Pjesa e parë - Të kish lindur nëna për një botë të vjetër

I

Enveri i Halilëve

    Në fillim të vitit 1908, në Gjirokastër, ashtu si në të gjitha qytetet e Turqisë Europiane kishte komitete të fshehta xhonturke, të cilët kishin filluar të bëheshin aktive, me synimin për të marrë pushtetin me puç. Autoritetet osmane kishin rënë në gjurmë të kësaj veprimtarie dhe bënin gjithçka për t’ i kapur konspiratorët. Por, një pjesë e madhe e zyrtarëve të Turqisë Europiane qenë, ose pjesë e konspiracionit xhonturk, ose dashamirës të tij, ose thjesht nuk donin të vepronin kundër tij, sipas parimit oriental se s’ dihet ç’ sjell e nesërmja, prandaj ta kemi mirë me të dy palët. Në shënjestër të këtyre komiteteve xhonturke qenë zyrtarët osmanë të cilët tregoheshin të zellshëm në përndjekjen e xhonturqve.

    Një zyrtar i tillë ishte bimbashi i Gjirokastrës, komandanti i xhandarmërisë, Halil Musa beu, një bosnjak. Dihet se bosnjakët qenë njerëzit më besnikë të sulltanit në Turqinë Europiane. Halil Musa beu ishte bërë tmerri i xhonturqve dhe pas hetimeve të tij pritej që të arrestonte gjithë konspiratorët kryesorë xhonturq në Gjirokastër, të cilët do ta çonin në gjurmë të krerëve të konspiracionit në Janinë, Manastir dhe Selanik, ku ishte koka e konspiracionit. Prandaj u mor vendim nga konspiratorët që bimbashi të eliminohej. Por, vrasja duhej të kamuflohej sikur bëhej për çështje nderi nga shqiptarët, që të largohej dyshimi nga xhonturqit.

    Halil Musa beu, një burrë i gjatë, i bukur, ezmer, ishte një feminist i njohur, për të cilin tregoheshin shumë histori rozë, kështu që nuk ishte e vështirë të sajohej një legjendë e tillë. Në janar 1908 konspiratorët i ngritën një kurth «Kazanovës» bosnjak.  Nuk ishte asfare gjë e lehtë të kishe një histori dashurie me një femër muslimane në një qytet me doke konservatore osmane, si Gjirokastra, ku femra mbahej mbyllur në shtëpi, dhe jashtë shtëpisë dilte vetëm për të shkuar për vizitë, në mjedise femërore të caktuara, me raste, e shoqëruar. Bimbashi për të bërë aventurat e tij të dashurisë, përdorte një mënyrë dinake. Bimbashi rekrutonte si spiunë dhe bashkëpunëtorë shërbëtorët që shoqëronin nuset e bukura dhe ata, në bashkëpunim me nusen, i çonin këto në takimin e dashurisë. Kjo ishte e lehtë, se femrat qenë të mbuluara dhe nuk njiheshin. Një nga këta njerëz të bimbashit qe edhe Mehmet evgjiti, shërbëtori i familjes së vëllezërve Hysen dhe Halil Hoxha. Mehmet evgjitin e përmend edhe Enver Hoxha. Në 12 prill 1979, Enver Hoxha, në një bisedë me Simon Stefanin, Sekretarin e parë të Komitetit të Partisë të Përmetit, tha ndër të tjera:

     Në shtëpinë time Ramon e Shamon që ishin evgjitë, i kishim si të shtëpisë. Plaku im, kur dërgonte mëmën time te nëna e saj, kur ajo ishte nuse e re e sapomartuar, i thoshte njërit prej evgjitëve që quhej Mehmet: «Merre Gjylon dhe çoje», pa pyetur ishte natë apo ditë, aq besim kishte.[i]

    Mehmet evgjiti e çonte Gjulon, nusen e Halilit, në takimet e dashurisë me bimbashin, i cili në këto raste maskohej si dervish. Gjuloja ishte një grua e bukur, shtatgjatë, që e kishin martuar që në djep, me një burrë të shkurtër, të shëmtuar, të lehtë nga mendtë, të cilin nuk e donte. Në 27 prill 1979, Enver Hoxha do të thoshte në mbledhjen e sekretariatit të Komitetit Qendror, duke folur për filmin shqiptar «Dollia e dasmës sime»:

     Në filmin që përmenda, tregohen në mënyrë prekëse zakonet e popullit tonë, tregohet jeta e nënave tona, të cilat i fejonin që në djep. Aty unë pashë edhe jetën e nënës sime.  Një ditë gjyshi im, babai i nënës, siç më kanë treguar, rrinte i mërzitur në kafe.

    -Ç’ ke more Jonuz, pse rri kështu i vrenjtur?- e kishte pyetur vëllai i gjyshit tim nga ana e babait.

    -Po ç’ të kemi, më lindi vajzë- i qe përgjigjur gjyshi.

    -O..., punë e madhe, ta marr unë për djalin tim.

    -Po ti s’ ke djalë,- i ishte përgjigjur gjyshi.

    -Nuk kam unë, por im vëlla, Nexhipi, ka Halilin.- dhe aty për aty e kishin vendosur e i kishin dhënë dorën njëri-tjetrit! Gjyshi qe kthyer shpejt i gëzuar në shtëpi dhe u kishte thënë familjarëve: e fejova çupën me të birin e Nexhip Hoxhës. Kaq e kishte pasur fejesa e nënës sime me babanë tim. Të tilla ngjarje na kujtohen në këtë film.[ii]

    Është shumë domethënëse se Enver Hoxha këtu nuk tregon as respektin më të vogël për babain, duke thënë diçka si: megjithëse në këtë rast nënës sime i doli mirë, por në shumicën e rasteve këto lloj fejesash qenë fatkeqe për vajzat. Merret vesh, këtu Enver Hoxha shpreh refuzimin dhe përçmimin e nënës së tij ndaj burrit të saj, gjë të cilën Enveri e ka perceptuar qartë që në moshë të vogël.  

