Nga Prof. dr. Tefë Topalli
Të hysh në studimet gjenerativiste, pa përvetësuar këtë vepër të parë të Çomskit, është njësoj si të përpiqesh të lexosh një roman, pa mësuar alfabetin e gjuhës në të cilën është shkruar ai.
Puna kërkimore e Çomskit ka inkurajuar mjaft studiues, komuniteti i shkencëtarëve që merren me këto probleme, pedagogë, psikologë, logjikanë, gjuhëtarë, sociologë, antropologë, mjekë, i kanë çuar përpara studimet e kësaj fushe në të gjithë botën. Prirjen për gjuhësinë Çomski e trashëgoi nga i ati dhe që herët iu përkushtua kërkimeve në këtë fushë. Në Universitetin e Pensilvanisë u njoh me gjuhëtarin amerikan Z.Harris, një blumfildian nga më të njohurit e kohës dhe me rusin Roman Jakobson. Duket se pas kësaj ra në kontakt me të tjerë gjuhëtarë të mëdhenj, sidomos në Universitetin e Harvardit, ku hartoi e mbrojti edhe tezën e tij të doktoratës. Noam Çomski u përfshi ngultas në gjuhësi, më së pari, kur hartoi dhe botoi veprën e famshme Syntactic Structures, e cila është botuar shqip nga Shtëpia Botuese “Dituria”, me titull Strukturat sintaksore.
Në të vërtetë, “Dituria”, që para 12 vjetësh, midis shumë botimesh në fusha të ndryshme, nisi në një kolanë të veçantë botimin e disa prej veprave dhe autorëve të shquar në lëmë të gjuhësisë. Është kjo një tufë librash nga gjuhësia moderne, që e ka ndihmuar mjaft studiuesin dhe studentet e fakulteteve filologjike, së cilës iu shtua edhe Strukturat e sintaksës - një vepër që sot në gjuhësinë moderne konsiderohet si një traktat bazë, sepse shënon promovimin e shkollës linguistike të gjenerativizmit prej N. Çomskit. Kjo vepër, manifest i shkollës së re, shkaktoi një revolucion në mendimin gjuhësor të shekullit të kaluar, apo, siç shkruan në hyrjen e librit David W. Linghtfoot, “Strukturat sintaksore e Çomskit qe topi i borës, i cili shkaktoi ortekun e ‘revolucionit kognitiv’ modern”. Sipas këtij studiuesi, gjuhëtari i madh amerikan ka sjellë në jetë edhe trajtime të reja të çështjeve të vjetra filozofike, nocione të kuptimit e të referencës, duke prirë në këtë fushë.
Vetë Çomski, në parathënien e traktatit Strukturat sintaksore, shprehet se studimi i tij merret me strukturën sintaksore si në kuptimin e gjerë (si e kundërta e semantikës), ashtu edhe në kuptimin e ngushtë (si e kundërta e fonetikës dhe morfologjisë). Ai synon të ndërtojë një teori të përgjithshme të formalizuar dhe të eksplorojë themelet e saj lidhur me strukturat e sintaksës. Gjuhëtari amerikan u nis të hetonte tri modele të strukturave gjuhësore e të arrinte në përcaktimin e limiteve të tyre dhe “zbuloi” modelin transformues.
Vepra e parë në historinë e gjenerativizmit nis si studim sintaksor i një gjuhe të dhënë dhe ka për qëllim ndërtimin e një gramatike që mund të konsiderohet një mjet i përshtatshëm për të prodhuar fjalitë e gjuhës në shqyrtim. Strukturat sintaksore ka 8 krerë, një përmbledhje të studimit dhe dy shtojca të shkurtra për terminologjinë e përdorur dhe disa modele të strukturës së sintagmës bashkë me rregullat transformuese të anglishtes. Vetë titujt e këtyre krerëve ishin një kombinim i gjuhësisë me filozofinë e gjuhës: Pavarësia e gramatikës, Një teori gjuhësore fillestare, Forca shpjeguese e teorisë linguistike e të tjera dëshmonin që një revolucion po ndodhte në këtë lëmë. Që në kreun e parë, autori jep 3 aksioma, të cilat do të jenë boshti i veprave të mëvonshme gjuhësore, si: gjuhë do të konsiderohet një tërësi a bashkësi (e fundme ose e pafundme) fjalish, secila me gjatësi të fundme dhe e ndërtuar nga një grup i fundmë elementesh; kriteret ku duhet mbështetur për të dalluar sekuencat gramatikore nga ato jogramatikore; nocioni “gramatikor”nuk mund të identifikohet me ‘kuptimplotë’ apo ‘domethënës’, në asnjë kuptim semantik.
Ky tekst i Çomskit është hapi i parë që duhet të bëjnë studiuesit e kësaj teorie gjuhësore, për të kuptuar vepra të tjera të tij, deri te formulimi i Gramatikës Universale; një radhë studimesh në përvetësimin e gjuhës nga të vegjlit, përdorimi i gjuhës në sfera e situata të ndryshme, modele të reja qasjeje ndaj historisë së gjuhës, të gjitha të formësuara nga nocioni thelbësor i një organi gjuhësor, me qendër kapacitetin mendor të qenieve normale njerëzore. Të hysh në studimet gjenerativiste, pa përvetësuar këtë vepër të parë të Çomskit, është njësoj si të përpiqesh të lexosh një roman, pa mësuar alfabetin e gjuhës në të cilën është shkruar ai. Pa dyshim, që edhe vepra të pak gjuhëtarëve tanë, të hartuara sipas drejtimit gjenerativist, do t’i ndihmojnë studentët dhe pedagogët tanë të rinj, jo vetëm të kuptojnë këtë teori gjuhësore, por edhe se çfarë duhet zbatuar në studimet tona filologjike prej saj.
