Deri n� fillim t� periudh�s s� pushtimit osman tradita kulturore shqiptare ishte kryesisht e karakterit parashkrimor. Forma m� e r�nd�sishme e saj ishte krijimtaria gojore, eposi shqiptar. N� eposin shqiptar ka edhe z�ra t� periudh�s osmane, q� shfaqen sidomos n� ligj�rim dhe n� em�rtime, por n� thelbin e vet ai �sht� nj� p�rmendore kulturore shekuj m� e hershme.
N� k�t� krijimtari njihen rapsodit� historike e tregimet legjendare, q� p�rb�jn� epik�n heroike, si dhe proverbat, t� cilat u fiksuan t� shkruara vet�m n� shek. XVII. Vendin kryesor n� epik�n heroike e z�n� rapsodit� kushtuar kreshnik�ve si Muji e Halili, Gjergj Elez Alia etj. Me gjith� numrin e shumt� t� motiveve e varianteve ekzistuese, k�to rapsodi kan� nj� far� p�rbashk�sie q� u jep atyre karakterin e nj� cikli unitar epik. N� qend�r t� k�tij cikli q�ndrojn� b�mat e �et�s s� kreshnik�ve, si edhe kund�rshtar�t e tyre, �kral� e �kapedan� ve�an�risht nga viset bregdetare.
Lufta e kreshnik�ve �sht� vendosur n� nj� koh� e n� nj� ambient q� s�njeh ende arm�t e zjarrit. Nga brendia e tyre dhe bot�kuptimi shoq�ror, nga element�t artistik� q� p�rmbajn�, k�ng�t e kreshnik�ve t� �ojn� n� nj� periudh� m� t� hershme se shekujt e invazionit osman.
Sikurse shumica e popujve evropian�, n� k�t� koh� (n� shek. XV) shqiptar�t e kishin kaluar �shekullin e epopes� legjendare�, e cila me koh� ishte formuar si goj�dh�n� letrare komb�tare, q� qarkullonte goj� m� goj� e brez pas brezi, duke marr� nga koha n� koh� gjurm�, d�shmi e jehona t� tyre.
Hershm�ri t� thell� historike d�shmojn� ve�mas dy tipare t� r�nd�sishme t� figurave mitologjike t� ciklit verior: karakteri i tyre matriarkal, nga nj�ra an�, dhe ktonik, nga ana tjet�r. Kjo �sht� nj� an� tjet�r e ��shtjes s� autoktonis� s� popullit q� i ka krijuar. N� eposin helenik hyjnit� jan� matriarkale e patriarkale. Heronjt� e eposit shqiptar jan� bij t� Ajkun�s. P�r her� t� par� n� epos babai shfaqet me figur�n e Mujit n� raport me Omerin (ose �shtat� Omerat�). Figur� qendrore �sht� Ajkuna q� ka nj� autoritet t� madh. Muji dhe Halili formalisht nuk kan� bab�, ata jan� bij t� nj� n�ne q� urdh�ron sht�pin� dhe e marrin fuqin� prej zanave.
Tipari matriarkal i figurave mitologjike t� epik�s legjendare theksohet nga fryma e p�rgjithshme e rapsodis� s� njohur t� Gjergj Elez Alis�. Jan� gjurmuar e jan� gjetur gjurm� t� kultur�s bizantine, si k�rkimi i hara�it nga bajlozi �tim p�r tim� (oxhak p�r oxhak). Por, n� thelbin e vet, burimi tragjik i rapsodis� s� Gjergj Elez Alis� �sht� mbarimi i epok�s s� flijimit t� njeriut (gruas) p�r nj� vep�r, p�r nj� fushat� apo p�r hara�. Gjergj Elez Alia amniston p�rgjithnj� gruan nga flijimi.
Karakteri ktonik (tok�sor) i hyjnive t� eposit shqiptar thekson karakterin autoktonik t� popullit. Ndryshe prej poemave homerike, ku hyjnit� kan� nj� hierarki shum�shkall�she (n�ntok�sore), n� eposin shqiptar figurat mitologjike t� bot�s shqiptare jan� tok�sore. N� folklorin rr�fimtar, duke p�rfshir� eposin dhe p�rrallat, nuk ekziston �e bukura e qiellit�. Krahas me �t� bukur�n e dheut� (t� k�saj toke) n� tradit�n etnofolklorike t� vendit dalin e b�hen bashk� figura t� tilla si shtojzovallet (aglutinim i �shtojua zot vallet�), shtojzorreshtat (�shtojua zot rreshtat�), �ato t� lumet�, shita.
