Nga Armando Memushi*
Vetëm pak ditë më parë, Komisioni për Arsimin e Lartë dhe Kërkimin Shkencor (KALKSH) bëri publik raportin e parë lidhur me reformën e pritshme afatshkurtër dhe afatgjatë në këtë fushë. Për fat të keq, edhe një herë vëmendja publike ndaj arsimit në përgjithësi u shfaq me tërë vakësinë dhe mungesën e largpamësisë së saj përkundrejt diskutimeve “e lagu – s’e lagu” lidhur me politikën e ditës në anën tjetër dhe ashtu si pritej në një shoqëri të edukuar të rendë pas marrjes së diplomë-kartonit të radhës. Megjithëse ende në një version paraprak, vlen të përmendet se raporti pasqyron një punë relativisht të mirë në drejtim të evidentimit të disa problematikave të tanishme në arsimin tretësor dhe kërkimin shkencor. Nga ana tjetër, edhe përvoja personale relativisht e shkurtër si pjesë e këtij sistemi, më mundëson të dalloj një sërë mangësish dhe çështjesh të paqarta apo, në gjykimin tim, potencialisht të dëmshme në rrugën e propozuar për reformimin e tij (një pjesë e të cilave, gjithashtu të pritshme). Propozimet për ndryshime janë të shumta dhe një shqyrtim i detajuar kritik i tyre kërkon hartimin e një dokumenti me ndoshta të njëjtin volum sa edhe vetë raporti. Andaj, në vijim do të përpiqem të paraqes në pak paragrafë disa prej problemeve që i gjykoj më të rëndësishmet, lidhur me idenë e reformës dhe propozimet paraprake të saj.
Së pari, edhe një vështrim i shpejtë i projekt-reformës në tërësi bën të mundur të vëresh disa probleme që shfaqen në vendosjen në kohë, konceptimin dhe koherencën e saj. Kështu, mungesa e një debati të gjerë me aktorët e prekur drejtpërdrejtë, për mbledhjen e ideve që do të ishin themelore në fazën e hartimit të dokumentit, dhe shtyrja e diskutimit vetëm pas miratimit të një versioni paraprak të këtij të fundit është një zgjedhje së paku e diskutueshme. Ngritja e shtyllave parimore mbështetur vetëm mbi mendimet dhe eksperiencën e një numri shumë të vogël njerëzish (KALKSH) dhe përfshirja e mëvonshme e grupeve të interesit në dhënien e ideve vetëm për ndryshime të vogla joparimore në projekt praktikisht minimizon kontributin e këtyre grupeve dhe dëmton rëndë cilësinë dhe pranimin e reformës. Gjykoj gjithashtu jo të drejtë zgjedhjen për të punuar për skemën e reformimit të sistemit para përfundimeve të procesit të vlerësimit, renditjes dhe akreditimit të jashtëm, të zgjedhur së fundi nga Ministria e Arsimit dhe Sportit (MAS). Ky i fundit mund të ndihmonte në realizimin e një tjetër skaneri të shëndetit të arsimit të lartë dhe kërkimit shkencor dhe përfundimet e këtij procesi mund të ndihmonin në pastrimin nga institucionet-viruse brenda këtij organizmi përpara se të nisej puna për kalitjen e tij.
Më tej, është mëse e nevojshme që vizioni i reformimit të jetë më i gjerë. Ciklet e arsimimit duhet të fillojnë të konsiderohen vërtet si pjesë e një të tëre dhe reforma në arsimin tretësor duhet të mos shihet e ndarë nga reforma e domosdoshme në ciklet paraardhëse të shkollimit. Projekti i propozuar nuk duket ta pasqyrojë këtë ide, me përjashtim të pak rekomandimeve sipërfaqësore lidhur me ndryshimin e numrit të viteve të përfshirë në secilin cikël parauniversitar. Po kështu, mungon fryma dhe strategjia e koordinimit, përtej deklaratave, për krijimin në rajon të një hapësire të përbashkët shqiptare të shkollimit universitar dhe kërkimit shkencor. Në këtë drejtim, së paku hedhja e syve drejt shtetit të dytë shqiptar do të ishte me interes për të mësuar nga disa dukurive pozitive atje dhe më lehtë të imitueshme këtu (shiko pagat e pedagogëve dhe organizatat studentore, sa për të përmendur ndonjë shembull).
Më tej, është mëse e nevojshme që vizioni i reformimit të jetë më i gjerë. Ciklet e arsimimit duhet të fillojnë të konsiderohen vërtet si pjesë e një të tëre dhe reforma në arsimin tretësor duhet të mos shihet e ndarë nga reforma e domosdoshme në ciklet paraardhëse të shkollimit. Projekti i propozuar nuk duket ta pasqyrojë këtë ide, me përjashtim të pak rekomandimeve sipërfaqësore lidhur me ndryshimin e numrit të viteve të përfshirë në secilin cikël parauniversitar. Po kështu, mungon fryma dhe strategjia e koordinimit, përtej deklaratave, për krijimin në rajon të një hapësire të përbashkët shqiptare të shkollimit universitar dhe kërkimit shkencor. Në këtë drejtim, së paku hedhja e syve drejt shtetit të dytë shqiptar do të ishte me interes për të mësuar nga disa dukurive pozitive atje dhe më lehtë të imitueshme këtu (shiko pagat e pedagogëve dhe organizatat studentore, sa për të përmendur ndonjë shembull).
