Psikologjia e Ismail Kadaresë reflekton mjedisin ku ai është formuar, qytetin e Gjirokastrës, dhe ku jetoi pa ndërprerje deri në moshën 17 vjeç. Ismail Kadare, në fillim të romanit «Kronikë në gur» thotë kështu për qytetin e vet të lindjes:
«Ky ishte një qytet i pjerrët, ndoshta më i pjerrëti në botë, që i kishte thyer të gjitha ligjet e arkitekturës dhe të urbanistikës. Nga shkaku i pjerrësisë së madhe ndodhte që në nivelin e çatisë së njërës shtëpi gjendeshin themelet e tjetrës, dhe me siguri ky ishte i vetmi vend në botë ku njeriu, po të rrëzohej në anë të rrugës, në vend që të binte në hendek, mund të binte mbi çatinë e ndonjë shtëpie të lartë. Këtë gjë më mirë se kushdo e dinin pijanecët. Ishte me të vërtetë një qytet shumë i çuditshëm. Ti mund të ecje rrugës dhe po të doje, mund të zgjatje pak krahun dhe ta vije kapelen tënde mbi majën e një minareje. Shumë gjëra këtu ishin të pabesueshme dhe shumë gjëra ishin si në ëndrra».[1]
Arsyeja për të cilën kishte ndodhur kjo gjë nuk është shpjeguar deri më sot nga gjirokastritët. Në Shqipëri kishte shumë katunde të ndërtuara në shpate malesh, si në Jug ashtu dhe në Veri, dhe kjo kishte ndodhur për shkak se banorët donin të ishin të mbrojtur nga represioni i pushtuesve. Në rastin e qytetit të Gjirokastrës kjo gjë nuk ndodhte sigurisht për faktin se banorët e qytetit ishin rebelë ndaj pushtuesve osmanë dhe donin të mbroheshin nga ndëshkimi në rast rebelimesh. Qyteti i Gjirokastrës i ishte kacavjerrur shpatit të Malit të Gjerë, në majë të të cilit ngrihej kështjella, që ishte selia dhe simboli i i sundimit të pushtuesit osman. Kështjella e Gjirokastrës, ku ishte selia e qeveritarit osman, qoftë ky edhe shqiptar, dhe qëndronin forcat ushtarake osmane, në mënyrën më shprehëse simbolizonte sundimin osman, kështu që prirja e banorëve të qytetit për të qenë me banim sa më afër kështjellës, duke sfiduar terrenin e thyer, dëshmonte për një prirje për t’u identifikuar me sundimin osman, për të qenë në kuptimin e plotë të fjalës nën hijen e tij. Banorët e qytetit kishin një prirje të qartë për t’u shkëputur nga bota përreth dhe për të jetuar në një botë të tyren, të krijuar artificialisht, nën hijen e kështjellës që realizonte dhe simbolizonte sundimin osman, sulltanin. Ky vetizolim nga bota, natyra përreth, ishte një dukuri unike në llojin e vet në Shqipëri.
Vendlindja e Ismail Kadaresë, qyteti i Gjirokastrës, u okupua nga turqit në vitin 1417, për të mbetur në dorën e tyre pa ndërprerje deri në vitin 1913, kur turqit u larguan përgjithmonë nga Shqipëria. Banorët vendas nuk u rebeluan kundër turqve për ta çliruar qytetin as në kohën e kryengritjeve të mëdha shqiptare të viteve 1432-1438, kur kështjella e Gjirokastrës u rrethua nga kryengritësit shqiptarë dhe as në kohën e luftës së madhe antiturke të prirë nga Gjergj Kastrioti Skënderbeu dhe pas vdekjes së tij në vitet 1443-1479, kur pjesa më e madhe e qyteteve shqiptare i dëbuan okupatorët turq. Gjatë gjithë kohës së rezistencës skënderbeiane, Gjirokastra nuk mori pjesë në këtë rezistencë. Edhe gjatë lëvizjes nacionale shqiptare, në shekullin XIX-XX, në kohën e kryengritjeve të mëdha shqiptare, në kohën e Lidhjes së Prizrenit dhe të kryengritjes së përgjithshme shqiptare të viteve 1912-1912, kur shumë qytete shqiptare u çliruan, Gjirokastra mbeti gjatë gjithë kohës nën sundimin turk. Kjo besnikëri e banorëve të Gjirokastrës ndaj okupatorit turk duket se është arsyeja që turqit e shpërblyen Gjirokastrën, e cila gjatë kohës së okupimit turk ka qenë qyteti shqiptar që ka pasur më shumë nëpunës të administratës turke, gjithandej territorit të Imperisë Osmane, se çdo qytet tjetër shqiptar.
Popullsia e Gjirokastrës e kohës osmane mund të konsiderohet një komunitet burokratik osman, unik në llojin e vet në Shqipëri. Në këtë qytet nuk kishte familje që të mos kishte burokratë të niveleve të ndryshme, të shpërndarë në të gjithë territorin e imperisë osmane, që në fund të karrierës së tyre vinin në qytetin e lindjes për të ndërtuar shtëpi atje, në rrëzë të kështjellës ku ndiheshin të mbrojtur. Kishte pasur raste që vrasësit kishin ardhur t’i kërkonin nga shumë larg, nga viset imperiale ku kishin ushtruar pushtetin, prandaj ata parapëlqenin që shtëpitë t’i ndërtonin në këtë mënyrë, në rrëzë të kështjellës dhe sipas një urbanistike të tillë që çdo i huaj që hynte në qytet me qëllime të këqija, mbetej në kurth, në rast se ndiqej. Kjo botë artificiale ishte njëkohësisht një kënaqje e ekstravagancës së burokratëve dhe një djallëzi e mendjes së tyre të ushtruar në intriga të sofistikuara. Të ndërtoje shtëpi të mëdha disakatëshe në shpatin që ngjitej drejt kështjellës ishte një aventurë e kushtueshme që vetëm familjet e burokratëve të pasur osmanë mund ta realizonin në disa breza.