    Nëna e Enverit, të cilën e thërrisnin shkurt «Gjulo», emrin e plotë e kishte Gjulistan, që do të thotë në shqip «bahçe trëndafilash» (në të folmen gjirokastrite «bashtë»). Kur Gjuloja u rrit dhe u bë e gjatë (për standardet gjirokastrite ku përgjithësisht njerëzit janë të shkurtër), dhe e bukur, ndërsa Halili u bë i shkurtër dhe i shëmtuar, gjirokastritët filluan t’ i quajnë «Gjulistani dhe Bostani», sipas vargjeve të Saadi Shirazit. Gruaja e re, kuptohet se ishte e gatshme për aventura me oficerin e bukur. Emri «Halil» në arabisht do të thotë «mik». Nëse Gjuloja kërkonte një mik, bimbashi dukej si i destinuar për këtë. Konspiratorët xhonturq që i ranë në gjurmë kësaj historie dashurie, i sollën punët në atë mënyrë që mulla Halili, burri i Gjulos, ta zbulonte çiftin e dashnorëve. Dikush pagoi një fëmijë për t’ i dhënë mulla Halilit një letër të shkruar turqisht ku i thuhej që të shkonte në iks vend, se atje e shoqja e tij bënte dashuri me Mehmet evgjitin. Halili shkoi në vend, por atje gjeti bimbashin të kamufluar. Bimbashi ishte i armatosur dhe mulla Halili nuk ishte burrë trim. Bimbashi e kërcënoi dhe ai e mbylli gojën. Por, në ndërkohë, në vend ishin mbledhur njerëz, të lajmëruar s’ dihet nga kush, që prisnin se të shihnin se cilët qenë dashnorët. Bimbashi çoi Mehmet evgjitin të lajmëronte zëvendësin e vet, kështu që erdhi policia, e cila i largoi kureshtarët dhe bimbashi doli i shoqëruar nga njerëzit e vet. Më pas, kur u err, dolën dhe Gjuloja e mbuluar me çarçaf, me mulla Halilin.

    Kjo ngjarje u mësua gjithandej. Njerëzit talleshin duke thënë: «Halil për Halil, Gjuloja e shkretë u ngatërrua». Njerëz të dërguar nga xhonturqit shkuan dhe i thanë mulla Halilit se duhet të vepronte për të vënë nderin në vend dhe i ofruan para, me nënkuptim që të paguante një vrasës, për të vrarë bimbashin. Por mulla Halili nuk qe njeri i këtyre punëve. Koka e bimbashit nuk qe si shalqinët që ai provonte duke i qëlluar me thua. Mulla Halili nuk guxonte të ndëshkonte as të shoqen se familja e gruas ishte e pasur dhe e fuqishme, dhe nuk e  duronte turpin. Aq më tepër që të afërmit e Gjulos ndiheshin me faj që njeriu me të cilin e fejuan që në djep vajzën e tyre që kur u rrit u bë e bukur dhe e gjatë, doli një xhuxh idiot dhe i shëmtuar. Atëherë xhonturqit i kërkuan Çerçiz Topullit, i cili qe i lidhur me ta, dhe në vjeshtë do të ishte bashkë me ta në Manastir, që ta vriste bimbashin, duke lënë të kuptohej se ishte vrasje për nder. Çerçiz Topulli, i cili qe një luftëtar trim dhe burrë i ndershëm pranoi, por nuk deshi të ketë dorë vetë drejtpërdrejt në këtë krim, prandaj dhe gjatë atentatit qëndroi larg, në Bregun e Teqes. U gjendën dy njerëz të njohur si vrasës me pagesë, Hito Lekdushi, nga Lekdushi i Tepelenës dhe Bajram Ligu nga Prongjia, të cilët e qëlluan bimbashin  në orën 11 e 15 minuta, në 9 mars 1908 (25 shkurt sipas kalendarit të vjetër), para shtëpisë ku ai rrinte në Lagjen Hazmurat.

    Në fakt autoritetet osmane, një pjesë e mirë e të cilëve qenë njerëz të xhonturqve, reaguan në mënyrë shumtë të ngathët pas krimit të bujshëm. Ata nuk bënë represion pas vrasjes, madje nuk internuan as familjen e Çerçiz Topullit. Lufta e famshme e Mashkullorës, ku u rrethua Çerçizi me një pjesë të çetës (gjashtë vetë), ndodhi vetëm në 18 mars, pra pas nëntë ditësh, dhe jo si rezultat i një operacioni kërkimor, por pas një informate. Fakti që çeta gjendej në Mashkullorë, në shtëpinë e pjestarit të çetës Zeman Haskaj (Mashkullora), kur shtëpitë e anëtarëve të çetës të ndodhura kaq pranë qytetit, sigurisht që do të  mbaheshin në mbikqyrje, tregohen se ata nuk ndiheshin të rrezikuar nga autoritetet osmane. Mënyra se si u bë rrethimi, dhe se si u zhvillua lufta, tregon se ndër rrethuesit kishte xhonturq që nuk donin t’ u bënin keq të rrethuarve dhe të tjerë që donin t’ i kapnin, ose t’ i asgjësonin, por që nuk mund ta bënin këtë, derisa kishte tradhti brenda radhëve të rrethuesve. Derisa ndër të rrethuarit nuk qe asnjë nga atentatorët, kjo bëri që turqit të heqin rrethimin. Kënga e famshme e betejës, në versionin e parë ka qenë:

    Te rrapi në Mashkullorë,

    foli Çerçizi me gojë,

    mylazim largo taborrë,

    të kuqemi, të bëhemi me bojë,

    për horrllëqe s’ e kem’ zakonë,

    burra me namuz na thonë.

    Fakti që Çerçizi me të  vetët, madje hynë në qytetin e Gjirokastrës pas dy ditësh, tregon se ai qe në marrëveshje me një pjesë të autoriteteve osmane. Gjirokastritët qenë njerëz paqësorë dhe atje nuk qe shkrehur kurrë një pushkë kundër forcave osmane. Prandaj kjo luftë bëri bujë të madhe. Gjirokastritët Luftën e Mashkullorës e quajtën thjesht «Lufta e Gjulos».

    Muajt kaluan njëri pas tjetrit dhe në verë u hap lajmi se Gjuloja ishte shtatzënë. Pjesës më të madhe të njerëzve kjo gjë iu duk si një tjetër shaka e rëndë. Derisa Gjuloja nuk kishte dalë më ndër shtëpitë e miqve dhe fqinjëve pas skandalit me bimbashin, ky thashethem vazhdoi të fryhej. Tash njerëzit prisnin se kur do të lindte Gjuloja, për të bërë llogari keqdashëse Në rast se ajo do të lindte në tetor, atëherë nuk kishte dyshim që fëmija do të ishte i bimbashit, derisa nga shkurti në tetor qenë pikërisht nëntë muaj. Pikërisht në tetor, nëntë muaj pas skandalit të Gjulos me bimbashin, Gjuloja lindi djalë. Për të gjithë tashmë nuk kishte dyshim se fëmija ishte i biri i bimbashit.