Përveç kësaj, e gjithë strategjia përsërit vazhdimisht idenë e zbatimit të “një reforme arsimore anglosaksone në një vend jo anglosakson” (duke cituar titullin e goditur të një shkrimi të prof. Markut). Jo vetëm që idetë e suksesshme nuk mund të zbatohen kudo e kurdo duke pritur të njëjtin përfundim pavarësisht rrethanave, por tregu tërësisht i lirë edhe në të mira publike si arsimi i lartë, që rezulton me arsim të një cilësie jashtëzakonisht të lartë por edhe me çmime po aq jashtëzakonisht të larta dhe shumë të kritikuara në vende si Britania e Madhe dhe SHBA, nuk është i vetmi model i suksesshëm. Një sërë shtetesh si Gjermania, Austria, Vendet Nordike, etj. kanë zgjedhur një qasje të orientuar kah kapitalizmit social lidhur me arsimin tretësor dhe prapëseprapë flamujt e tyre gjenden shpesh pranë emrave të universiteteve më të mira në rrafsh kontinental apo global. Madje, zgjedhja optimale do të ishte të kërkonim për receta të mira (gjithsesi, për t’u përshtatur) në vende me një mjedis shoqëror, ekonomik, ligjor e historik më të ngjashëm me atë të Shqipërisë. Edhe në arsim, apo sidomos në të, është e pamundur të ngjisim shkallët me nga katër. Për më tepër, historitë e suksesshme që kanë nisur dhe/ose vazhduar në sistemin universitar shqiptar flasin për një eksperiencë relativisht të shkurtër (vetëm gjysmëshekullore), por ku duhet të gjejmë elementët pozitivë që duhen ruajtur dhe përfshirë në strategjinë e re për ta bërë atë më të mirë, por edhe më të lehtë përshtatjen, zbatimin dhe suksesin e saj në vend. Me gjithë krizën e rëndë të kaluar gjatë tranzicionit që e bën të domosdoshme një ndërhyrje të fortë, arsimi i lartë dhe kërkimi shkencor nuk përbëjnë sigurisht fushën për lëvizje të nxituara me parullën “tabula rasa”, si ato që tashmë janë provuar dhe kanë dështuar në Shqipëri.
Më tej akoma, një tjetër mangësi serioze në propozimin e KALKSH lidhet me hartimin e një raporti të ngritur mbi perceptime dhe jo mbi studime të mirëfillta të problematikave dhe rrugëve të mundshme të zgjidhjes së tyre. Shqyrtimi i vetëm pak statistikave përshkruese mbi shifrat e studentëve e institucioneve të arsimit të lartë (IAL) apo shpenzimeve vjetore për arsimin e lartë dhe kërkimin shkencor shumë pak i shërben ngritjes së një arsyetimi të qëndrueshëm. Aq më pak i shërbejnë këtij arsyetimi të dhënat e referuara lidhur me arsimin tretësor në botën anglosaksone. Për më tepër, asnjë vendimmarrje për një projekt nuk mund të anashkalojë një analizë paraprake kosto-përfitim të ndryshimeve të sugjeruara dhe raporti i parë nuk e përmban një studim të tillë, as në rrafshin social e as në atë ekonomik. Për të dhënë vetëm një shembull, çfarë fature financiare ka zgjerimi i propozuar i strukturës së re menaxheriale (jo akademike) të IAL-ve deri në nivel departamenti?
Më tej akoma, një tjetër mangësi serioze në propozimin e KALKSH lidhet me hartimin e një raporti të ngritur mbi perceptime dhe jo mbi studime të mirëfillta të problematikave dhe rrugëve të mundshme të zgjidhjes së tyre. Shqyrtimi i vetëm pak statistikave përshkruese mbi shifrat e studentëve e institucioneve të arsimit të lartë (IAL) apo shpenzimeve vjetore për arsimin e lartë dhe kërkimin shkencor shumë pak i shërben ngritjes së një arsyetimi të qëndrueshëm. Aq më pak i shërbejnë këtij arsyetimi të dhënat e referuara lidhur me arsimin tretësor në botën anglosaksone. Për më tepër, asnjë vendimmarrje për një projekt nuk mund të anashkalojë një analizë paraprake kosto-përfitim të ndryshimeve të sugjeruara dhe raporti i parë nuk e përmban një studim të tillë, as në rrafshin social e as në atë ekonomik. Për të dhënë vetëm një shembull, çfarë fature financiare ka zgjerimi i propozuar i strukturës së re menaxheriale (jo akademike) të IAL-ve deri në nivel departamenti?