Ky qytet surealist ishte një natyrë e vdekur. Në këtë qytet mungonte gjelbërimi. Ismail Kadare, tek «Kronikë në gur», thotë se ai gjelbërim shikonte vetëm në tregun e qytetit, ku fshatarët sillnin perime dhe barishte për të shitur:
«Pamja e pazarit përmes të cilit tani ecnim, po na qetësonte. Mbi tezgat, koshat, torbat, shamitë e hapura ishte një botë e gjelbër që te ne nuk ekzistonte. Lakra, barishte, qepë, buzëqeshje livadhesh, qumësht, vesë mëngjesi, djathë, majdanoz. Midis tyre tringëllimi i pareve:Pyetja për çmimin. Përgjigjja. Pyetja sa? Sa? Sa? Sa? Murmurima. Mallkime. ‘Mos i hëngërshi!’. ‘I bëfsh paret ilaçe!’ Sa? Helmi rrëshqet mbi sallatën, lakrat. Rrëshqasin krimbat, vdekja. Sa?»[2]
Në këtë qytet gjelbërimi mallkohet. Gjelbërimi vjen dhe ikën nga qyteti bashkë me fshatarët e tregut. Kadare shkruan tek «Kronikë në gur»:
«Fshatarët kishin filluar të largoheshin. Edhe pak dhe rrugët e Varoshit e të Palortosë, rruga e Hazmuratit, e Çetemelit dhe e Zallit, xhadeja dhe ura e lumit do të nxinin nga bërrucet e tyre të zeza, që do të iknin e do të iknin vazhdimisht drejt fshatrave, që nuk dukeshin kurrë. Blerimin që ata kishin sjellë, qyteti do ta përtypte në mbrëmje si një kalë i lidhur. Ajo gjë e gjelbër, e butë që ata sollën, ajo vesë livadhesh dhe ai kumbim zilesh bagëtish ishin shumë të pakta dhe të pafuqishme për të zbutur sadopak ashpërsinë e tij».[3]
E gjithë kjo duhet të ketë sjellë një deformim të madh në mendjen e Ismail Kadaresë, aq sa ai në librat e tij tregon një fobi ndaj natyrës, ndaj peisazheve të blerta dhe në librat e tij nuk arrin dot kurrë të përshkruajë një copë natyrë me blerim, por shpejt kalon në abstragime të përçudnuara. Kadare lindi dhe u formua në një natyrë artificiale, ku e blerta, ngjyra e jetës, ishte diçka fshatare, pra e përçmuar për stimën e qytetarëve gjirokastritë me një traditë përçudnimi të perceptimit normal njerëzor. Ismail Kadare shkruan tek «Kronikë në gur»:
«Vështroja fshatarët e fundit që po kalonin tani përmbi urën e lumit dhe po mendoja se sa gjë e çuditshme është ndarja e njerëzve në fshatarë dhe në qytetarë. Si janë fshatrat? Ku janë dhe pse nuk duken? Në të vërtetë unë nuk besoja në ekzistencën e fshatrave. Mua më dukej se fshatarët që tani po iknin bënin sikur shkonin drejt fshatrave, por në të vërtetë ata nuk shkonin asgjëkundi dhe vetëm shpërndaheshin dhe strukeshin diku pranë brigjeve të ulëta me kaçuba, rreth e rrotull qytetit, dhe aty prisnin një javë rresht, gjersa të vinte dita tjetër e pazarit, për të mbushur përsëri rrugët tona me gjelbërime, zile dhe vesë».[4]
Është shumë interesante se si Kadare në romanin e vet «Kronikë në gur» e përshkruan kontaktin e tij me njerëzit e botës përreth qytetit të Gjirokastrës, kur përshkruan daljen e tij të parë nga qyteti:
«Ç’jeni ju, që nuk njihni as zogjtë, as kashtën, as drurët? Nga keni ardhur?
Kemi ardhur nga ai qytet atje».[5]
Ky mund të quhet si epigrami i asaj bote artificiale, të panatyrshme, çfarë ishte qyteti i Gjirokastrës. Në këtë qytet të ndërtuar në mënyrë të panatyrshme lumi, që kalon në fushën poshtë shpatit ku është ndërtuar qyteti, nuk le asnjë mbresë tek Kadare. Ai e quan atë «lumë budalla», ndërsa më tepër përshtypje i bëjnë përrenjtë që zbrisnin nga mali në shpatin e të cilit ishte ndërtuar qyteti, të cilët megjithatë, në mënyrë simptomatike, i krahason me gjarpërinj të ngordhur. Ja se si e përshkruan Kadare mjedisin e Gjirokastrës pas një nate me shi të rrëmbyeshëm:
«Gjëja e parë që më ra në sy kur ula sytë në lagjet e poshtme ishte lumi që kishte vërshuar... Lumë budalla, mendova. Çdo dimër përpiqet ta kafshojë qytetin nga këmbët. Megjithatë nuk ishte aq i rrezikshëm sa ç’mundohej të dukej. Më të rrezikshëm ishin përrenjtë që zbrisnin nga mali. Edhe ata si lumi mundoheshin të kafshonin qytetin. Por, ndërsa lumi fryhej e kapardisej, me mendjemadhësi në këmbët e qytetit, përrenjtë i hidheshin atij në shpinë në befasi dhe pabesisht. Këta përrenj ishin zakonisht pa ujë. Mbi faqen e malit ata ngjanin si gjarpërinj, të ngordhur, të tharë. Mirëpo, vërshëllenin, cijasnin, ulërinin. Ja, tani vraponintatëpjetë, të zbehtë nga zemërimi me ato emra të shkurtër si emra qensh (Përroi i Cullos, i Ficos, i Cfakës), duke rrokullisur copëra ledhesh e gurësh, të rrëmbyer në vrap e sipër te lagjet e sipërme».[6]
Ky përshkrim dëshmon për atë se natyra artificiale e përçudnuar ku lindi dhe u rrit Kadare, nuk i ka kultivuar atij asnjë ndjenjë dashurie për natyrën, një deformim psikik ky mjaft i rëndë për një shkrimtar dhe poet. Madje Kadare e urren natyrën: «Vështroja peisazhin e ndryshuar brenda natës dhe mendoja se si lumi e urrente urën, xhadeja urrente me siguri lumin, përrenjtë urrenin muret, era urrente malin që ia priste furinë dhe të gjitha këto bashkë urrenin qytetin, i cili shtrihej i lagur, gri dhe mospërfillës, midis kësaj urrejtjeje shkatërrimtare».[7]