Cikli shqiptar i kreshnik�ve p�rmban nj� nd�rthurje tiparesh t� eposeve antike dhe atyre evropian� t� periudh�s mesjetare. Por ka m� shum� tipare t� eposeve antike se t� atyre mesjetare. Nj� varg argumentesh folklorike jan� n� t� mir� t� nj� p�rcaktimi kronologjik relativ t� burimit t� eposit n� periudh�n e kalimit prej ilir�ve te shqiptar�t, prej ilirishtes te shqipja, prej periudh�s s� fundme t� romanizimit n� p�rballjen me dyndjet sllave.
Eposi shqiptar sundohet fund e krye nga konflikti i bart�sve t� tij me popullsin� e ardhur n� Ballkan, ai mban vul�n e dyndjeve sllave. Eposi shqiptar nuk u krijua qysh n� kontaktet e para me popullsin� e ardhur. Vet� rapsodit� e k�tij cikli b�jn� t� njohur se t� tjera gj�ra ndodhnin �kur kem� pas� bes� me krajli�. K�to fakte e arsyetime lejojn� t� mbrohet mendimi se n� epos, pavar�sisht nga karakteri i tij shum�shtresor, megjithat�, ekziston nj� �koh� e par�. Ajo p�rkon me shek.VII-VIII, kur ndodhin proceset m� t� r�nd�sishme divergjente t� brendshme n� kultur�n etnike, kur v�rtetohen shnd�rrimet cil�sore kulturore, si kalimi nga ilirishtja te shqipja. Pik�risht n� k�t� periudh� vend�sit p�rballen me dyndjet sllave n� Ballkan dhe njohin pak nga pak karakterin ekspansiv t� tyre.
Faktet folklorike t� eposit �ojn� n� kultin e dheut t� t� par�ve, n� mitin e vendlindjes, n� shenjt�rimin e bjeshk�s, n� hyjnizimin e dheut, n� at� kuptim q� gjerman�t e p�rdorin k�t� fjal� kur thon� �land�. Ndon�se t� kufizuara, n� epos ka t� dh�na me karakter etnove�ues, q� gjenden t� trash�guara n� bot�n shpirt�rore shqiptare. K�to fillojn� me dallimin �t� vet�t - t� tjer�t�, q� �sht� nga shenjat m� t� hershme t� nd�rgjegjes s� bashk�sis�. Ndon�se m� shum� mund t� flitet p�r nj� nocion landi, vendlindjeje, sesa p�r nj� hap�sir� t� p�rcaktuar qart�, prap� vet�dija e nj� atdheu q� i b�n bart�sit e eposit t� ndihen mes tyre �t� vet�t� del aty-k�tu.
Eposi shqiptar n� mesjet� kishte form�n e vet artistike t� kryer. Prej shekujve t� sundimit osman ai mori me vete nj� shtres� t� re ndikimi, q� preku pjes�n m� t� dukshme t� tij: emrat e heronjve dhe, deri diku, dekorin e ngjarjeve. Kjo shtres�, m� n� sip�rfaqe t� eposit, ngjan m� e pranishme sa �sht� n� t� v�rtet�. Pjesa m� e madhe e emrave t� heronjve mendohet t� mos jen� huazime t� drejtp�rdrejta prej osmanishtes, por kalime kuptimore t� emrave t� m�hersh�m, p�rkthime strukturore t� tyre. Emri i Halilit, q� i kthyer n� shqip do t� thot� �i bukur�, i p�rgjigjet thelbit t� personazhit, q� trash�gohet prej koh�sh shum� m� t� hershme. N� emrin e Gjergj Elez Alis� gjymtyra e tij e tret� do t� thot� �i lart�, fisnik�, q� gjithashtu vlen p�r t� theksuar nj� tipar q� personazhi e kishte para kontakteve me bot�n e Perandoris� Osmane.
Me frym�zimin e tyre poetik, me mjetet e trajtimit artistik, me vargun e tyre t� rrjedhsh�m e me gjuh�n e past�r, rapsodit� e kreshnik�ve p�rb�jn� nj� thesar t� poezis� son� popullore.