Për ta përfunduar shqyrtimin në tërësi të raportit, në të mund të shquash një sërë kontradiktash që më me hollësi shfaqen në analizën vijuese të pjesëve të veçanta të tij. Por vlen të përmendet mospërputhja midis nevojës urgjente që kanë universitetet shqiptare për të fituar përmasa ndërkombëtare dhe evropiane, si theksohet qysh në faqet e para të dokumentit, dhe këmbënguljes për të vazhduar në traditën e idealizimit të asaj çka është E Huaj, nga ana tjetër. Kështu, në raport i mëshohet idesë që në organet e akreditimit të arsimit të lartë duhet të ketë prani të ekspertëve të huaj, si një garanci për paanshmërinë dhe suksesin e këtij procesi. A thua se eksperienca e deritanishme me këto qenie “të pakorruptueshme”, që e njohin dhe interesohen për realitetin vendas vetëm falë pak ditëve të qëndrimit këtu, ka dhënë rezultate pozitive me certifikimin e lloj-lloj piramidash universitare, për të cilat mjaftojnë emrat me Banak apo Diamant për të gjykuar mbi cilësinë akademike e kërkimore që tregtojnë, dua të them ofrojnë. Për më tepër, mosbesimi ndaj shqiptares përballë të huajës shfaqet edhe në barazimin e të drejtave të gradave të fituara “jashtë vendit” me ato të titujve të fituar gjatë një karriere më të gjatë akademike në vend. A thua se çdo universitet i huaj është dhe do të jetë a priori më cilësor se ata vendas. Përballë këtij fatalizmi, mbase mundi për një reformë të arsimit të lartë dhe kërkimit shkencor në Shqipëri është i kotë dhe politikat në këtë drejtim ndoshta duhet të reduktohen në parullën “Ikni që këtej!”.
Së dyti, duke e shqyrtuar më në detaje, projekti i propozuar lë vend për mjaft kritika lidhur me aspekte specifike të strategjisë së ardhme. Kështu, për sa i përket strukturimit të ri të organeve drejtuese të arsimit të lartë në vend, raporti është në rastin më të mirë vetëkundërshtues. Përkundër nevojës së shprehur edhe nga KALKSH për rritje të autonomisë universitare ndaj politikës, institucioni i ri “i pavarur” i Agjencisë Kombëtare të Financimit të Arsimit të Lartë (AKF) “ka për detyrë kryesore shpërndarjen e fondeve publike sipas politikave të çdo qeverie”. Financimi publik i arsimit të lartë është në nivele alarmante, si përsëritet në raport, pikërisht për shkak të mungesës së largpamësisë në politikat e dy dekadave të fundit. Sigurisht që investimet në arsim nuk japin mjaftueshëm efekte brenda një katërvjeçari, aq sa për t’i ulëritur ato në foltoret e fushatës së radhës. Andaj, do të ishte mirë që AKF-ja të mund të shpërndante një fond i cili mund të ishte me detyrim ligjor, për shembull, jo më pak se 5% e PBB-së (si përafrim me mesataren në vendet e OECD-së). Agjencia Kombëtare për Kërkimin Shkencor (ish AKTI) duhet të ketë gjithashtu pavarësi të garantuar në funksionim jo vetëm në letër, për shembull duke sanksionuar edhe për këtë institucion shumicën vendimmarrëse të përfaqësuesve të zgjedhur nga bota akademike përballë atyre nga ministritë e linjës.
Po kaq kontradiktore duket edhe gjendja për dy organet e tjera të drejtimit të arsimit të lartë. Lidhur me Agjencinë e Sigurimit të Cilësisë në Arsimin e Lartë (ish APAAL), është e pamjaftueshme të kërkohet bashkëpunimi me të huaj për të garantuar funksionimin e saj, si u arsyetua edhe më sipër. Një agjenci që kërkon të marrë përsipër akreditimin e institucioneve të arsimit universitar në Shqipëri duhet në radhë të parë të jetë vetë e akredituar nga ENQA (autoritet i njohur ndërkombëtarisht në këtë drejtim) si anëtare e kësaj të fundit. Për më tepër, problemi kryesor në funksionimin e deritanishëm dhe të ardhëm të saj, si pothuaj për çdo institucion tjetër në fushën e arsimit të lartë apo kontrollit të cilësisë në vend, lidhet me konfliktin e interesit. Në këtë drejtim, duhet të sanksionohet dhe të kërkohet mungesa e lidhjeve të drejtpërdrejta apo të tërthorta të kontrollorit me të mbikëqyrurin për një periudhë të themi 3 vjeçare, para edhe pas akreditimit të IAL-së në fjalë. Së fundi, ngritja e një institucioni të vetëm si Agjencia Kombëtare e Aplikimit Universitar (AKAU), në varësi të Ministrisë së Arsimit dhe Sportit, për të centralizuar gjithë procesin e përzgjedhjes së studentëve të rinj është tërësisht e panevojshme dhe në kundërshtim me të drejtën (ende të parespektuar tërësisht) të çdo universiteti, madje të çdo departamenti, për të vendosur vetë në këtë drejtim. Në fakt, përgjatë dokumentit flitet teorikisht për vendosjen e departamentit në qendër të vendimmarrjes dhe funksionimit të institucioneve akademike, por nga ana tjetër shprehet qartë se “niveli minimal i pikëve që duhet të fitojë kandidati përcaktohen me VKM, ndërsa çdo IAL harton kritere shtesë… AKAU u komunikon IAL-ve emrat e kandidatëve fitues sipas programit të studimit”. Vetëvendosja lidhur me studentët e ardhshëm është e drejtë e domosdoshme dhe e pazëvendësueshme e departamentit (IAL-së) edhe në optikën e kontrollit të kërkuar të cilësisë së universiteteve lidhur me mësimdhënien duke kontrolluar rezultatet në dalje. E gjitha duket kështu si loja zbavitëse e ndonjë programi gatimi që iu kërkon kuzhinierëve të përgatisin për blerësit (lexo: tregun e punës) pjata të mira (lexo: profesionistë të zotë) pa iu lejuar të përzgjedhin vetë përbërësit që duan për recetën e tyre.