Në fakt këtu Kadare nuk bën gjë tjetër veçse, urrejtjen që atij i është kultivuar për natyrën, për shkak se jetonte në një natyrë artificiale, e projekton tek natyra autentike. Ky qytet ishte ndërtuar si një vendbanim mazokistësh. Ismail Kadare shkruan në «Kronikë në gur»: «Duke ruajtur me vështirësi jetën njerëzore në gjymtyrët dhe nën lëvozhgën e tij të gurtë, qyteti i shkaktonte asaj padashur shumë dhembje, gërvishtje dhe plagë, dhe kjo ishte një gjë e natyrshme, përderisa ky ishte një qytet prej guri dhe çdo prekje e tij ishte e ashpër dhe e ftohtë. Ishte e vështirë të ishe fëmijë në këtë qytet».[8]
Shumë nga këto dhimbje dhe plagë që qyteti i shkaktonte jetës njerëzore vinin për shkak se ai erdhi duke u shndërruar në një mekanizëm djallëzor të krijuar nga mendje të çoroditura burokratësh, që kishin humbur sensin e natyrës. Ismail Kadare, në një shkrim të tij të vitit 1982, me titull «Gjirokastra në të gjitha stinët» shkruan për qytetin e vet të lindjes:
«Arkitektura e sherrit permanent mund të quhej fare mirë ajo që çatitë e shtëpive i ngrinte befas aty ku syri mund të priste çdo gjë veç çative e tymtarëve, ku një çezmë apo kanal i hapur pa kujdes në bodrumin e një shtëpie mund të shpërthente për shkak të disnivelit të truallit në dhomën e miqve të shtëpisë tjetër etj., etj. Pa përmendur shtëpitë që kishin stera me ujë çarja e të cilave mund të ishte katastrofë për fqinjët».[9]
Ismail Kadare në këtë shkrim më tutje kërkon të përgënjeshtrojë reputacionin e gjirokastritëve si njerëz të intrigave e sherreve mesveti, por më kot. Kurrkush nuk e beson. Aq më tepër kur ai më tutje thotë në këtë shkrim:
«Gjirokastritët nuk janë shquar as për gjak të butë apo për kompromise. Në kohën e Luftës Nacional-Çlirimtare pozicionet e ndryhsme ideologjike qëlloi që i ndanë si vetëtima mes për mes këto shtëpi të larta, duke i vënë përballë njëri-tjetrit, në dy anët e barrikadës, disa herë me armë në duar birin kundër babait, motrën kundër vëllait».[10]
Grindjet dhe intrigat e famshme të gjirokastritëve stimuloheshin dhe nga një dimension jonatyral i jetës njerëzore në këtë qytet, që dukej sikur plotësonte dimensionin jonatyral të mjedisit. Ismail Kadare, tek novela «Breznia e Hankonatëve», libri më i mirë për të kuptuar Gjirokastrën, shkruan: «Martesat midis kushërinjve të parë, për shkak të moscopëtimit të pasurisë, nuk ishin të pazakonshme në Gjirokastër».[11]
Dhe më tutje në këtë novelë Kadare shkruan për një martesë incestuoze të Hankonatëve: «Fosnjës së Basri Hankonit po i vononte gjuha. I prenë copa letrash me gërshërë përpara gojës, shuan qymyr në gotë uji, e çuan në teqen e Baba Aliu, në Shpellën e xhindeve të mira, te plaka Hatixhe, po ai s’foli që s’foli. Pastaj e panë mjekë të dëgjuar, e çuan gjer në Janinë dhe bëheshin gati ta çonin gjer në Sofje, madje gjer në Stamboll, po të qe nevoja, po mjekët u thanë se e kishin kot që mundoheshin. I vogli kishte lindur i metë nga mendja. Hankonatët ranë në të zeza. Sidomos Shanoja. Ajo e ndjente veten gjithsesi fajtore për krushqinë. Në fund të fundit, asaj i kishte rënë së pari në mend një gjë e tillë. Mjekët kishin thënë se shkaku kryesor që djali kishte lindur i mangët, ishte afëria e gjakut».[12]
Në qytetin e Gjirokastrës, në shekuj tashmë ishin krijuar gjenealogji incestuoze të komplikuara, pasojat e të cilave shfaqeshin në formën më të skajshme me lindje defiçentësh, ndërsa në forma më pak të rënda, me shfaqje sëmundjesh neurodegjenerative në pleqëri, si Alzheimeri, që shkatërron trurin. Një provë për këtë është emri i një rruge në Gjirokastër që quhet «Sokaku i të Marrëve», dhe që e ka marrë këtë emër se aty kanë lindur defiçentë, për shkak të martesave incestuoze mes kushërinjve të afërt. Mjedisi jonatyral i qytetit, ose siç e quan Kadare «arkitektura e sherrit», i kombinuar me mendje të çoroditura nga trashëgimia incestuoze, krijoi në qytetin e Gjirokastrës një tip të veçantë njeriu, me personalitet të çrregulluar. Nuk është rastësi që nga ky qytet doli njeriu që e izoloi Shqipërinë nga bota për gjysmë shekulli, Enver Hoxha. Enver Hoxha nuk bëri gjë tjetër veçse e projektoi realitetin e panatyrshëm të qytetit të tij të lindjes, Gjirokastrës, mbi të gjithë Shqipërinë. Më tutje do të tregoj se si pikërisht Kadare iu përshtat për mrekulli këtij vizioni të përçudnuar të Enver Hoxhës dhe e letrarizoi atë.
Në mendjen e Kadaresë ka lënë një mbresë të thellë sterna e shtëpisë së tij, depozita gjigande e ujit, që ishte ndërtuar poshtë shtëpisë. Kapitulli i parë i romanit «Kronikë në gur» fillon kështu:
«Përjashta nata dimërore kishte mbështjellë çdo gjë me ujëra, mjegull dhe erë. Duke futur kokën nën jorgan, unë dëgjoja mbyturazi zhurmën monotone të pikave të shiut mbi çatinë e madhe të shtëpisë sonë. E merrja me mend se si pikat e panumërta rrokulliseshin tani në faqet e pjerrëta të çatisë, duke shpejtuar të binin sa më parë në tokë, që pastaj të avulloheshin dhe të ngjiteshin prapë atje lart, në qiellin e bardhë. Ato nuk e dinin se në strehët e çatisë i priste një grackë e panjohur, qyngji prej llamarine. Tamam në çastin kur bëheshin gati të kërcenin nga çatia në tokë, pikat e shiut gjendeshin befas në qyngjin e ngushtë, bashkë me mijëra e mijëra shoqe të tjera që pyesnin të frikësuara: ‘Ku po shkojmë kështu, ku po na çojnë?’ Dhe, pa e mbledhur veten mirë nga ky vrap i çmendur nëpër qyngj, binin papritur në një burg të thellë e të errët nën tokë, në sternën e madhe të shtëpisë sonë.
