Jane neuronet pasqyre te trurit ata qe aktivizojne
pasionet sportive. Duke krijuar njesimin me atletin
deri ne perfshirje te plote. Ne disa raste, pertej
normes
Ka nga ata qe mbesin te mberthyer perpara televizorit
per ore e ore te tera per te ndjekur kampionatin e
futbollit apo Cmimin e Madh te Formules Nje. Ka nga
ata qe rrine zgjuar gjithe naten vetem per te pare nje
ndeshje boksi apo garat e Kupes se Amerikes. Ka ca te
tjere qe te dielave pershkojne qindra kilometra vetem
e vetem per te pare skuadren e tyre te zemres ne
ndeshjen e futbollit qe zhvillohet ne nje tjeter
qytet. Ka edhe ca te tjere qe i planifikojne pushimet
atehere kur zhvillohet kampionati boteror apo
evropian. Ne fakt statistikat flasin qarte: turizmi
sportiv po kap shifra gjithnje e me te larta.
Cmenduri. Po perse?
Neurologe e psikologe jane ulur ne tryeze per te
spjeguar se c'fshihet pas pasionit sportiv. Dhe kane
identifikuar nje familje te qelizave te trurit, qe
quhen neurone mirror (pasqyre). Sipas studiuesve, keto
qeliza jane pergjegjese per te na bere te ndihemi te
perfshire c'do here qe shohim nje te ngjashmin tone te
kryeje nje aksion. Perpara Carl Lewis-it qe vrapon 100
metra, perpara Michael Schumacher-it ne timonin e
Ferrarit, Juves apo Realit te Madridit, truri yne
vihet ne pune. Dhe aktivizon zonat qe drejtojne
levizjen: koren para-motore, lobin muror. Jane te
njejtat zona qe ndizen kur vete ne kryejme levizje: ja
perse ndihemi kaq te perfshire. Shkencetaret spjegojne
se kur ne vezhgojme nje veprim dhe nje levizje, ndersa
truri analizon informacionin pamor, aktivizohen edhe
neuronet motore dhe sistemi qe rregullon emocionet.
Fenomeni eshte i njohur prej kohesh. Adam Smith qe ne
fund te Shtateqindes pershkruante se si ne perfshihemi
nga nje ndeshje boksi, aq sa te na beje te leme
menjane frenimin e perhershem e te fillojme te
shprehim me mimike ate qe jemi dike pare. Ne ditet e
sotme prototipi eshte tifozi qe perpara se te nise
ndeshja mberthehet ne divanin e shtepise perpara
televizorit dhe numeron sekondat deri sa ajo te
filloje. Dhe pastaj i ndjek beniaminet e tij duke
levizur para prapa neper dhome. Eshte zemra ajo qe ia
dikton, thote retorika e tifozeve. Jo: eshte sistemi
nervor qendror, pergjigjen shkencetaret.
Dhe jane pikerisht neuronet pasqyre qe aktivizohen ne
tru ata qe na lejojne te kuptojme drejteperdrejt
kuptimin e veprimeve dhe emocioneve te te tjereve pa
pasur nevoje per meditim. Pra nuk eshte e nevojshme te
arsyetosh per te pasur kete lloj njohurie qe
aktivizohet permes nje lloj kundershtie te brendshme
per stimulimin e levizjes qe po shohim. Shkencetaret
mund te ndihen krenare se per te paren here kane
spjeguar nga pikepamja neurofiziologjike pervojen, si
te aksionit ashtu edhe te emocionit.
Eksperimentet kane filluar mbi majmunet, por pergjate
viteve grupet e studiuesve kane deshmuar te njejtin
mekanizem edhe per trurin njerezor. Etapa e pare ka
qene ajo e analizimit te veprimeve: te kuptonin qe per
te ndezur neuronet pasqyre nuk mjafton nje fotografi,
as ajo e nje atleti te fiksuar ne castin fitimtar, por
sherben te shohesh levizjen per se gjalli, por edhe ne
televizion apo ne kinema. Eshte pikerisht ky momenti
kur edhe pse mund te jemi te ulur perballe nje
videoje, per trurin tone eshte si te ishim duke
vrapuar 100 metershin apo duke luajtur me top. Njesimi
eshte i atille, qe sic i kane deshmuar Jean Decety dhe
Mark Jeannerod te Universitetit te Lionit, ngre
presionin arterial, rrahjet e zemres shtohen kurse
frymemarrja ndryshon, tamam sikur te ishim duke bere
nje ushtrim.
Neuronet mirror jane pra shume me teper sesa nje
substrat i thjeshte neurologjik i tifozerise. Jane ne
baze te kapacitetit njerezor per te kuptuar duke u
nisur nga vezhgimet: na lejojne te marrim pjese
emocinalisht (sa per te thene) ne ato qe shohim te
levizin rreth nesh. Dhe mbi kete pjesemarrje truri
nderton vetedijen. Mjaft te mendosh per mesimin e
gjuhes se femijeve, per tentativat e tyre per te
imituar shprehjet e fytyrave qe i rrethoje.
Shkencetaret ne fakt kane provuar perfshirjen e
neuroneve pasqyre edhe ne rrokullimen e ndodhive
cerebrale qe vijne si pasoje e imitimit: duke pare
kitaristet t'i bien nje muzike, ata qe duan te behen
muzikante aktivizojne neuronet pasqyre, emocionohen
dhe provojne t'i bien edhe ata kitares me duar bosh ne
hapesire.