Po kaq kontradiktore duket edhe gjendja për dy organet e tjera të drejtimit të arsimit të lartë. Lidhur me Agjencinë e Sigurimit të Cilësisë në Arsimin e Lartë (ish APAAL), është e pamjaftueshme të kërkohet bashkëpunimi me të huaj për të garantuar funksionimin e saj, si u arsyetua edhe më sipër. Një agjenci që kërkon të marrë përsipër akreditimin e institucioneve të arsimit universitar në Shqipëri duhet në radhë të parë të jetë vetë e akredituar nga ENQA (autoritet i njohur ndërkombëtarisht në këtë drejtim) si anëtare e kësaj të fundit. Për më tepër, problemi kryesor në funksionimin e deritanishëm dhe të ardhëm të saj, si pothuaj për çdo institucion tjetër në fushën e arsimit të lartë apo kontrollit të cilësisë në vend, lidhet me konfliktin e interesit. Në këtë drejtim, duhet të sanksionohet dhe të kërkohet mungesa e lidhjeve të drejtpërdrejta apo të tërthorta të kontrollorit me të mbikëqyrurin për një periudhë të themi 3 vjeçare, para edhe pas akreditimit të IAL-së në fjalë. Së fundi, ngritja e një institucioni të vetëm si Agjencia Kombëtare e Aplikimit Universitar (AKAU), në varësi të Ministrisë së Arsimit dhe Sportit, për të centralizuar gjithë procesin e përzgjedhjes së studentëve të rinj është tërësisht e panevojshme dhe në kundërshtim me të drejtën (ende të parespektuar tërësisht) të çdo universiteti, madje të çdo departamenti, për të vendosur vetë në këtë drejtim. Në fakt, përgjatë dokumentit flitet teorikisht për vendosjen e departamentit në qendër të vendimmarrjes dhe funksionimit të institucioneve akademike, por nga ana tjetër shprehet qartë se “niveli minimal i pikëve që duhet të fitojë kandidati përcaktohen me VKM, ndërsa çdo IAL harton kritere shtesë… AKAU u komunikon IAL-ve emrat e kandidatëve fitues sipas programit të studimit”. Vetëvendosja lidhur me studentët e ardhshëm është e drejtë e domosdoshme dhe e pazëvendësueshme e departamentit (IAL-së) edhe në optikën e kontrollit të kërkuar të cilësisë së universiteteve lidhur me mësimdhënien duke kontrolluar rezultatet në dalje. E gjitha duket kështu si loja zbavitëse e ndonjë programi gatimi që iu kërkon kuzhinierëve të përgatisin për blerësit (lexo: tregun e punës) pjata të mira (lexo: profesionistë të zotë) pa iu lejuar të përzgjedhin vetë përbërësit që duan për recetën e tyre.
Për sa i takon organizimit të brendshëm dhe funksionimit të institucioneve të arsimit të lartë publik (për problemet përkatëse në sektorin privat, nuk gjen asnjë rresht në draft!), ideja e ndarjes së menaxhimit financiar nga drejtimi akademik është vërtet pozitive. Gjithsesi, kjo ndarje deri në nivel departamenti duhet të jetë e mirëstudiuar. Së pari, duhet detajuar bashkëpunimi sepse të dyja pjesët jo vetëm që nuk mund të ndahen me thikë nga njëra-tjetra, por përkundrazi janë vazhdimisht të lidhura dhe komplementare në funksionimin e çdo universiteti. Në këtë mënyrë do të shmangeshin përplasjet e mundshme lidhur, për shembull, me procedurat për emërimet e anëtarëve të rinj të stafeve akademike të cilat sipas projektit udhëhiqen nga stafi menaxherial, i cili i nis vetë ato duke emëruar një komision ad hoc dhe i përfundon po vetë, me punësimin! Së dyti, sepse një strukturë e re dhe më e zgjeruar menaxheriale shoqërohet me kosto financiare të shtuara që nuk mund të anashkalohen, si u përmend më sipër.
Nga ana tjetër, disa ndryshime të panevojshme dhe që përbëjnë kthim mbrapa kërkohen lidhur me zgjedhjet brenda IAL-ve. Kështu nuk ka asnjë argument për heqjen dorë të stafit akademik të përhershëm nga ushtrimi i demokracisë së drejtpërdrejtë në zgjedhjen e Dekanit dhe Rektorit ( i cili, sipas raportit, “mund” të jetë nga stafi akademik i IAL-së!) në favor të delegimit të këtyre të drejtave përkatësisht te Këshilli i Fakultetit dhe Senati Akademik. Kjo mund të cënojë balancimin e pushteteve kolegjiale dhe individuale në nivel fakulteti dhe universiteti. Po kështu, nuk shpjegohen arsyet për zgjatjen e mandatit të Senatit nga 4 në 5 vjet.