Kështu merrte fund jeta e lirë dhe e gëzuar e pikave të shiut. Atje në sternën e errët e të shurdhër, ato do të kujtonin pastaj me pikëllim hapësirat qiellore, që nuk do t’i shihnin më kurrë, qytetet e çuditshme poshtë tyre dhe horizontet plot me vetëtima. Vetëm unë ndonjëherë duke luajtur, do t’u dërgoja me anë të pasqyrës një copë qiell të vogël, sa një pëllëmbë, që do të lodronte një copë herë mbi gjirin e ujit, si një kujtim i shkurtër i qiellit të madh. Ato do të kalonin shumë ditë dhe muaj, të mërzitshëm atje poshtë, derisa nëna ime t’i nxirrte me kovë, pas shumë kohe, të hutuara e të shushatura nga errësira dhe të lante pastaj me to rrobat tona, shkallët dhe dyshemetë e shtëpisë».[13]
Kadare i ka shkruar këto rreshta shumë kohë më pas, kur ai kishte vizituar qytete të tjera, brenda dhe jashtë vendit, kishte shëtitur në rrugë të gjera, parqe, pyje, në breg të deteve dhe të lumenjve, kishte vozitur dhe ishte larë në dete dhe lumenj. Kadare, kur doli në botën normale, ku natyra ishte autentike, ku qytetet ishin horizontale, me pemë, zogj, rrugë të gjera dhe parqe, ku pikat e shiut binin në tokë, filloi të kuptojë se sa e trishtueshme kishte qenë bota jonatyrale ku kishte jetuar. Sterna, një depozitë gjigande uji poshtë një shtëpie të ndërtuar në një shkrep të gurtë, ishte kuintesenca e panatyrshmërisë së mjedisit ku u formua Kadare. Në këtë botë të panatyrshme është baza e formimit të tij mendor dhe ai e vuan mënyrën e perceptimit të gjërave që i është kultivuar atëherë, dhe kërkon të ndryshojë atë që është formësuar në të shkuarën e tij. Kështu që ai, në mënyrë të pavetëdijshme, e projekton veten tek pikat e shiut që binin në çatinë e shtëpisë së tij dhe përfundonin në sternën-burg, që është simboli i botës jonatyrale të fëmijërisë dhe rinisë së hershme të tij. Edhe lojën e fëmijërisë së vet me pasqyrë tek gryka e sternës, tashmë ai në mënyrë të pavetëdijshme e funksionalizon psikologjikisht, duke e ushqyer vetveten pas në kohë, me porcione bote natyrale, me shpresë se do të ndryshojë mangësitë e perceptimit të tij.
Dualiteti shtëpi-sternë shënon bazën e formimit jo të natyrshëm psikologjik, por tekefundit edhe intelektual të Ismail Kadaresë. Sterna është ajo që e mundëson jetën në këtë shtëpi të ndërtuar në shpatin e shkretinës së gurtë. Por sterna është sa burimi i jetës së shtëpisë dhe njerëzve të saj, aq edhe rreziku i tyre jetik. Sterna është një bombë hidrike që mund të shpërthejë nga çasti në çast:
«Kur shirat vazhdonin tri-katër ditë rresht, babai e shkëpuste qyngjin në një vend, që sterna të mos mbushej më tepër se ç’duhej. Sterna ishte shumë e madhe. Ajo shtrihej pothuaj nën gjithë sipërfaqen që zinte shtëpia jonë dhe në qoftë se shpërthente mund të përmbytte në fillim kubenë dhe pastaj të shkatërronte krejt themelet e shtëpisë, sepse qyteti ynë ishte i pjerrët, dhe në këtë qytet mund të ndodhte çdo gjë».[14]
Rreziku i shpërthimit të sternës ka qenë tmerri i përhershëm i fëmijërisë së Kadaresë. Ai thotë në roman se e trajtonte sternën si një bishë që duhej marrë me të mirë dhe zbutur. Kadare shkruan në roman:
«Unë iu afrova grykës dhe vështrova poshtë. Errësirë. Errësirë dhe frikë.
- Auu, - ia bëra me zë të butë. Por sterna nuk m’u përgjigj. Ishte hera e parë që nuk më përgjigjej. Unë e doja shumë sternën dhe shpesh i flisja gjithfarë gjërash, duke u përkulur në grykën e saj. Ajo kishte qenë gjithmonë e gatshme të më përgjigjej me atë zërin e saj të zvargur e të thellë...
- Auu, - ia bëra prapë, por ajo përsëri heshti. Kjo donte të thoshte se ishte egërsuar shumë».[15]
Jo rastësisht romani në fjalë fillon pikërisht me një situatë rreziku që vjen nga sterna:
«Ndërsa po vrisja mendjen se cili e kishte më vështirë të duronte burgimin, njeriu apo uji, dëgjova hapat e gjyshes dhe pastaj zërin e saj nga dhoma tjetër:
- Ngrehuni, ngrehuni, kemi harruar të heqim qyngjin.