Natyrisht, te marresh pjese emocionalisht ne ato qe
shohim paraqet nje kalim ne nivel cerebral:
mbivendosja mes asaj qe shohim dhe asaj qe bejme nuk
eshte e plote, nje person jo i semure e kupton ne
menyre te perkryer ndryshimin mes asaj qe eshte duke
pare dhe asaj qe eshte duke bere. Ata qe e
stabilizojne distancen jane elementet e kontekstit dhe
mbi te gjitha fakti qe duke mos levizur nuk i
perftojme ndjesite e kthimit, pra nuk ka feed-back.
Megjithate, i gjithe mekanizmi, tek personat qe vuajne
nga skizofrenia, mund te arrije ta shtyje te semurin
te mendoje se mund te misherohet me te vertete ne
levizjet e tjetrit. Tek tifozet fakti i te shikuarit
perreth dhe i te vezhguarit te hapesires qe e ndan nga
fusha e lojes, i te qenit ulur ne krah te miqve te vet
dhe jo te lojtareve, i te mos veshurit te fanelles se
zemres, eshte mese i mjaftueshem te vendose distancen:
por ne disa raste perfshirja eshte kaq e madhe saqe
kur tifozi kthehet ne shtepi apo kur fik televizorin,
e ndjen veten aq te lodhur saqe i duket sikur ka
luajtur vete ai.
Pra nese do te degjojme neurologet, qendrojme te
gozhduar perpara nje ndeshjeje tenisi sepse neuronet
tona nuk na lejojne te bejme ndryshe. Se bashku me te
tjera pjese te trurit konkurojne pasionin sportiv edhe
dy zona qe kane nje rol thelbesor ne te ndjerin dhe te
kuptuarin e emocioneve paresore; shkencetaret i quajne
bajame dhe insule dhe kane vezhguar se kur aktivizohen
ato, trupi vihet ne levizje pa u menduar komandat. Nje
prove vjen nga nje eksperiment i kryer me ane te
rezonances mangetike nga Ralp Adolphs i Universitetit
te Iowa-s ne Shtetet e Bashkuara qe ka deshmuar sesi
pacientet me nje demtim ne zonen cerebrale te quajtur
insula, te vendosur perballe nje skene te shpifur nuk
jane ne gjendje te kuptojne ate qe eshte e shpifur per
vete ata dhe ne te njejten kohe nuk arrijne as te
njohin shprehjen e veshtirosjes tek nje tjeter person.
Kur ky demtim cerebral nuk ekziston, ajo qe shohim
ndez te njejtin mekanizem qe do te aktivizohej nese do
t'i prodhonim ne emocionet qe dallojme tek te tjeret.
Po perse ekziston kjo paevitueshmeri e emocioneve. Per
ta shpjeguar i referohemi Antonio Damasios, neurolog i
njohur i Univesitetit te Iowa-s, autor i disa librave:
"Ndjenjat jane perceptimi i nje gjendjeje trupore te
vendosur". Dhe sjellja e tifozeve e deshmon. Truri,
pra edhe sjelljet, nuk jane gje tjeter pervecse nje
pasqyrim i asaj qe ndodh ne tru.
Pra nuk eshte per t'u habitur nese spektatoret jane
kaq te ndjeshem ndaj spektaklit ne te cilin po marrin
pjese. Neurobiologet shpjegojne se gjate nje ngjarjeje
sportive zona te ndryshme te trurit ngacmohen.
Perfshirja emotive ngacmon sistemin limbik dhe pjese
te kores se trurit. Pastaj ne rastin e nje fitoreje do
te kemi nje perforcim, sepse arritja e objektivit ben
pjese ne ato qe presin tifozet. Dhe ja pra ku clirohen
neurotrasmetuesit si dopamina, nivelet e te ciles jane
ngushtesisht te lidhura me ndjesine e kenaqesise. Ne
disa raste perfshirja emotive eshte kaq e forte, sa
ben qe te ngrihen lehtesisht sistemet e frenimit.
Kjo mund te jete nje nga arsyet per te cilat tifozet
here pas here jane pergjegjes per gjeste te
papeshuara: prodhimi i endorfines natyrale dhe
substancave te ngjashme me ato qe clirohen nga drogat
prodhojne nje gjendje te te qenurit mire edhe ne
largesi, edhe pasi tifozet kthehen ne shtepi.
Keshtu kur tifozi kthehet ne stadium apo ulet serish
perpara televizorit per te pare atletin e tij te
preferuar, do qe te provoje ato ndjesi te kendshme qe
ka provuar dhe heren e shkruar. Edhe kujtesa luan nje
rol te rendesishem, sjellja e tifozit eshte
perseritese, steriotipe. Perballe nje ngjarjeje
sportive kthehemi ne subjekte kolektive dhe bejme
gjera qe te vetem nuk do t'i kishim bere kurre.
Mekanizmat e sistemit limbik gershetohen keshtu me
kushtezimet kulturore dhe e bejne tifozerine nje
territor brenda te cilit pranohen sjellje qe gjetke do
te ishin krejt te palejueshme.
Flori Bruqi