Megjithëkëtë, vlen të përshëndetet përjashtimi i argumentuar nga zgjedhjet për drejtuesit akademikë i stafit jo akademik dhe studentëve, të cilët në ndonjë shembull thjesht janë çorientuar në rastin më të mirë apo përdorur në rastin më të keq, duke dhënë imazhin e pamerituar negativ të botës universitare në media e publik. Gjithsesi, përveç ruajtjes së përfaqësimit studentor në organet drejtuese kolegjiale dhe pranisë së re në përbërje të komiteteve dhe në mbledhjet semestrale të programeve të studimit, duhet të rritet pavarësia (sidomos financiare) e organizatave përfaqësuese të studentëve nga drejtimi menaxherial dhe akademik i IAL-ve. Vetëm kështu këto organizata do të largohen nga funksionimi thjesht si organizuese festash e udhëtimesh dhe do të mund të jenë vërtet një oponent më shumë në kërkim të rritjes së cilësisë brenda sistemit. Në fakt, i gjithë dokumenti i kushton pak vëmendje në mënyrë të drejtpërdrejtë studentëve, gjë që ndoshta vjen si pasojë e mungesës paraprake të debatit të gjerë edhe me këtë grup, si u përmend më sipër.
Nga ana tjetër, disa ndryshime të panevojshme dhe që përbëjnë kthim mbrapa kërkohen lidhur me zgjedhjet brenda IAL-ve. Kështu nuk ka asnjë argument për heqjen dorë të stafit akademik të përhershëm nga ushtrimi i demokracisë së drejtpërdrejtë në zgjedhjen e Dekanit dhe Rektorit ( i cili, sipas raportit, “mund” të jetë nga stafi akademik i IAL-së!) në favor të delegimit të këtyre të drejtave përkatësisht te Këshilli i Fakultetit dhe Senati Akademik. Kjo mund të cënojë balancimin e pushteteve kolegjiale dhe individuale në nivel fakulteti dhe universiteti. Po kështu, nuk shpjegohen arsyet për zgjatjen e mandatit të Senatit nga 4 në 5 vjet.
Megjithëkëtë, vlen të përshëndetet përjashtimi i argumentuar nga zgjedhjet për drejtuesit akademikë i stafit jo akademik dhe studentëve, të cilët në ndonjë shembull thjesht janë çorientuar në rastin më të mirë apo përdorur në rastin më të keq, duke dhënë imazhin e pamerituar negativ të botës universitare në media e publik. Gjithsesi, përveç ruajtjes së përfaqësimit studentor në organet drejtuese kolegjiale dhe pranisë së re në përbërje të komiteteve dhe në mbledhjet semestrale të programeve të studimit, duhet të rritet pavarësia (sidomos financiare) e organizatave përfaqësuese të studentëve nga drejtimi menaxherial dhe akademik i IAL-ve. Vetëm kështu këto organizata do të largohen nga funksionimi thjesht si organizuese festash e udhëtimesh dhe do të mund të jenë vërtet një oponent më shumë në kërkim të rritjes së cilësisë brenda sistemit. Në fakt, i gjithë dokumenti i kushton pak vëmendje në mënyrë të drejtpërdrejtë studentëve, gjë që ndoshta vjen si pasojë e mungesës paraprake të debatit të gjerë edhe me këtë grup, si u përmend më sipër.
Po kaq pak vëmendje i kushtohet edhe organizimit dhe funksionimit të institucioneve private, që më tej do të shndërrohen në organizata jofitimprurëse. Në shkelje të parimit të shprehur të konkurrencës së ndershme, këto universitete do të kenë të drejta të barabarta me universitetet e sotme publike, por nuk do të kenë detyrime dhe mbikëqyrje të njëjtë në vendimmarrje me këto të fundit. Kështu, shteti nuk mund të përfshihet në përbërje të bordeve drejtuese të këtyre OJF-ve, ku pronarët e sotëm do të ruajnë të njëjtën pjesëmarrje për shkak të njohjes së investimit të kryer prej tyre, përkundrejt pjesëmarrjes së sigurt shtetërore në bordet e universiteteve të sotme publike mbi bazën e respektimit të të njëjtit parim të njohjes së investimit të kryer në to. Si rrjedhojë, shteti nuk mund të ndikojë për shembull edhe në përzgjedhjen e stafeve administrative të universiteteve-OJF apo rekrutimin e stafeve akademike të tyre.
Çështja e financimit të arsimit të lartë dhe kërkimit shkencor është me të drejtë ajo me ndjeshmërinë më të madhe në reformën e propozuar (të gjithë bëhen befas më të vëmendshëm kur preket drejtpërdrejtë xhepi), por njëkohësisht më problematikja. Ç’ është më e rëndësishmja në të, projektit i mungon një analizë e mirëfilltë financiare e gjendjes së sotme dhe asaj të parashikuar për të ardhmen në rast të zbatimit të mënyrës së re të financimit, përtej deklarimit vetëm të shifrave të shpenzimeve mesatare aktuale për student në vend. Në fakt, i gjithë arsyetimi mbështetet mbi një parim të shumëpërsëritur (dhe të vetëkundërshtuar) përgjatë gjithë pjesës që lidhet me financimin: “Premisa e parë: Pamundësia e shtetit/buxhetit për të financuar … në nivelet që kërkojnë standardet dhe cilësia bashkëkohore…Një problem edhe i vendeve më të zhvilluara.” Ky justifikim i pajustifikuar i vëmendjes së munguar të politikave ndaj investimeve me rezultate afatgjata në arsim përballë shpenzimeve afatshkurtra për “mbushje gropash” së pari bie në kundërshtim me shqetësimin e shprehur në draft për mbështetjen publike në nivele alarmante të arsimit në tërësi e atij të lartë në veçanti, krahasuar edhe me vende të tjera të ngjashme.