Bashk� me eposin, deri n� koh�n e kontakteve t� para me rrezikun e ri q� po shfaqej nga Orienti, me invazionin osman, shqiptar�t kishin krijuar gjithashtu fondin e baladave, t� cilat vinin si kujtime trondit�se t� epokave t� shkuara. Nj�ra prej tyre �sht� ajo q� njihet n� jug me emrin e Konstandinit dhe Doruntin�s, kurse n� veri me emrin �K�nga e Halil Garris�. Koha e lindjes s� balad�s s� ringjalljes p�rkon me ata shekuj, kur dija biblike e quante t� papranuesh�m rikthimin nga bota tjet�r, qysh prej ringjalljes s� Krishtit. Balada e Kostandinit dhe Doruntin�s shpesh �sht� trajtuar si kryevep�r q� ngre lart kultin e bes�s, shenjt�rin� e fjal�s s� dh�n�, p�r hir t� s� cil�s mallkimi mund t� t� ndjek� n� k�t� jet� dhe n� tjetr�n. Mesazhi i bes�s �sht� i pranish�m n� frym�n e balad�s, por para k�tij mesazhi �sht� fryma e fuqis� s� njeriut p�r t� riardhur n� k�t� jet�.
N� mesjet� e para saj funksiononin edhe gjini e zhanre t� tjera t� folklorit, duke filluar prej atyre m� t� shkurtrave, si proverbat, deri te rr�fimi popullor.
Me pushtimin e Shqip�ris� nga dyndjet osmane u krijua mjedisi kulturor p�r shfaqjen e epik�s historike. K�saj periudhe i p�rket cikli i Sk�nderbeut, i cili p�rmban 10-15 k�ng�, t� ruajtura kryesisht tek arb�resh�t e Italis�. K�ng� historike t� periudh�s s� q�ndres�s s� arb�rve madje para Sk�nderbeut jan� ruajtur edhe n� Shqip�ri. N� nj� prej k�tyre k�ng�ve i k�ndohet trim�ris� s� Milosh Kopiliqit, i cili vrau sulltanin n� betej�n e ballkanasve t� Fush�-Dardanis�. Ai paraqitet duke udh�tuar me kok�n e vet t� prer� n�n sqetull dhe motivi i kok�s s� prer� q� merr e jep mesazhe nga bota tjet�r, �sht� ballkanizuar n� nj� shkall� relativisht t� gjer�.
Cikli i Sk�nderbeut n� poezin� popullore t� arb�resh�ve bashkon historicitetin e figurave dhe ngjarjeve reale me legjendarizimin e trash�guar prej epik�s heroike. Sk�nderbeu n� k�to k�ng� b�n t� nj�jtat mrekulli si Sh�n Gjergji n� let�rsin� biblike dhe vdekja e tij p�rshkruhet me t� nj�jtin vajtim t� bot�s, natyr�s, qiellit, tok�s dhe njer�zve si kryq�zimi i Krishtit. Me k�t� cik�l ka studiues q� bashkojn� edhe k�ng�n e Gjorg Golemit (Gjergj Arianitit), bashk�koh�s i Sk�nderbeut, mbledhur e botuar p�r her� t� par� n� vitet 30 t� shek. XX.
K�ng�t epike dhe legjendat q� i ruajn� arb�resh�t e Italis�, t� larguar nga Shqip�ria qysh n� shek. XV, t� cilat me pak ndryshime i gjejm� edhe te fshatar�t e mal�sor�t e vendit ton�, d�shmojn� se ato kan� qen� thurrur nga rapsod�t shqiptar� para shek. XV.
Tradita e arb�resh�ve t� Greqis� dhe t� Italis�, e cila p�rputhet me at� t� m�m�dheut, tregon se poezit� epike dhe lirike rituale k�ndoheshin, p�rcilleshin me muzik� dhe shoq�roheshin me l�vizje ritmike. K�to valle bashk� me kostumet e mrekullueshme t� valltar�ve, p�rb�nin s� bashku nj� shprehje t� lart� artistike q� mish�ronte g�zimin e jet�s dhe shijen estetike t� shqiptar�ve.
Kultura popullore shqiptare e mesjet�s nuk u zhvillua e shk�putur nga kontaktet me popujt fqinj� ballkanas. Ajo ndikoi me nj� varg elementesh t� saj, ve�an�risht n� veshje, me muzik�n, vallet dhe me tiparet e saj shpirt�rore, n� kultur�n e popujve fqinj� n� Maqedoni, n� Mal t� Zi, n� Serbin� Jugore dhe n� Greqi. Nga ana e tyre, shqiptar�t e pasuruan gjithashtu kultur�n e vet me ndikime t� marra prej fqinj�ve t� tyre q� i shkrin� n� t�r�sin� e trash�gimit t� vet kulturor.