Babai dhe nëna u ngritën menjëherë të alarmuar... Nuk m’u durua dhe zbrita shkallët të shikoja se ç’bëhej poshtë. Ata të tre ishin të shqetësuar dhe nuk më vunë re. Kishin hequr kapakun e grykës së sternës dhe po mundoheshin të vështronin se ç’ndodhte atje brenda. Nëna mbante llambën dhe babai vështronte. Ndjeva një rrëqethje në trup dhe u kapa pas rrobave të gjyshes. Ajo më vuri dorën në kokë».[16]
Në mendjen e Kadaresë sterna bëhet shkak që të sublimohet figura e babait. Sterna është për Kadarenë sa objekt frike aq edhe krenarie, se jo të gjitha shtëpitë e lagjes kanë sternë dhe ata që nuk kanë sternë në shtëpinë e tyre mbushin ujë tek ata që kanë sternë në shtëpinë e tyre. Sigurisht që fëmijët shtëpitë e të cilëve kanë sternë, fitojnë për këtë një status të posaçëm mes shokëve të tyre. Ata supozohet se mund t’u heqin të tjerëve të drejtën për të mbushur ujë, pra të drejtën e jetës. Në këtë histori, në mendjen e fëmijëve sublimohet figura e babait të shtëpisë ku ka sternë. Ai për ta është diçka si zbutësi i luanëve në cirk. Është ai që e komandon sternën me anë të qyngjit që çon ujin në të, si një bishë me anë të zinxhirit. Në mendjen e fëmijëve sterna është një bishë që kërkon të dalë nga kafazi pa zinxhir, pra të mbushet plot me ujë dhe të përmbysë gjithçka, por është ai, burri i shtëpisë ku ka sternë që nuk e lejon. Ai vigjëlon për të mbrojtur shtëpinë e vet dhe shtëpitë e tyre, se nëse shpërthen sterna, për shkak të terrenit të pjerrët do të përmbyten dhe shtëpitë e tjera, nga çatia tek themelet. Ismail Kadare duhet të ketë qenë shumë krenar për babain e vet. Ai mbronte nga sterna atë, Ismailin e vogël, familjen e tij, shokët e vegjël të Ismailit dhe familjet e tyre.
Ismail Kadare shkruan në roman:
«Babai, i përkulur i tëri, po mundohej të shikonte brenda në sternë.
- Bjer një copë gazetë, - i tha nënës.
Ajo e solli. Babai e mblodhi shuk gazetën, e ndezi dhe e lëshoi në sternë. Nëna lëshoi një klithmë të vogël.
- Ujët është ngjitur gjer te gryka, - tha babai.
Gjyshja filloi të murmuriste një lutje.
- Shpejt, - thirri babai, - ndiz fenerin.
Nëna, dyllë e verdhë, me duart që i dridheshin ndezi fenerin ndërsa babai hodhi në kokë mushamanë e zezë, ia mori fenerin dhe shkoi të hapte portën. Edhe nëna hodhi një rrobë të vjetër mbi kokë dhe i shkoi pas.
- Gjyshe, ku vanë ata?, - pyeta i trembur.
- Të thërresin fqinjët, - tha gjyshja.
- Pse?
- Të na ndihmojnë të pakësojmë ujët e sternës.
Jashtë, midis zhurmës së madhe të shiut, u dëgjua mbyturazi një trokëllimë porte. Pastaj një tjetër, një tjetër.
- Gjyshe, si do ta pakësojmë ujët?
- Me kova, bir».[17]
Dualitetin e rrezikshëm shtëpi-sternë, që vinte nga pranimi i rrezikut për shkak të domosdoshmërisë të krijuar artificialisht, nga ndërtimi i shtëpisë në shpatin e malit, bashkëqytetari i Kadaresë, Enver Hoxha, e projektoi në të gjithë Shqipërinë, duke e shpallur izolimin e vendit dhe bunkerizimin e tij, si një nevojë për shkak të pozicionit ideologjik të Shqipërisë, që ishte i vetmi vend që ndiqte rrugën e vërtetë marksiste-leniniste, sipas modelit të përkryer stalinist, gjë që e bënte Shqipërinë kundërshtare ideologjike si të Perëndimit kapitalist, ashtu dhe të Lindjes të quajtur revizioniste, pra antistaliniste. Shqipëria komuniste e kishte vënë veten në një pozicion të tillë, që përftonte rreziqe të krijuar artificialisht. Alarmet e natës të mëhallës në Gjirokastër, për të zbrazur sternën, që Kadare i përshkruan më lart, u shndërruan kur Enver Hoxha erdhi në pushtet në alarme të gjithë popullit, për të përballuar sulmin ushtarak të Perëndimit dhe Lindjes, NATO dhe Traktatit të Varshavës. Ismail Kadare, njeriu i formuar në këtë mjedis, u bë natyrshëm letrarizuesi më i suksesshëm i kësaj paranoje ideologjike, që në fakt ishte një makiavelizëm i aplikuar, i Enver Hoxhës, për të ruajtur pushtetin e tij, në koniukturat e caktuara ndërkombëtare.
Kur Ismail Kadare u rrit dhe filloi të shkruajë poezi, ai e sublimoi figurën e babait, duke e projektuar atë tek Stalini dhe Enver Hoxha, si etër virtualë të tij. Në fakt Kadare, as në dy vëllimet e tij të para me poezi, të botuar në 1954 dhe 1957, kur ishte 18, përkatësisht 21 vjeç, dhe as më vonë, nuk botoi një poezi për Enver Hoxhën, siç kanë bërë të gjithë poetët e tjerë shqiptarë pa përjashtim. Një poezi për Enver Hoxhën Kadare nuk e shkroi as kur vdiq ky i fundit dhe nuk mbeti poet pa e bërë këtë gjë. Është interesante se Ismail Kadare nuk është mburrur kurrë me këtë gjë. Në fakt Kadare me siguri që ka çuar për botim poezi për Enver Hoxhën, që në moshë shumë të re, kur filloi të shkruajë tek gazeta «Letrari i ri», në vitin 1949, por ato nuk janë botuar. Dhe arsyeja është e kuptueshme. Poezitë e të rinjve për Enver Hoxhën e idealizonin atë si figurë atërore, gjë që Enver Hoxha e mirëpriste nga të gjithë me përjashtim të fëmijëve të lagjes së tij në Gjirokastër, që kishin lindur në kohën kur Enver Hoxha banonte në këtë qytet. Ismail Kadare kishte lindur në vitin 1936, në një kohë që Enver Hoxha jetonte në Bruksel, ku punonte në konsullatën shqiptare, por vinte dhe në Gjirokastër për pushime, siç thotë vetë në kujtimet, si një dandy 27-28 vjeçar. Duke konsideruar reputacionin e Enver Hoxhës, ky i fundit nuk parapëlqente që letrarët e rinj gjirokastritë t’i adresoheshin atij si një figure atërore, se do të krijoheshin keqkuptime të padëshiruara.