Rruga e projektuar për ta zgjidhur këtë problem është ajo e diversifikimit të burimeve të financimit të sektorit, duke u hapur ndaj parave të ardhura nga qeverisja vendore, bashkëpunimet me bizneset dhe dhurimet e tyre, të cilat bashkë me pagesat e studentëve do të duhet të garantojnë mirëfunksionimin e IAL-ve dhe do të duhet të rrisin pavarësinë e tyre financiare. Arsyetimi shoqërohet edhe me shembuj në shifra për raportet në të cilat kjo barrë ndahet midis këtyre burimeve “të reja”, edhe një herë tjetër për vendet anglosaksone! Ç’është e vërteta, universitetet në vend kanë qenë gjithmonë të hapura për këto mënyra të sigurimit të fondeve. Veçse, për fat të keq, realiteti këtu është shumë larg atij të botës anglosaksone. Të presësh mjaftueshëm parà për arsimin e lartë dhe kërkimin shkencor nga organet e pushtetit vendor që nga analizat rezultojnë të paafta të sigurojnë fonde të mjaftueshme për shpenzimet e veta operative, nga bizneset në një vend me shkallë të lartë të informalitetit (që sipas studimeve, është jo më e vogël se 30%) dhe nga “filantropët” vendas që deri më sot kanë preferuar financimin e konkurseve të bukurisë a festivaleve të këngës ndaj mbështetjes për arsimin, përjashto rastet kur kjo është parë si mundësi e mirë fitimi a pastrimi parash në ndonjë kat pallati ku shtypen kartonë, është, në rastin më të mirë, shumë e bukur për të qenë e vërtetë dhe në rastin më të keq, një rrugë e sigurt për dështimin financiar dhe pastaj akademik të universiteteve.
Rruga e projektuar për ta zgjidhur këtë problem është ajo e diversifikimit të burimeve të financimit të sektorit, duke u hapur ndaj parave të ardhura nga qeverisja vendore, bashkëpunimet me bizneset dhe dhurimet e tyre, të cilat bashkë me pagesat e studentëve do të duhet të garantojnë mirëfunksionimin e IAL-ve dhe do të duhet të rrisin pavarësinë e tyre financiare. Arsyetimi shoqërohet edhe me shembuj në shifra për raportet në të cilat kjo barrë ndahet midis këtyre burimeve “të reja”, edhe një herë tjetër për vendet anglosaksone! Ç’është e vërteta, universitetet në vend kanë qenë gjithmonë të hapura për këto mënyra të sigurimit të fondeve. Veçse, për fat të keq, realiteti këtu është shumë larg atij të botës anglosaksone. Të presësh mjaftueshëm parà për arsimin e lartë dhe kërkimin shkencor nga organet e pushtetit vendor që nga analizat rezultojnë të paafta të sigurojnë fonde të mjaftueshme për shpenzimet e veta operative, nga bizneset në një vend me shkallë të lartë të informalitetit (që sipas studimeve, është jo më e vogël se 30%) dhe nga “filantropët” vendas që deri më sot kanë preferuar financimin e konkurseve të bukurisë a festivaleve të këngës ndaj mbështetjes për arsimin, përjashto rastet kur kjo është parë si mundësi e mirë fitimi a pastrimi parash në ndonjë kat pallati ku shtypen kartonë, është, në rastin më të mirë, shumë e bukur për të qenë e vërtetë dhe në rastin më të keq, një rrugë e sigurt për dështimin financiar dhe pastaj akademik të universiteteve.
Kështu që barra e financimit do të zhvendosej natyrshëm në anën e tarifave të shkollimit, të cilat në mënyrë të pashmangshme do të rriteshin ndjeshëm. Në fakt, për të përballuar kostot e rritura të studimeve, sipas draftit, studentëve do t’u mundësohet marrja e kredive studentore me interes zero, të mbështetura nga qeveria. Mbetet shumë e paqartë se sa do të kushtojë kjo në terma financiarë dhe se si qeveritë (sipas draftit, në pamundësi për të financuar) do të sigurojnë paratë për ta mbështetur këtë skemë, nëpërmjet pagesës së interesave bankare në vend të studentëve. Këta të fundit, do të fillojnë të paguajnë vetëm pas diplomimit, kur të fillojnë punë. Duke pasur parasysh shkallën e lartë të papunësisë që i afrohet 30% te të rinjtë, kjo mund të bëhet burim i një bumi kredish të këqija, si ai që kanë përjetuar në fakt vende të mbështetura fort në këtë skemë, si SHBA. Po kaq e paqartë është se si po këto qeveri do të vazhdojnë të mbështesin skemat e bursave sociale dhe të ekselencës, tanimë me më shumë fonde, për shkak të tarifave të reja, duke pasur parasysh problematikat edhe me shifrat aktuale qesharake prej më pak se 10’000 lekësh/muaj të këtyre ndihmave.