    Sipas traditës, të porasalindurit duhet t’ i kishin vënë emrin e gjyshit, Nexhip, derisa edhe vëllait të madh të tij, i patën vënë emrin Beqir, sipas emrit të xhaxhait të babait. Nexhmije Hoxha thotë se babai zyrtar i Enver Hoxhës, Mulla Halili donte t’ i vinte djalit të parë të Enverit emrin «Beqir»:

     Unë me anenë ia kemi gjetur, duam t’ ia vemë Beqir (në kujtim të djalit, që u kishte vdekur). Unë ngriva, s’ më pëlqente gjëkundi ky emër. Me Enverin kishim rënë dakord t’ ia vinim Ilir. Enveri, duke qeshur, më shkeli syrin dhe i tha:«Mirë, ia vemë Beqir, por do t’ i vemë edhe një emër të dytë... Ilir». Xhaxhai e mori në duar, i këndoi diçka, një «dua», që nuk e morëm vesh se ç’ donte të thoshte dhe pastaj i foli në vesh tri herë «Beqir, Beqir, Beqir».[iii]

    Por, kur u lind Enveri, duke parë rrethanat e lindjes, nuk e gjetën me vend t’ i venë emrin «Nexhip». Meqënëse porsa ishte bërë revolucioni xhonturk (në korrik) heroi i të cilit ishte Enver beu, të porsalindurit i vunë emrin «Enver». Emrin ia vuri Iljaz Hoxha, një konspirator xhonturk, që do të ishte mësuesi i Enver Hoxhës në shkollën fillore. Është domethënëse që Enver Hoxha edhe kur rrëfen në kujtimet e veta episodin se si i vunë emrin, i referohet tregimit të nënës dhe jo të babait:

    Xha Iljazi ma kishte vënë mua emrin kur linda. Pleqtë e thirrën, siç më ka thënë aneja, dhe i thanë të më vinte emrin. Ai bisedoi me ta dhe së toku zgjodhën emrin «Enver». «Iljazi ta këndoi në vesh, pastaj e mbajtëm për drekë» më thoshte aneja.[iv]

    Nuk është ironi e vogël që, i porsalinduri i cili mori emrin e heroit të revolucionit, ishte në fakt i biri i mbrojtësit fanatik të ancient regime, bimbashit besnik të sulltanit! Por, gjithsesi, në një sens të sigurt, i porsalinduri e kishte merituar emrin, duke kontribuar në revolucionin xhonturk, që kur ishte në barkun e nënës. Në Gjirokastër të porsalindurin e quajtën me ironi «Enveri i Halilëve», meqënëse edhe babai i vet legal, edhe babai i vet biologjik, quheshin «Halil». Me kalimin e viteve gjirokastritët do të gjenin tek djali që rritej shenjat se ai nuk qe i biri i Halil Hoxhës, por i Halilit tjetër, bimbashit. Enver Hoxha do të bëhej i gjatë, ndërsa i ati legal ishte i shkurtër. Enver Hoxha do të bëhej ezmer ndërsa i ati i tij qe i bardhë, ashtu dhe nëna. Enver Hoxha është në realitet i biri i bimbashit Halil Musa beut. Në fëmijëri ai i kishte vuajtur shumë talljet e shokëve për këtë gjë, dhe kjo kishte bërë që tek ai të kultivohej një ndjenjë refuzimi ndaj të atit, një resentiment ndaj tij.

    Enver Hoxha, në kujtimet e veta, flet shumë dhe me dashuri për xhaxhain, për të cilin thotë se e thërrisnin «baba», ndërsa për babain e vet legal nuk shpreh asnjë sentiment, me përjashtim të një episodi kur flet në përgjithësi për familjen, me rastin e ndarjes nga familja, kur shkoi në Liceun e Korçës:

     Më në fund dita e gëzuar erdhi, por megjithëkëtë zemrën e kisha prapë të trishtuar, pse më vinte keq që do të lija vetëm xhaxhanë, anenë, Sanon, të dashurit e mi, që i doja dhe më donin me gjithë shpirt. Ishte hera e parë që ndahesha prej tyre, më dukej sikur i lija në mes të katër rrugëve. Ata vetëm mua më kishin, nga mua pritnin, tek unë e shikonin të ardhmen e tyre. E gjithë bota e tyre isha unë.[v]

    Është shumë interesante se Enver Hoxha, për babain e vet nuk tregon asnjë episod që t’ i ketë mbetur në mendje nga fëmijëria dhe rinia. Nuk thotë as se si e përjetoi ikjen e babait zyrtar në emigracion, në SHBA, kur Enver Hoxha ishte 6 vjeç (diçka duhet të mbante mend), as se e merrte malli për babain, dhe as tregon për ndjenjat e tij kur babai u kthye  nga SHBA në 1919, kur Enver Hoxha ishte 11 vjeç. Nga kujtimet e veta për moshën e vegjëlisë, kuptohet se Enveri i vogël ishte krejt ndryshe nga fëmijët e emigrantëve të tjerë dhe nëna e tij qe krejt ndryshe nga gratë e emigrantëve. As nëna dhe as djali nuk kishin mall për burrin dhe babain emigrant, që gjendej përtej oqeanit në SHBA. Enveri nuk tregon në kujtimet e veta asnjë episod që ai ta pyeste nënën se kur do të vijë babai, ku të thoshte se e ka marrë malli për babain, ose që nëna t’ i thoshte se sa bukur do të ishte kur të kthehej babai dhe sa gjëra të mira do t’ i sillte. As më pas nuk tregon asnjë episod për babain. Në kujtimet babain e përmend shumë rrallë dhe vetëm kur është fjala për para. Kështu, ai shkruan për kohën kur shkoi në liceun e Korçës, në 1927, në moshën 19 vjeç:

       Xhaxhai mori borxh dhe më bëri një pallto të trashë për dimër dhe një palë këpucë.[vi]

     Po për këtë kohë, kur shkoi në Liceun e Korçës, ai shkruan:

     Mbetej kasketa, «uniforma» e vetme e liceut. Ia rropa kokën xhaxhait dhe ai porositi babanë e Samuel Çifutit që ma solli nga Janina.[vii]

    Dhe përsëri:

     Xhaxhai, kur kishte, si të ndodhte, më jepte nga një gjysmë o një lek ditën. Ky ishte gjithë «hashllëku» im i studentit.[viii]

    Në kujtimet e Enver Hoxhës biseda e parë me babain legal është në 1927, në moshën 19 vjeç, përsëri për para:

     Xhaxhai nuk mungoi të më thosh:

 «Shih, Enver, ti e di që ne jemi të varfër, pare nuk kemi të të dërgojmë, prandaj nuk ke ç’ kërkon nga ne. Unë do të jap një napolon hashllëk, ruaje mos e prish kije për ndonjë hall të keq». Dhe me këtë rast më bënte llogaritë që «mora borxh kaq dhe kaq më bënë këpucët, kaq këmishët, kaq çorapet, kaq kapelloja, kaq navlloja», «rruga deri në Korçë» etj.[ix]

    Por Enver Hoxha sjell në kujtimet e veta shumë sentimente të vetat të fëmijërisë dhe rinisë për njerëz të ndryshëm të rritur, të moshës së babait të vet zyrtar, deri edhe për Vehip Qorrin, lypësin që i binte fyellit dhe bënte bejte. Në kujtimet e veta thotë se kur kthehej në Gjirokastër, me pushimet e shkollës, si kur ishte në Lice në Korçë, ashtu dhe kur ishte në Francë, shkonte të takonte Vehip Qorrin:

    Vehipi kishte një vesh të çuditshëm. Ai ma njihte zërin edhe kur më humbiste nga sytë për vite të tëra. Kështu kur kthehesha nga Korça apo nga Franca, bile edhe kur u ktheva nga lufta dhe vajta pas kaq vjetësh në Gjirokastër, ngjiste e njëjta gjë me të. Mjaftonte t’ i thosha:

    -Vehip, si të kam me shëndet?