Por Kadare ishte i lirë që në poezitë e tij t’i drejtohej Stalinit si një figurë atërore, dhe ai e bëri këtë gjë me zell të tepruar. Duke shfletuar poezitë e rinisë së hershme të Kadaresë konstaton se përjetimi më i thellë emocional i kësaj periudhe të jetës së tij është vdekja e Stalinit, në 1953. E mirë, mund të thotë dikush, ashtu ishte koha, kur vdiq Stalini të gjithë letrarët e rinj do të shkruanin diçka për të. Kjo është e vërtetë, por Kadare është i vetmi letrar, si ndër të rinjtë, ashtu dhe ndër të vjetrit, që bëri poezi të veçanta, për Stalinin e sëmurë, për vdekjen e Stalinit, për varrimin e tij, për kujtimin e Stalinit, dhe në fund edhe për poezitë që ai vetë (Kadare) kishte bërë për Stalinin! Kadare kishte projektuar tek Stalini figurën e sublimuar të babait. Për këtë ngjarje Kadare 17 vjeçar do të shkruajë jo më pak se pesë poezi. Në vitin 1953, në kohën e vdekjes së Stalinit, Kadare 17 vjeçar shkroi poezinë «Babai vuan», që është përfshirë tek vëllimi i parë me poezi i Kadaresë «Frymëzime djaloshare», ku thuhet:
«Përpara megafonit n’errësirë,
një turmë e heshtur njerëzish, po pret.
Dhe llampat tund kjo erë, er’ e ngrirë,
dhe një e ngjethur trupit të rrëshqet.
Ja njerëzit pëshpërisin me ngadalë
Një perd’ e errët natës seç i ra.
‘... Hemoragji e rëndë cerebrale;
Mungesë oksigjeni Ay ka...’
Dhe turma frymë s’mer sikur të donte;
Që frymn’ e saj ta thith një ças Ay,
O, kush prej nesh o shokë s’ëndëronte,
Nëse Kadare do të kishte shkruar një poezi për vdekjen e babait të vet, ajo nuk do të ishte më e ndjerë. Duket qartë se Kadare e ndjen thellë Stalinin si një figurë atërore, për shkak se tek ai kompenson edhe ndalimin që i është bërë për të perceptuar në të njëjtën mënyrë Enver Hoxhën. Në po këtë vëllim me poezi është edhe poezia «Mos i fshih lotët shok!» e shkruar me rastin e vdekjes së Stalinit, ku Kadare thotë:
«E heshtur qëndron turm’ e mvrejtur
Dhe tingujt thëllimi zvarris;
Than lotët në sytë e enjtur
E flokët ay shpupuris.
Ngadalë një zë të tronditur
Në gji er’ e ngrirë e merr,
Dhe tingujt muzikë të mbytur
Përhapen përzishëm n’eter.
‘Të gjithëve... të gjithëve...’ prej dhembjes
U duk sikur pika na ra;
‘... Më nënd’ e pesëdhjetë të mbrëmjes,
Prej nesh shoku Stalin u nda...’»
Kush vallë, kush vall’ e besonte?
Oh’ lajmin dot mendja s’e nxë!
A është e mundur që sonde
Në gjoks zemr’ e tij nuk rreh më?
O shok, ti në syt’ e trishtuar
Një lot që po rrjeth mos mbulo!
Pasqyrën e dhëmbjes kulluar
Ne shohim të qartë në to!
Stalini, shok, sytë i mbylli
Por zemra e tij është me ne.
Ësht’ mendja dhe ndjenja dhe ylli
Se sa i sinqertë është Kadare në këto që thotë, kjo nuk mund të zbulohet sot, por një gjë është e sigurt, gjithë ky angazhim emocional për të bërë vargje për Stalinin nuk ka kaluar pa lënë deformime në mendjen e Kadare. Aq shumë e ka përjetuar Ismail Kadare vdekjen e Stalinit-babë saqë ai shkruan dhe një poezi të veçantë për varrimin e Stalinit, poezinë «Lamtumira e fundit», ku thuhet:
«Kurora dhe kurorat pa mbarim,
Kurora gjithë lule, gjithë yje;
Dhe sytë të përlotur me trishtim,
dhe pamj’ e rëndë zije.
O shokë për të fundit herë sot
Babain përshëndet turm’ e pasosur,
Me dhëmbje të kulluar e me lot,
Me zëmër të plagosur.
Në gjysëm shtizë flamurët era tund,
Gjëmime topash ndihen në hapësirë.
I jep Stalinit turma e pafund
Të fundit lamtumirë.
Pra lamtumirë mik’ i madh, baba!
Çdo zemër sot i thotë: Lamtumirë!
Së bashku me Leninin krah për krah
Ay ka për t’u shtrirë.
Pushon tashti ay në qetësi,
Por jo, Stalini s’vdiq, vazhdon të rrojë;
Dhe fjal’ e Tij e urtë përsëri
Siç shihet, më se një herë Kadare e quan Stalinin «baba». Kur vdiq Stalini shpërtheu një histeri kolektive vajtimesh e organizuar nga regjimi, ku gjithkush ishte i detyruar të bënte ritualin se mund të spiunohej nga ata që kishte përreth, se nuk ishte hidhëruar sa duhet për vdekjen e Stalinit. Kishte nga ata që bënin sikur u binte të fikët dhe i çonin edhe në spital. Një nga ata që çuan në spital nga shkolla e mesme e Gjirokastrës ishte dhe Kadare. Mjekët që e kuptonin se kishin të bënin me simulues bënin sikur i trajtonin dhe i linin vetë që të çoheshin e të iknin kur të mërziteshin në spital. Por Kadare ishte një nga ata që i alarmoi mjekët se panë që nuk po vinte në vete. Duke qenë temperament kolerik, Kadare e kishte autosugjestionuar veten, sikur vërtet i kishte vdekur babai. Se sa e vërtetë është kjo histori gjykoni mbi bazën e vargjeve të mësipërme të Kadare.