Përkundër pamundësisë së shtetit për të dhënë shumë parà për arsimin e lartë dhe kërkimin shkencor, është menduar në mënyrë të pashpjegueshme që shumë shpejt (brenda një periudhe kohe pesëvjeçare) nga financimet publike të përfitojnë edhe universitetet private (OJF-të e ardhshme). Edhe tani këto kanë disa nxitës si përjashtimi nga tatimi mbi vlerën e shtuar, pavarësisht se për familjet e studentëve nuk ka nisma për shpenzime të zbritshme në këtë drejtim. Kalimi i fondeve publike te pronarët, duke shndërruar fitimet e sotme në pagat e vetëpërcaktuara të Bordit Administrativ dhe Administratorit të nesërm (po të vetëpërcaktuar) është kështu fare lehtë i realizueshëm. Për më tepër, është e paarsyeshme mospërfshirja në strategji e nevojës urgjente për transparencën financiare të këtyre universiteteve lidhur me burimet e sotme dhe gjendjen financiare aktuale.
Për sa i përket pjesës së mësimdhënies dhe kërkimit shkencor, në draft sugjerohet me të drejtë rishikimi i programeve të studimit, duke rikonceptuar ngarkesën mësimore të përfshirë në to, duke i kodifikuar dhe standardizuar pjesërisht kurrikulat e tyre, duke i monitoruar për cilësinë dhe ndryshimet në mënyrë të vazhdueshme, etj. Por, ndër të tjera, si masë për shëndoshjen e këtyre programeve rekomandohet mbyllja e studimeve me kohë të pjesshme për çdo cikël studimi, pavarësisht llojit të IAL-së. Me gjithë nevojën e padiskutueshme për ndërhyrje në këtë sistem, masa e këshilluar është drastike dhe penalizuese për një pjesë të mirë të studentëve, sidomos në ciklin Master, të cilët dëshirojnë ose kanë nevojë të kombinojnë periudhën e studimeve me pjesëmarrje aktive në tregun e punës. Kjo formë arsimimi duhet të shihet si një potencial mjaft i madh për t’u shfrytëzuar, për vetë lidhjet e vendosura me tregun e punës të cilat universitetet shpesh dështojnë t’i ofrojnë. Kjo, nga ana tjetër, kërkon vendosjen e kandidatëve për studentë të këtij sistemi në kushte të njëjta përzgjedhjeje me të ngjashmit e tyre në sistemin më kohë të plotë, ndryshe nga sa është bërë deri më sot ku “part-time” ka qenë rrugica për të shmangur pengesat e Maturës Shtetërore. Modeli i seleksionimit të studentëve të rinj duhet të jetë i tillë që t’u lejojë këtyre të fundit mundësinë e plotë të zgjedhjes së formës së studimit (me kohë të plotë apo të pjesshme), pasi paraprakisht janë plotësuar gjithë kërkesat cilësore të vendosura pa dallime nga departamenti përkatës dhe duke mbajtur parasysh kuotat krahasimisht më të ulëta për studentët me kohë të pjesshme, gjithashtu të përcaktuara nga departamenti.
Një nga këto kushte që duhen përmbushur për të qenë fitues në një program studimi të arsimit të lartë universitar duhet të jetë edhe kapërcimi i kufirit minimal të detyrueshëm të notës mesatare (të paktën) 7, për secilin nga dy ciklet e para të studimeve. Nota minimale 6 e sugjeruar në projekt-reformë si detyrim i përbashkët paraprak për çdo program në studimet Bachelor duket shumë e ulët për objektivin përfundimtar të rritjes së cilësisë në dalje. Sigurisht që kjo kërkon edhe një herë një vizion të integruar për gjithë arsimin si një e tërë, për të garantuar vërtetësinë e rezultateve pas rritjes së presionit për notën që do të lindte në sistemin parauniversitar. Ky kriter, së bashku me disa të tjerë me karakter thjesht teknik, duhet të jenë të vetmet ndërhyrje nga jashtë departamentit (nga MAS apo institucionet e tjera të drejtimit të arsimit të lartë) në procesin e përcaktimit të kuotave dhe kandidatëve fitues për programet përkatëse të studimit.
Po aq me të drejtë në draftin e hartuar kërkohet rritje sasiore dhe cilësore e stafeve akademike. Por në mënyrë të pashpjegueshme pak vëmendje përqendrohet mbi rrugët për ta arritur këtë. Kështu, i kushtohen vetëm pak rreshta risisë së rekomanduar për ndarjen e këtyre burimeve njerëzore në dy pjesë të mëdha: “Staf akademik mësimor (70% mësim, 30% kërkim shkencor) dhe Staf akademik kërkimor-shkencor (30% mësim, 70% kërkim). Në draft nuk sqarohet se si mund të bëhet kjo ndarje, mbi çfarë kriteresh dhe nga kush. A mos ndoshta edhe kjo vendimmarrje do të jetë përgjegjësi e stafit menaxherial të departamentit, i cili sipas projektit do të drejtojë procesin e punësimit të stafit të ri akademik?! Për më tepër, një ndarje e tillë do të kërkonte një rritje edhe më të madhe numerike në këto stafe për të përballuar lehtësimin e drejtë të mbingarkesës mësimore për stafet ekzistuese. Kjo sigurisht që do të shoqërohej me një faturë financiare të konsiderueshme, për të cilën asnjë analizë nuk ndërmerret në draft.