Ai shtangej për një moment në vend, më shikonte i gëzuar me ata sy të zbrazët dhe i gëzuar më përgjigjej, pa i thënë kush isha:

    -Ah, erdhe Enver?» [x]

    Asgjë kaq të ndjerë nuk do të gjeni në kujtimet e Enver Hoxhës për babain e vet zyrtar, Halilin, madje nuk do të gjeni asgjë sadopak të ndjerë. Enver Hoxha, në ditarin e vet nuk shkruan asnjë rresht për vdekjen e babait, por shkruan për vdekjen e Iljaz Hoxhës, mësuesit të tij të shkollës fillore dhe njëkohësisht kushëririt të babait të vet. Në 24 mars 1960 Enver Hoxha shkruan në ditar: 

     Më lajmëruan vdekjen e xha Iljaz Hoxhës (83 vjeç) nga Gjirokastra, mësuesit tim të parë. I dërgova telegram ngushëllimi gruas së tij. [xi]

    Duket qartë se Enver Hoxha ka një ndjenjë refuzimi, një resentiment ndaj të atit të vet zyrtar. Enver Hoxha nuk e ka përmendur kurrë publikisht të atin e vet, në fjalimet e veta ndryshe nga ç’ ka bërë me nënën. Në 27 maj 1969, Enver Hoxha, në fjalimin që mbajti në mitingun në fshatin Picar (fshati i Shefqet Peçit), në pjesën e Kurveleshit që është në Gjirokastër, fjalim ky që në veprat e tij u botua me titullin: «Labëria- një nga kolonat e çelikta të Partisë», tha:

     Kur isha  vogël nëna më thoshte: «Enver, o djalë, këtë djathë, qumësht e mish që të rritin,  prodhojnë labët; këta drunj e këtë kongjill që po të vë në mangall për të ngrohur duart në dimër, që të mund të shkruash etë mësosh dhe që këtë dituri ta vësh në shërbim të popullit kur të rritesh,  bëjnë labët; këtë lesh me të cilin të bëj çorapet e fanellat, si dhe leshin e palarë, që, pasi ta spërkat me raki, ta vë në gjoks kur të ftohesh, e marrim nga labët». Të gjitha këto fjalë të nënës zienin në atë kohë në kokën time të vogël, por dalëngadalë e duke u rritur fillova edhe unë të kuptoja jetën. [xii]

    Por Enver Hoxha këtu nuk thotë që babai t’ i ketë folur për trimërinë e lebërve dhe historinë e tyre. Kjo është domethënëse. Enver Hoxha, përveçse që e përmend nënën në shumë episode të ndjera, në kujtimet e veta, e përmend publikisht në letrën e përshëndetjes që i çon në 1963 shkollës së vet (gjimnazit), me rastin e 40-vjetorit të çeljes. Ky resentiment i Enver Hoxhës ndaj të atit ra në sy dhe u bënë dy sajesa në 1983 dhe në 1984 në botimet e tij. Kur u botua vepra 38 e Enver Hoxhës, në 1983, u pa se Enver Hoxha, në 16 tetor 1968, kishte thënë në një bisedë me një grup grash mes të cilave ishte dhe nëna e Pal Mëlyshit:

     Edhe babai im, megjithëse plak, kur mori vesh se si u vra Pali tha: «I lumtë këtij djali trim që ra në krye të detyrës për mbrojtjen e interesave të atdheut».[xiii]

    Por‚ ç’ kishte të bënte këtu fakti që babai i tij ishte plak, apo se u lodh që tha këto fjalë? Gjithsesi, nuk duket e besueshme që Mulla Halili të kishte folur kështu. Ai nuk mori pjesë në asnjë lloj mënyre në lëvizjen antiosmane edhe pse moshën dhe shëndetin i kishte të mirë për këtë gjë. Pastaj, duket se përsëri për të kompensuar mungesën, Enver Hoxha e përmend babain në një libër me kujtime të botuar në 1984, për një episod që ai ia kishte treguar kur Enver Hoxha u rikthye në Tiranë, në nëntor 1944:

    Pak ditë pasi në Berat qe krijuar e shpallur Qeveria jonë Demokratike, e kishte ndalur në rrugë një i njohur i vjetër, ballist dhe gjithë qesëndi i kishte thënë:

    «E, o Halil, si e ndien veten tani që u bëre babai i zotit kryeministër?»

    «Si gjithë vegjëlia», i qe përgjigjur qetë- qetë babai dhe, pa ia zgjatur, kishte bërë të vazhdonte udhën, por ai e kishte zënë për krahu. «Je qerrata i madh ti Halil, bën mirë që s’ e vret përpjetë, se e di mirë që Qeveria e djalit tënd s’ e ka të gjatë». «Ç’ thua, more edepsëz!», ia kishte kthyer babai, por ballisti kishte vazhduar: «E pse, kjo qeveri, me nder, e bythëgrisurve që po vijnë nga malet, kjo qeveri e rigonit do ta nxjerrë në selament Shqipërinë!»

    «Jazëk! Ia ktheva,- më tregonte plaku.- Qeveria s’ është e djalit tim, por e popullit, more edepsëz i edepsëzëve, dhe do të rrojë sa të rrojë populli!...».[xiv]

    E gjithë kjo është një pikë uji në kujtimet oqeanike të Enver Hoxhës, por edhe këtu nuk ka ndjenjë. Enver Hoxha nuk tregon asfare për takimin me të atin pas kthimit nga lufta.

    Gjithashtu, Enver Hoxha, edhe pse përmend në kujtimet e veta gjyshen e vet nga babai, e cila thirrej Jeko, dhe që jetonte gjatë fëmijërisë së tij, nuk përmend asgjë për vdekjen e saj dhe si e përjetoi atë. Sigurisht gjyshja nga babai, nuk shprehte ndonjë dashuri për Enverin e vogël, të cilin e shikonte si dëshmi të turpit të familjes, prandaj dhe Enveri në kujtimet ia kthen me të njëjtën monedhë, duke përmendur me dashuri Rabo jevgën dhe jo gjyshen e vet.  