Të hysh në studimet gjenerativiste, pa përvetësuar këtë vepër të parë të Çomskit, është njësoj si të përpiqesh të lexosh një roman, pa mësuar alfabetin e gjuhës në të cilën është shkruar ai.
Puna kërkimore e Çomskit ka inkurajuar mjaft studiues, komuniteti i shkencëtarëve që merren me këto probleme, pedagogë, psikologë, logjikanë, gjuhëtarë, sociologë, antropologë, mjekë, i kanë çuar përpara studimet e kësaj fushe në të gjithë botën. Prirjen për gjuhësinë Çomski e trashëgoi nga i ati dhe që herët iu përkushtua kërkimeve në këtë fushë. Në Universitetin e Pensilvanisë u njoh me gjuhëtarin amerikan Z.Harris, një blumfildian nga më të njohurit e kohës dhe me rusin Roman Jakobson. Duket se pas kësaj ra në kontakt me të tjerë gjuhëtarë të mëdhenj, sidomos në Universitetin e Harvardit, ku hartoi e mbrojti edhe tezën e tij të doktoratës. Noam Çomski u përfshi ngultas në gjuhësi, më së pari, kur hartoi dhe botoi veprën e famshme Syntactic Structures, e cila është botuar shqip nga Shtëpia Botuese “Dituria”, me titull Strukturat sintaksore.
Në të vërtetë, “Dituria”, që para 12 vjetësh, midis shumë botimesh në fusha të ndryshme, nisi në një kolanë të veçantë botimin e disa prej veprave dhe autorëve të shquar në lëmë të gjuhësisë. Është kjo një tufë librash nga gjuhësia moderne, që e ka ndihmuar mjaft studiuesin dhe studentet e fakulteteve filologjike, së cilës iu shtua edhe Strukturat e sintaksës - një vepër që sot në gjuhësinë moderne konsiderohet si një traktat bazë, sepse shënon promovimin e shkollës linguistike të gjenerativizmit prej N. Çomskit. Kjo vepër, manifest i shkollës së re, shkaktoi një revolucion në mendimin gjuhësor të shekullit të kaluar, apo, siç shkruan në hyrjen e librit David W. Linghtfoot, “Strukturat sintaksore e Çomskit qe topi i borës, i cili shkaktoi ortekun e ‘revolucionit kognitiv’ modern”. Sipas këtij studiuesi, gjuhëtari i madh amerikan ka sjellë në jetë edhe trajtime të reja të çështjeve të vjetra filozofike, nocione të kuptimit e të referencës, duke prirë në këtë fushë.
Vetë Çomski, në parathënien e traktatit Strukturat sintaksore, shprehet se studimi i tij merret me strukturën sintaksore si në kuptimin e gjerë (si e kundërta e semantikës), ashtu edhe në kuptimin e ngushtë (si e kundërta e fonetikës dhe morfologjisë). Ai synon të ndërtojë një teori të përgjithshme të formalizuar dhe të eksplorojë themelet e saj lidhur me strukturat e sintaksës. Gjuhëtari amerikan u nis të hetonte tri modele të strukturave gjuhësore e të arrinte në përcaktimin e limiteve të tyre dhe “zbuloi” modelin transformues.
Vepra e parë në historinë e gjenerativizmit nis si studim sintaksor i një gjuhe të dhënë dhe ka për qëllim ndërtimin e një gramatike që mund të konsiderohet një mjet i përshtatshëm për të prodhuar fjalitë e gjuhës në shqyrtim. Strukturat sintaksore ka 8 krerë, një përmbledhje të studimit dhe dy shtojca të shkurtra për terminologjinë e përdorur dhe disa modele të strukturës së sintagmës bashkë me rregullat transformuese të anglishtes. Vetë titujt e këtyre krerëve ishin një kombinim i gjuhësisë me filozofinë e gjuhës: Pavarësia e gramatikës, Një teori gjuhësore fillestare, Forca shpjeguese e teorisë linguistike e të tjera dëshmonin që një revolucion po ndodhte në këtë lëmë. Që në kreun e parë, autori jep 3 aksioma, të cilat do të jenë boshti i veprave të mëvonshme gjuhësore, si: gjuhë do të konsiderohet një tërësi a bashkësi (e fundme ose e pafundme) fjalish, secila me gjatësi të fundme dhe e ndërtuar nga një grup i fundmë elementesh; kriteret ku duhet mbështetur për të dalluar sekuencat gramatikore nga ato jogramatikore; nocioni “gramatikor”nuk mund të identifikohet me ‘kuptimplotë’ apo ‘domethënës’, në asnjë kuptim semantik.
Ky tekst i Çomskit është hapi i parë që duhet të bëjnë studiuesit e kësaj teorie gjuhësore, për të kuptuar vepra të tjera të tij, deri te formulimi i Gramatikës Universale; një radhë studimesh në përvetësimin e gjuhës nga të vegjlit, përdorimi i gjuhës në sfera e situata të ndryshme, modele të reja qasjeje ndaj historisë së gjuhës, të gjitha të formësuara nga nocioni thelbësor i një organi gjuhësor, me qendër kapacitetin mendor të qenieve normale njerëzore. Të hysh në studimet gjenerativiste, pa përvetësuar këtë vepër të parë të Çomskit, është njësoj si të përpiqesh të lexosh një roman, pa mësuar alfabetin e gjuhës në të cilën është shkruar ai. Pa dyshim, që edhe vepra të pak gjuhëtarëve tanë, të hartuara sipas drejtimit gjenerativist, do t’i ndihmojnë studentët dhe pedagogët tanë të rinj, jo vetëm të kuptojnë këtë teori gjuhësore, por edhe se çfarë duhet zbatuar në studimet tona filologjike prej saj.