Po kaq e pashpjegueshme është mungesa e vëmendjes ndaj nxitësve për këto stafe. Kështu, në asnjë rast nuk flitet për nivelet skandaloze të pagave të pedagogëve (krahasuar edhe me vende fqinje si Kosova) dhe detyrimin për të ndërmarrë nisma urgjente në këtë drejtim, megjithëse kërkohet nga ana tjetër ndalimi i plotë i angazhimit në më shumë se një IAL dhe ndonëse këmbëngulet në domosdoshmërinë e mirëpagimit të strukturave menaxheriale. Këto nisma do të mund të përdoreshin ndoshta edhe për diskriminimin pozitiv të stafeve akademike të universiteteve jashtë Tiranës, të cilat sugjerohet të shndërrohen në qendra të profilizuara në përputhje dhe me rëndësi në zhvillimin rajonal, për të shmangur disnivele të mëdha cilësore brenda sistemit vendas. Në fakt, përgjatë gjithë draftit të krijohet përshtypja e një pabarazie midis interesit të treguar në reformë ndaj strukturave dhe aspekteve jo akademike të funksionimit të universiteteve nga njëra anë dhe ndaj strukturave dhe aspekteve të lidhura me mësimdhënien e kërkimin shkencor nga ana tjetër, në favor të të parave.
Po aq me të drejtë në draftin e hartuar kërkohet rritje sasiore dhe cilësore e stafeve akademike. Por në mënyrë të pashpjegueshme pak vëmendje përqendrohet mbi rrugët për ta arritur këtë. Kështu, i kushtohen vetëm pak rreshta risisë së rekomanduar për ndarjen e këtyre burimeve njerëzore në dy pjesë të mëdha: “Staf akademik mësimor (70% mësim, 30% kërkim shkencor) dhe Staf akademik kërkimor-shkencor (30% mësim, 70% kërkim). Në draft nuk sqarohet se si mund të bëhet kjo ndarje, mbi çfarë kriteresh dhe nga kush. A mos ndoshta edhe kjo vendimmarrje do të jetë përgjegjësi e stafit menaxherial të departamentit, i cili sipas projektit do të drejtojë procesin e punësimit të stafit të ri akademik?! Për më tepër, një ndarje e tillë do të kërkonte një rritje edhe më të madhe numerike në këto stafe për të përballuar lehtësimin e drejtë të mbingarkesës mësimore për stafet ekzistuese. Kjo sigurisht që do të shoqërohej me një faturë financiare të konsiderueshme, për të cilën asnjë analizë nuk ndërmerret në draft.
Po kaq e pashpjegueshme është mungesa e vëmendjes ndaj nxitësve për këto stafe. Kështu, në asnjë rast nuk flitet për nivelet skandaloze të pagave të pedagogëve (krahasuar edhe me vende fqinje si Kosova) dhe detyrimin për të ndërmarrë nisma urgjente në këtë drejtim, megjithëse kërkohet nga ana tjetër ndalimi i plotë i angazhimit në më shumë se një IAL dhe ndonëse këmbëngulet në domosdoshmërinë e mirëpagimit të strukturave menaxheriale. Këto nisma do të mund të përdoreshin ndoshta edhe për diskriminimin pozitiv të stafeve akademike të universiteteve jashtë Tiranës, të cilat sugjerohet të shndërrohen në qendra të profilizuara në përputhje dhe me rëndësi në zhvillimin rajonal, për të shmangur disnivele të mëdha cilësore brenda sistemit vendas. Në fakt, përgjatë gjithë draftit të krijohet përshtypja e një pabarazie midis interesit të treguar në reformë ndaj strukturave dhe aspekteve jo akademike të funksionimit të universiteteve nga njëra anë dhe ndaj strukturave dhe aspekteve të lidhura me mësimdhënien e kërkimin shkencor nga ana tjetër, në favor të të parave.
Në përfundim, i gjithë drafti i mbështetur në perceptime të pjesshme, pa analiza të mirëfillta kostosh e përfitimesh të ndryshimeve të propozuara, pa marrë parasysh kërkesat dhe nevojat e vërteta të aktorëve të përfshirë dhe kushtet në realitetin vendas, duket se nuk ka sukses në ideimin e një sistemi të ri të arsimit të lartë cilësor, të pavarur, gjithëpërfshirës dhe të qëndrueshëm. Ajo çfarë do të ndihmonte në këtë drejtim do të ishte investimi i gjithë kapaciteteve njerëzore dhe materiale në përsosjen e mekanizmave të zbatueshmërisë dhe kontrollit në sistemin aktual, duke bërë korrigjimet e duhura aty ku duhet. Të bindur tashmë, falë eksperiencës në çdo dimension të jetës në vend, në parimin se nuk ka modele e sisteme në parim të mira dhe të këqija por vetëm modele e sisteme të zbatuara mirë dhe të zbatuara keq, duhet ta kemi të qartë se kjo do të ishte rruga optimale për ngritjen në këmbë të sistemit të sëmurë aktual. Vetëm pas kësaj, do të ishte e arsyeshme dhe me rezultate që me një reformë të udhëhequr nga gjithë grupet e interesit të shihej mundësia e përshtatjes së një trupi tashmë të shëndetshëm drejt një forme e përmbajtjeje edhe më të mirë. Urojmë që një Reformë e tillë, e vërtetë, të mos jetë e largët!
*Lektor në Fakultetin e Ekonomisë, UT