    Por ekzistojnë dhe gjëra të tjera që të bëjnë të besosh se Enver Hoxha ishte biri biologjik i bimbashit Halil Musa beu. Bashkëshortja e Enver Hoxhës, Nexhmije Hoxha shkruan në kujtimet e saj:

    Disa nga familjarët e Enverit kishin pasë vuajtur nga migrena (dhimbja e kokës), dy nga motrat e tij e kishin trashëguar, kurse Enveri fatmirësisht jo.[xv]

    Enver Hoxha kishte tre motra, dy nga të cilat del se vuanin nga migrena. Derisa ai nuk vuante, ka shumë mundësi që migrenën ato ta kishin trashëguar nga babai i tyre, ndërsa Enveri nuk e kishte marrë, për shkak se ai nuk ishte i biri biologjik i Halil Hoxhës, por i Halilit tjetër, bimbashit.

    Në moshën 65 vjeç, Enver Hoxha pësoi një infarkt të miokardit, gjë që praktikisht e shkatërroi shëndetin e tij deri në fund të jetës, pas 12 vjetësh. Me këtë ai nuk i ngjau babait të tij që pati shëndet të mirë dhe jetoi 92 vjeç. Madje këtë gjë nuk mund të thuhej se e trashëgoi nga nëna, e cila gjithashtu jetoi 92 vjeç.

    Djali i porsalindur, me emrin që i vunë, dukej sikur ishte një revolucionar i predestinuar. Ai lindi në një vit revolucionar, mori emrin e një prijësi revolucionar dhe praktikisht kontribuoi në revolucion, që para se të lindte. Por, duke konsideruar se ai qe biri biologjik i një gardiani konservator të ancient regime, tek djali i ri dukej se kishte më tepër një predestinim falstafian. Rrethanat e lindjes së tij dhe emri që i dhanë duket se qenë një kombinacion bizarr, ironik, që parathoshte një jetë prej revolucionari fals, në një dualitet «Taras»- «Herman». 

II

I linduri në Utopi- Ukronia burokratike osmane

    Enver Hoxha lindi në një familje patriarkale konservatore osmano- islamike. Në shtëpinë ku lindi Enver Hoxha jetonin familjet e babait të tij zyrtar Halilit dhe të xhaxhait të tij, Hysenit, vëllait të madh të Halilit. Kryetar i familjes qe gjyshi i Enver Hoxhës, babai i Halilit dhe Hysenit, Nexhipi. Familja ishte e madhe. Enver Hoxha kujton:

     Baba Çenit i kishin lindur 11 vajza (i kishin rrojtur 7) dhe nuk kishte asnjë djalë, kurse xhaxhait (im atë) i kishin lindur 3 djem dhe pesë vajza.[xvi]

    Familja e Enver Hoxhës ishte një lloj dinastie klerikësh dhe burokratësh islamikë osmanë, e lidhur ngushtë me sulltanin, me anë të rrogës (ylefe). Djemtë e kësaj familje, brez pas brezi shkonin në shkolla fetare në Stamboll nga ku delnin ulema (klerikë islamikë). Kështu bënë edhe babai legal i Enver Hoxhës, si dhe xhaxhai i vet. Nëse përdorim kategoritë me të cilat i gjykonte Enver Hoxha kundërshtarët e vet politikë gjatë Luftës së Dytë Botërore, familja e vet mund të quhej modeli i familjes kolaboracioniste shqiptare të kohës osmane. Enver Hoxha shkruan në kujtimet e veta:

     Këtu afër mbi kasaphanë, nga ana e djathtë, duke zbritur mbi rrugë, ishte varri i gjyshit, mulla Beqirit, xhaxha i pleqve. Aty ngjitur qenë beledieja dhe vakëfi, ku punonte baba Çeni.[xvii]

    Se përse ndodhej atje varri i Beqir Hoxhës, punën e të cilit Enver Hoxha e ngatërron duke e quajtur gjysh dhe baba të pleqve, e shpjegon tërthorazi në një rast tjetër po në këtë libër, kur shkruan:

     Afër medresesë ndodhej dhe varri i plakut të familjes sonë, Beqir Hoxhës. Kjo medrese, me një arkitekturë të hollë e të bukur, ngrihej mbi të vetme çezmë të pazarit të Gjirokastrës, te sheshi i vogël, ku babai i shokut tim të shkollës, Osman Kuçuku, kishte një kafe popullore, ku venin pleqtë tanë, pinin nga një kafe dhe një gotë me ujë të ftohtë nga i Sopotit. Por agallarët e Gjirokastrës dhe nëpunësit e Zogut e rrafshuan medresenë. Dhe ç’ ndërtuan në këtë vend? Prishën shkollën dhe ndërtuan kasaphanën mu nën shtëpinë e Adem Beut.[xviii]

    Fakti që Beqir Hoxha ishte varrosur në atë vend, tregon se ai kishte qenë donatori i ndërtimit të medresesë. Kështu ndodhte sipas traditës osmane. Prandaj dhe nipi i tij, Hyseni, xhaxhai i Enver Hoxhës, u bë belediereiz (kryetar bashkie) dhe administrator i Vakëfit. Enver Hoxhës i vjen keq që u prish medreseja pikërisht se atë e kishte ndërtuar Beqir Hoxha, xhaxhai i babait të vet. Nga një familje e tillë vinte Enver Hoxha. Kur Enver Hoxha erdhi në pushtet, ai e paraqiti Beqir Hoxhën si patriot. Në kujtimet e veta ai shkruan:

     Edhe vëllai i gjyshit tënd, Nexhipit, Beqiri,- më thosh nënoja, -ka qenë kështu i hedhur, ai merrte pjesë edhe në kundërshtimet që i bëheshin Turqisë, bile shkruante edhe telegramet kundër mizorive të Evropës që kërkonte të copëtonte atdheun tonë.[xix]

    Nënoja ishte gjyshja. Për fjalët që i thotë nënoja Enverit të vogël, në libër është ky shënim shpjegues:

     Beqir Hoxha ka qenë anëtar i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit për Gjirokastrën. Për meritat e tij patriotike është dekoruar nga Presidiumi i Kuvendit Popullor.[xx]

    E vërteta është se, as Beqiri, xhaxhai i gjyshit të Enver Hoxhës, as Nexhipi, gjyshi i Enverit, as Halili, babai zyrtar i Enverit, as Hyseni, vëllai i Halilit dhe xhaxhai i dashur i Enverit, nuk del të kenë shkrehur një pushkë për çlirimin e Shqipërisë, edhe pse kanë jetuar në kohën e rritjes së lëvizjes nacionale shqiptare. As Enveri nuk guxon që ta pretendojë këtë gjë.