Kur Kadare erdhi në vete dhe i kaloi shoku që i shkaktoi vdekja e Stalinit, ai shkroi poezinë «Pranvera dhe Stalini», që është një elegji përkujtimore për babain virtual. Është shumë interesante se Kadare, i cili gjithë jetën nuk bëri dot përshkrime të ndjera të natyrës, për shkak të deformimeve në perceptim që iu krijuan në mjedisin ku lindi dhe u rrit, për të cilat në romanin e vet «Kronikë në gur» tregon se në fëmijërinë e vet e urrente natyrën dhe nuk e njihte gjelbërimin, tek kjo poezi bën të parin përshkrim idilik të natyrës, vërtet të ndjerë, ku ka vendosur në qendër Stalinin e vdekur, të idealizuar. Në këtë poezi Kadare shkruan:
«Lulet po çelin në brigjet e blera;
Qielli çpaloset i kaltërt pa fund,
Erdhi pranvera dhe ëmbël fryn era;
Gjethet me dridhje lëkund.
Erdhi pranvera... Në pyll të bleruar,
Buzës së lumit un’ prapë shëtis;
Por këtë herë përse i trishtuar
Vallë pranverën sodis?
Avull i kaltër kudo... Parëverë...
Toka në fllade prej lulesh po qesh.
Erdhi pranvera por veç këtë herë,
Ati nuk ndodhet mes nesh!
Shpesh nga Kremlini Ay kish kundruar
Natyrën të veshur plot lule, blerim.
Hapur dritarja... Çibuku në duar
Nxirrte një drudhzë tym...
Të ardhmen mendonte si diell të qartë,
Që nga Uralet gjer në Ballkan,
Stepat e blera nën djellin e artë;
Planin e math stalinian.
Dhe nga dritarja e gjërë, e ndritur
Ku në mendime kish rënë Ay,
Ndoshta Iliçi që andej kish thëthitur
Ajrin e majit të ri.
...Mjergulla fushës noton dalngadalë,
Zogjtë u kthyen e djelli shkëlqen.
Por në dritare Stalini s’ka dalë,
Vallë pranverën s’e ndjen?...
Por parëverën me drita dhe yje
Të komunizmit kish njohur Ay:
Kopshtet, uzinat dhe brezat me pyje,
Mbjellur nga dora e tij;
Flasin për Të në çdo koh’ e pranverë
Lulet që çelin me gas paskëtaj:
Doni i qetë dhe Vollga e gjerë,
Dritat në brigjet e saj.
Vendesh të mija kur fryn kurdoherë
Era nga deti i kaltër jugor;
Flet për Stalinin çdo lule pranvere,
Flet çdo agim pranveror.
Erdhi pranvera dhe prapë në mendime
Buzës së lumit shëtis në blerim.
Erdhi pranvera dhe zemëra ime
Mbushet sërish frymëzim.
Fry përmbi fushat e gjëra o erë,
Këngët e mija i merr ti në gji!
Këngë të reja në çdo parëverë.
Për asnjë shqiptar Kadare nuk ka shkruar dot, as atëherë as më vonë deri më sot, poezi kaq të ndjera, sa këto për Stalinin. Madje Kadare arriti deri atje sa me rastin e vdekjes së Stalinit të shkruante edhe një poezi për poezitë e tij për Stalinin, që është poezia «Dy poezi», ku thotë:
«Provimet.
Maj...
Përpara meje kam dy poezi,
Dy poezi
për shokun Stalin
por...
E shkruam një
q’ahere
në dhjetor;
Dhe një
në mars
në ditët gjithë zi
Dy poezi
mësoj un’ për provim:
Për ditëlindjen
njëra ësht’
urim;
E tjetra
m’i hidhuri kujtim
I marsit
të trishtuar
e të ngrirë,
Me lote,
me kurora
lamtumirë...
poezi
në mars
e në dhjetor:
Eh,
sa i dhimbshëm
ish
ky vit shkollor!
Me njërën
Jet’ të gjat’
duke uruar;
Dollinë
plot me gas
Neve e ngritëm.
Me tjetrën
lot’ e hidhur
i gëlltitëm
Të mvrrënjtur
e sy ënjtur
Pa besuar.
Dy poezi:
për jetën
uron
një
E tjetëra
me dhëmbje
flet
për zinë;
Por flasin
që të dyja
për një gjë,
Të dyja
flasin
Projektimi i sublimuar i babait tek Stalini bëri që Kadare në vazhdim ta konsiderojë veten në Shqipërinë staliniste si profeti i Stalinit-zot. Mëse një herë Kadare në librat e tij do të profetizonte rreziqet që do t’i vinin stalinizmit shqiptar dhe do të kërkonte që ato të neutralizoheshin, pavarësisht nga çmimi që ishte gjakderdhje e madhe. Ky delir i çuditshëm i Kadaresë u bë shkak për disa nga goditjet që iu dhanë atij në kohën e Enver Hoxhës, dhe që ishin më tepër përpjekje për ta kufizuar ekstremizmin e tij ultrastalinist. Deliri i orakullit stalinist iu kultivua Kadaresë edhe për shkak të eksperiencës fëminore të kërkuesit të magjive, pra të «gjuetisë së shtrigave» në Gjirokastër. Kadare shkruan në roman:
«Tani gjithçka ishte e qartë; në qytet kishin shpërthyer magjitë. Duar të padukshme i lëshonin ato kudo; në pragjet e portave, prapa mureve, te strehët e çative, të mbështjella me copa letrash apo rreckash të vjetra, që të kallnin datën».[23]
Tmerri i magjive ka ekzistuar në të gjitha qytetet dhe fshatrat shqiptare, por në Gjirokastër, në këtë qytet jonatyral, ato ishin të përhapura më tepër se kudo tjetër.
Në këtë atmosferë delirante u formuan Enver Hoxha dhe Ismail Kadare. Më tutje Kadare shkruan në roman:
«Në të vërtetë ne, ashtu si shumica e kalamajve të lagjes, ishim kërkimtarë magjish. Ditë të tëra i kishim kërkuar ato kudo: nën pragjet e shtëpive, në musandrat e vjetra, mbi çatira dhe rrëzë oxhakëve».[24]
Enver Hoxha, ashtu si Kadare në fëmijërinë e tij ka qenë një kërkimtar magjish, gjë që më pas e ushtroi ideologjikisht, duke bërë «gjueti shtrigash» ideologjike, ndryshe konspiratorësh inekzistentë. Ismail Kadare, sa kohë që Enver Hoxha ishte gjallë deshi t’i dëshmohet atij si një kërkimtar i zellshëm magjish, dhe kjo do të bënte që Kadare të bënte «gjueti shtrigash» me letërsinë e vet, duke i ofruar Enver Hoxhës formula gjakësore të «gjuetisë së shtrigave», siç tregoj në shkrime të tjera.
Në romanin e Kadaresë, kulmi i delirit të magjive është kur mendohet se i kanë bërë magji sternës:
«- Ujët e sternës nuk shkumonte. Kanë hedhur magji, - tha Xhexhua. - Ndërrojeni ujët menjëherë, ndryshe morët veten në qafë.
Ndërrimi i ujit ishte një punë e madhe dhe e vështirë. Babai lëkundej. Gjyshja dhe gratë e tjera të lagjes që mbushnin ujë te ne, ngulnin këmbë të ndërrohej uji. Ato mblodhën ca para dhe veç kësaj ishin gati të punonin gjithë ditën bashkë me punëtorët e pastrimit.
Më në fund u vendos. Filloi puna. Punëtorët hipnin e zbrisnin me litar, duke mbajtur në dorë fenerë. Kovat zbrazeshin njëra pas tjetrës. Uji i vjetër po dilte për t’ia lënë vendin ujit të ri».[25]
Eksperienca të tilla duhet të kenë lënë mbresë të thellë tek Ismail Kadare, por në raste të ngjashme edhe tek Enver Hoxha. Kjo ka bërë që Kadare, si profet stalinian, herë pas here në letërsinë e vet t’i propozojë Enver Hoxhës, «zbrazjen e sternës», pra shkuljen e së keqes nga rrënjët, duke bërë spastrime të mëdha të përgjakshme ndaj intelektualëve, të ashtuquajturve burokratë, që ishin dhe ata intelektualë etj.
Ashtu si Kadare e projektoi babain e sublimuar tek Stalini, ai e projektoi edhe qytetin e sublimuar tek Moska. Kur Kadare filloi të rritej ai e kuptoi se jetonte në një qytet të panatyrshëm, delirant. Prandaj ai natyrshëm e projektoi qytetin e sublimuar tek një qytet tjetër. Është interesante se Kadare, para se të shkruante një poezi për qytetin e vet të lindjes, madje edhe për ndonjë qytet tjetër shqiptar, ai shkroi një poezi për Moskën, që duket qartë se tregon një dëshirë për t’u arratisur nga qyteti i vet të cilin duket se urren. Në poezinë «Moskës», që përfshihet tek vëllimi «Frymëzimet djaloshare», Ismail Kadare shkruan:
«Kur në mbrëmje kam qen’ i menduar
Në pranver’ ose vjeshtës me shi,
Tek ty Moskë un’ kam fluturuar
Pa pyetur asnjë largësi.
Dhe megjithëse sheshet e gjera,
S’i kam parë dhe rrugët s’i di;
Përmes tyre kam bredhur përhera
Mbushur shpirtin me plot melodi.
E jam zgjuar larg sheshesh të tua
S’ish veç ëndër... E un’ buzëqesh:
Se ti bëhesh m’e afërt për mua,
Zgjedhja e fjalëve është karakteristike. Në qytetin e vet është i trishtuar, ndërsa kur shkon me imagjinatë në rrugët dhe sheshet e Moskës e ka shpirtin plot melodi. Ndërsa tek Stalini Kadare ka projektuar babain e sublimuar, tek Moska ai ka projektuar nënën e sublimuar.
Është gjithashtu shumë interesante se Kadare, i cili ka lindur në një qytet që është një përçudnim i natyrës, bën një përçudnim gjigand të natyrës në poezinë «Harmonikë në kufi», të përfshirë në vëllimin «Frymëzime djaloshare», ku thotë:
«Mbrëmje e ftohët. Mbi Drin nxijnë retë;
Harmonika hap tingujt përreth.
Dhe Amuri me valët e qeta
Nën tingujt e valsit po rrjeth.
Kufitarët këndojnë ngadalë
Për një vend që s’kanë parë me sy.
Dhe Amuri dhe Drini me valë,
Në këtë poezi, Kadare bashkon në një natyrën shqiptare me atë ruse. Drini, lumi shqiptar, rrjedh së bashku me Amurin lumin rus që është në Siberi. Dhe këtë natyrë të përçudnuar e mbrojnë kufitarët e dy vendeve, në skajet e kampit komunist, nga Drini në Amur. Vetëm një mendje e çoroditur e formuar në një qytet antinatyral mund të krijonte sendërgjime të tilla, që tjetërsojnë realitetin.
Pas ndryshimeve politike të vitit 1990 Kadare reagoi në mënyrë stereotipe, duke kërkuar të përshtaste stereotipin e vet mendor në realitetin e ri. Të gjitha luhatjet e Kadaresë në 17-18 vjetët e fundit reflektojnë dështimin e tij për ta bërë këtë gjë.
[1] Ismail Kadare: «Kronikë në gur», «Naim Frashëri», Tiranë, 1978, fq. 3-4.
[2] Po aty, f. 22.
[4] Po aty.
[5] Po aty, f. 220.
[6] Po aty, f. 10.
[7] Po aty, fq. 10-11.
[8] Po aty, f. 4.
[10] Po aty.
[11] Ismail Kadare: «Breznia e Hankonatëve», tek: «Emblema e dikurshme», «Naim Frashëri», Tiranë, 1981, f. 151.
[12] Po aty, f. 155.
[14] Po aty, f. 4.
[15] Po aty, f. 7.
[16] Po aty, fq. 6-7.
[17] Po aty, f. 7.
[18] Ismail Kadare: «Frymëzime djaloshare», Ndërmarrja Shtetërore e Botimeve, Tiranë, 1954, fq. 20-21.
[19] Po aty, fq. 21-22.
[20] Po aty, fq. 22-23.
[21] Po aty, fq. 23-25.
[22] Po aty, fq. 25-27.
[24] Po aty, f. 35.
[25] Po aty, f. 38.
[26] Ismail Kadare: «Frymëzime djaloshare», Ndërmarrja Shtetërore e Botimeve, Tiranë, 1954, fq. 29-30.
[27] Po aty, f. 8.