    Për familjen ku lindi Enver Hoxha koha qe ndalur dhe ajo vegjetonte në vegjetacionin e përgjithshëm të botës osmano-islamike. Vendlindja e Enver Hoxhës, qyteti i Gjirokastrës, u okupua nga turqit në vitin 1417, për të mbetur në dorën e tyre, pa ndërprerje, deri në vitin 1913, kur turqit u larguan përgjithmonë nga Shqipëria. Banorët vendas nuk u rebeluan kundër turqve për ta çliruar qytetin as në kohën e kryengritjeve të mëdha shqiptare të viteve 1432-1438, kur kështjella e Gjirokastrës u rrethua nga kryengritësit shqiptarë dhe as në kohën e luftës së madhe antiturke të prirë nga Gjergj Kastrioti Skënderbeu dhe pas vdekjes së tij nga në vitet 1443-1479, kur pjesa më e madhe e qyteteve shqiptare i dëbuan okupatorët turq. Gjatë gjithë kohës së rezistencës skënderbeiane, Gjirokastra nuk mori pjesë në këtë rezistencë. Edhe gjatë lëvizjes nacionale shqiptare, në shekullin XIX- XX, në kohën e kryengritjeve të mëdha shqiptare, në kohën e Lidhjes së Prizrenit dhe të kryengritjes së përgjithshme shqiptare të viteve 1912, kur shumë qytete shqiptare u çliruan, Gjirokastra mbeti gjatë gjithë kohën nën sundimin turk. Kjo besnikëri e banorëve të Gjirokastrës ndaj okupatorit turk duket se është arsyeja që turqit e shpërblyen Gjirokastrën, e cila gjatë kohës së okupimit turk ka qenë qyteti shqiptar që ka pasur më shumë nëpunës të administratës turke, gjithandej territorit të Imperisë Osmane, se çdo qytet tjetër shqiptar.

    Në 16 shtator 1961 mbahet një mbledhje e Sekretariatit të Komitetit Qendror ku shqyrtohet një raport i bërë nga një ekip i Komitetit Qendror të PPSH me titull «Mbi veçoritë e punës së Partisë në Gjirokastër». Në këtë mbledhje, Enver Hoxha u shpreh:

     dikur, qyteti i Gjirokastrës rronte me nëpunësi, popullsia e saj nuk e përfillte zanatin dhe aq më pak bujqësinë. Por edhe para pushtetit tonë popullor kishte filluar të ndryshonte. Ky ndryshim pikëpamjesh është bërë këtu e 40- 50 vjet përpara, kur edhe myslimanët e qytetit filluan dalëngadalë të punojnë. Më përpara punonin vetëm të krishterët. Por gjirokastritët, jo vetëm ata që kishin ara, por edhe të tjerë e familjet e tyre përpiqeshin të punonin sa më pak, sepse tendenca ishte t’ i dërgonin fëmijët e tyre në shkollë për të mësuar.[xxi]

    Fraza «40-50 vjet më parë» e thënë në 1961, do të thtë në vitet ’10-20 të shekullit XX, pra pas largimit të Imperisë Osmane nga Shqipëria, kur këto nëpunësi u ndërprenë. Deri atëherë ata shkonin në shkolla turke për t’ u bërë zyrtarë e klerikë muslimanë, gjithandej imperisë. Në 28 maj 1969, Enver Hoxha tha në mitingun e mbajtur në Gjirokastër:

     Në kohën kur qeverisnin sundimtarët e egër dhe shfrytëzuesit e pamëshirshëm të popullit tonë, për Gjirokastrën thuhej: «S, të mban ky vend, ku ha pula strall», prandaj njerëzit përpiqeshin të largoheshin këtej.[xxii]

    Por këta burokratë osmanë, kur dilnin në pension ktheheshin në Gjirokastër, të pasur, për të kaluar pleqërinë. Atje drejtonin familjet e tyre patriarkale dhe përgatisnin pasardhësit për karrierë. Popullsia e Gjirokastrës të kohës osmane mund të konsiderohet një komunitet burokratik osman, unik në llojin e vet në Shqipëri. Në këtë qytet nuk kishte familje që të mos kishte burokratë të niveleve të ndryshme, të shpërndarë në të gjithë territorin e Imperisë Osmane, të cilët në fund të karrierës së tyre vinin në qytetin e lindjes për të ndërtuar shtëpi atje, në rrëzë të kështjellës ku ndiheshin të mbrojtur. Enver Hoxha shkruan në kujtimet e veta:

    Siç dihet, Gjirokastra është ndërtuar në shpatin e Malit të Gjerë. Kjo i jep asaj një bukuri të veçantë, sidomos nga ana kur hyn në qytet, qoftë ditën, qoftë natën. Ky pozicion nuk është zgjedhur rastësisht nga banorët e parë të këtij qyteti, por ka pasur disa arsye të forta. Mendoj se një nga arsyet kryesore ka qenë ajo e ruajtjes së fushës, domethënë e kursimit të tokës që prodhon bukën. Zgjedhja e këtij pozicioni nuk i pengonte banorët e qytetit të Gjirokastrës, që merreshin dhe me blegtori, që rritnin me dashuri bagëti të imëta dhe i kullotnin në barin plot aromë të Malit të Gjerë që kishin afër.[xxiii]

    Por Enver Hoxha vetë e ka thënë më lart se qytetarët e Gjirokastrës jetonin kryesisht me nëpunësi në burokracinë osmane, kështu që ata nuk e kanë bërë këtë kacavjerrje në mal për të ruajtur tokën bujqësore. Të ardhurat nga tokat bujqësore qenë të fundit në radhën e të ardhurave të tyre. Enver Hoxha në kujtimet e veta e shpjegon edhe me nevojën për siguri këtë traditë të veçantë ndërtimtarie:

     Nga ana strategjike i tërë qyteti, sipas mendimit tim, merr formën, si të thuash, të një kështjelle, të cilën armiqtë e kohëve të kaluara, me ato armë që disponoheshin atëherë e kishin zor ta zaptonin kollaj, në rast se nga ana e banorëve do të organizohej rezistenca kundër tyre. Me të tilla kritere ndërtimi mund të thuhet se mendimi strategjik i ndërtuesve të vjetër të Gjirokastrës ka qenë jashtëzakonisht i studiuar, pse mëhallët Çetemel e Palorto mbroheshin nga Përroi i Cullos, lartësitë e të cilit dominoheshin nga gjirokastritët. Në Manalat depërtohej nëpërmjet Sheshit të Zinxhirëve, siç e quanim ne. Duke u ngjitur deri atje dominohej Gjirokastra. Armikun gjirokastritët e kishin, pra, kështu nën vete. Në rast se do të orvatej të futej përmes boshllëqeve që ekzistonin në të dy anët e përrenjve, ose në buzat nën kodra, ku ndodheshin shtëpitë, ai do të vihej në pusi. E parë në këtë prizëm, mund të thuhet se ndërtimi i Gjirokastrës merr me të vërtetë një karakter të theksuar mbrojtës... Kalaja ndodhet në një pozicion strategjik jashtëzakonisht të fortë kundër sulmeve dhe është ndërtuar në mënyrë që luftëtarët e saj të mund të dilnin fare mirë për të sulmuar armiqtë, në qoftë se këta të fundit do të arrinin të futeshin deri në mëhallët e qytetit.[xxiv]

    Por në kështjellë ishte qeveritari osman i qytetit dhe forcat e tij ushtarake. Kështu del se qytetarët e Gjirokastrës nuk kqyrnin si rrezik forcat ushtarake osmane, por njerëzit jashtë qytetit, duke filluar nga banorët e fshatrave përreth. Qyteti ishte pra një rezidencë burokratësh e sigurisë së lartë, një Utopia osmane, e krijuar nga snobizmi i burokratëve të pasur osmanë, i ngjashëm me mikrobotët artificiale nordike me borë që ndërtojnë sot sheikët e pasur në shkretëtirat e nxehta të Lindjes së Mesme. Mënyra se si ishte ndërtuar qyteti tregonte për një ndjenjë paniku misterioz, me të cilën jetonin banorët e këtij qyteti, të cilët përfoleshin për bëma djallëzore gjithandej Imperisë Osmane. Kishte pasur raste që vrasësit kishin ardhur në Gjirokastër nga shumë larg, nga viset imperiale ku kishin ushtruar pushtetin banorët e qytetit, që t’ i gjenin dhe t’ i vrisnin për hakmarrje ata dhe të afërmit e tyre. Prandaj ata parapëlqenin që shtëpitë t’ i ndërtonin në këtë mënyrë, në rrëzë të kështjellës dhe sipas një skeme urbanistike të tillë që çdo i huaj që hynte në qytet me qëllime të këqija, mbetej në kurth, në rast se ndiqej. Kjo botë artificiale ishte njëkohësisht një kënaqje e ekstravagancës së burokratëve dhe një  djallëzi e mendjes së tyre të ushtruar në intriga të sofistikuara. Të ndërtoje shtëpi të mëdha disakatëshe në shpatin që ngjitej drejt kështjellës ishte një aventurë e kushtueshme që vetëm familjet e burokratëve të pasur osmanë mund ta realizonin në disa breza.

    Arsyeja për të cilën kishte ndodhur kjo gjë nuk është shpjeguar deri më sot nga gjirokastritët, madje as nga vetë Enver Hoxha, i cili ka bërë më tepër përpjekje se të tjerët për ta shpjeguar këtë gjë. Në Shqipëri kishte shumë katunde të ndërtuara në shpate malesh, si në Jug ashtu dhe në Veri, dhe kjo kishte ndodhur për shkak se banorët donin të ishin të mbrojtur nga represioni i pushtuesve. Në rastin e qytetit të Gjirokastrës kjo gjë nuk ndodhte sigurisht për faktin se banorët e qytetit ishin rebelë ndaj pushtuesve osmane dhe donin të mbroheshin nga ndëshkimi i tyre në rast rebelimesh. Qyteti i Gjirokastrës i ishte kacavjerrur shpatit të Malit të Gjerë, në majë të së cilit ngrihej kështjella, që ishte selia dhe simboli i i sundimit të pushtuesit osman. Kështjella e Gjirokastrës, ku ishte selia e qeveritarit osman, qoftë ky edhe shqiptar, dhe ku qëndronin forcat ushtarake osmane, në mënyrën më shprehëse simbolizonte sundimin osman, kështu që prirja e banorëve të qytetit për të qenë me banim sa më afër kështjellës, duke sfiduar terrenin e thyer, dëshmonte për një prirje për t’ u identifikuar me sundimin osman, për të qenë në kuptimin e plotë të fjalës nën hijen e tij. Banorët e qytetit kishin një prirje të qartë për t’ u shkëputur nga bota përreth, dhe për të jetuar në një botë të tyren, të krijuar artificialisht, nën hijen e kështjellës që realizonte dhe simbolizonte sundimin osman, sulltanin. Ky vetëizolim nga bota, natyra përreth, ishte një dukuri unike në llojin e vet në Shqipëri.     Enver Hoxha në kujtimet e veta e tregon shumë saktë kompleksin e izolimit që vinte nga obsesioni i sigurisë që sundonte mendjen e banorëve të këtij qyteti:

     Çdo shtëpi e Gjirokastrës, qoftë e madhe, qoftë e vogël, është e rrethuar me mure. Muret përbëjnë një nga karakteristikat dalluese në ndërtimin e qytetit. Këto mure rrethuese që gjatë shekujve edhe rrëzoheshin, me kalimin e kohës, e herë-herë prapë ndërtoheshin (dhe këtë e tregon fakti se edhe sot rrugët janë të mbushura me të tillë gurë), nuk janë vetëm, siç mund të thonë disa, karakteristikë e fanatizmit të popullit të qytetit për të qenë i mbyllur brenda tyre që të mos shikohej nga jashtë ç’ bëhej në shtëpi, të mos shikohej sidomos graria. Nuk ishin, gjithashtu, vetëm për të caktuar kufijtë e pronës personale të familjeve, për të cilën mund të mjaftonte një gardh. Këto mure duhen konsideruar edhe si një parambrojtje nga rreziku që mund t’ i vinte shtëpisë nga jashtë, qoftë ky rrezik i veçuar që mund të kërcënonte një familje të caktuar, si për shembull për hakmarrje, qoftë një rrezik i përgjithshëm kundër qytetit.[xxv]

    Duket qartë se banorët e Gjirokastrës u ruheshin jo vetëm të ardhurve nga jashtë qytetit, por edhe njëri tjetrit, madje deri në paranojë. Kjo kuptohet kur më tutje Enver Hoxha shkruan:

     Sidoqoftë, mure ekzistojnë edhe brenda portës kryesore me një distancë relativisht të gjatë me vetë shtëpinë. Kjo varej nga pasuria që dispononte i zoti i shtëpisë. Çështja qëndron në atë se këto mure bëheshin jo vetëm për arsye të madhësisë së terrenit, por edhe për arsye mbrojtjeje. Karakteri mbrojtës i shtëpive të Gjirokastrës mund të shikohet kudo, por veçanërisht në shtëpitë e agallarëve të mëdhenj, të cilat në përgjithësi, kanë nga dy oborre larg njëri-tjetrit dhe të ndara me mure. Duhet të hyje në oborrin e parë nëpërmjet një porte, pastaj të kaloje në oborrin e dytë, nëpër një rrugë tjetër. Oborri i parë ishte një copë avlli, si një rrugë e gjerë e rrethuar nga dy anët me kopshtije me pemë frutore ose jofrutore. Sipas karakterit të familjes, kjo hapësirë shpeshherë përdorej si kopësht, ku mbilleshin zarzavate ose shtrohej me pllaka dhe merrte formë avllie dhe në rast rreziku shërbente si një pengesë, që armiku të ndalohej të përparonte në drejtim të shtëpisë.[xxvi]

    Ekziston një paradoks i madh tek ky materializim i paranojës së sigurisë, madje panikut dhe luajalitetit ndaj Imperisë Osmane të ndërtuesve të këtyre shtëpive. Cili është shpjegimi i këtij paradoksi? Shpjegimi i këtij paradoksi na çon tek një tjetër paradoks. Nuk mundet të mos të bëjë përshtypje fakti që, aq shumë të kujdesshëm janë banorët e këtij qyteti për sigurinë e tyre të jashtme, nga krejt qyteti, tek mëhallët dhe shtëpitë, aq të pakujdesshëm janë për sigurinë e tyre biologjike. Armiku më i madh i banorëve të këtij qyteti janë ata vetë, që shkatërrojnë vetveten me anë të incestit. Ky qytet i vetëizoluar deri në paranojë ishte një qytet tribal. Enver Hoxha shkruan në kujtimet e veta për qytetin e Gjirokastrës:

     një familje e ndarë prej vitesh në disa degë ka ndërtuar shtëpitë e fisit apo të sojit, të mëdha apo të vogla, afër njëra-tjetrës. Kjo, sidomos pozita e shtëpive të ndërtuara afër, të jep idenë që familja në çdo rast mbrohej në sajë të unitetit të vet, pavarësisht se degët e saj të mëvonshme ishin të ndara.[xxvii]

    Gjirokastra qe një shoqëri fisnore. Kur Enver Hoxha erdhi në pushtet e quajti këtë si veçori të Shqipërisë së Veriut, dhe kërkoi ta luftonte atje, si një traditë të keqe mesjetare, por në fakt ajo ekzistonte edhe në qytetin ku lindi Enver Hoxha dhe qe e fortë edhe tek ky i fundit. Në 19 shtator 1968, Enver Hoxha tha në një diskutim në mbledhjen e sekretariatit të Komitetit Qendror:

     Mbaj mend mirë si kanë jetuar qytetarët e Gjirokastrës aty nga viti 1920. Më kujtohet se të gjitha familjet e mëdha patriarkale, me nga 40-50 veta, për nevojat e tyre kishin furra në shtëpi. Në to, ato piqnin çdo ditë nga 5-6 tepsi të mëdha me bukë, përgatitnin gjyveçë të tërë me gjellë për ushqimin e gjithë pjesëtarëve të këtyre familjeve etj.[xxviii]

    Edhe familja e Enver Hoxhës ishte një familje e tillë patriarkale. Kompleksi i vetëizolimit të banorëve të qytetit duket qartë tek prirja e tyre për t’ i bërë martesat vetëm brenda qytetit. Në 4 shkurt 1969, Enver Hoxha shkruan në një letër drejtuar Athina Mile, një vajzë nga Përmeti e cila kur ishte mësuese në Orosh të Mirditës u martua atje me një djalë vendas:

     Pikërisht nga paragjykimet dhe mbeturinat e botës së vjetër për gruan, 40 vjet më parë, rrallë gjeje ndonjë gjirokastrit, o gjirokastrite të martohej me një, që nuk ishte nga Gjirokastra dhe shumë pak, për të mos thënë aspak, jepte ose merrte vajzë nga fshati. Në botën e mbyllur familjare sundonte mashkulli, jeta e vajzës, e gruas, drejtohej prej tij, në interesin ekonomik dhe moral të pronës private, të familjes, të sojit (fisit). Gruan atëherë, sipas zakoneve të sheriatit ose të kishës e ndante burri kur t’ i donte qejfi dhe ajo, duke mos pasur punë apo zanat dhe duke qenë e robëruar, nuk kishte tjetër mbështetje veç derës së babës, ku kthehej në një barrë për prindërit dhe njëkohësisht në një shërbyese. Në një gjendje të tillë shoqërore, si prindërit, si vajza (që nuk pyetej) kishin shumë frikë nga të papriturat, nga të panjohurat, nga fatkeqësitë e jetës dhe kujtonin se e zgjidhnin drejt çështjen ose u bënin ballë më mirë këtyre të papriturave duke i lidhur martesat brenda një rrethi të ngushtë e të njohur. Duke e konsideruar gruan si një krijesë të dobët e pa mbrojtje, u vendos pak nga pak një zakon i tillë që jo vetëm vajza, por edhe djali zor se martohej larg qytetit ose fshatit të tij.[xxix]

    Në rastin e fshatit kjo mund të shpjegohet me ndjenjën e superioritetit të qytetarit ndaj fshatarit, megjithëse në atë kohë shumë familjet aristokratike osmane jetonin edhe në fshat, është e vështirë që të shpjegohet se përse nuk lidheshin martesa me qytetet përreth si Janinë, Përmet, Konicë, Delvinë, Berat. Madje në Gjirokastër prirja qe jo thjesht për martesa brenda qytetit, por për martesa brenda fisit. Një njohës shumë i mirë i këtij qyteti dhe banor i tij, Ismail Kadare, shkruan tek novela «Breznia e Hankonatëve», libri më i mirë për të kuptuar Gjirokastrën:

     Martesat midis kushërinjve të parë, për shkak të moscopëtimit të pasurisë, nuk ishin të pazakonshme në Gjirokastër.[xxx]

    Incesti solli që në qytet të lindnin defiçentë, debilë, dhe ç’ është më karakteristike,  njerëzit në dukje normalë të kishin një element marrëzie. Kadare shkruan për një martesë incestuoze të Hankonatëve:

     Foshnjës së Basri Hankonit po i vononte gjuha. I prenë copa letrash me gërshërë përpara gojës, shuan qymyr në gotë uji, e çuan në teqen e Baba Aliu, në Shpellën e xhindeve të mira, te plaka Hatixhe, po ai s’ foli që s’ foli. Pastaj e panë mjekë të dëgjuar, e çuan gjer në Janinë dhe bëheshin gati ta çonin gjer në Sofje, madje gjer në Stamboll, po të qe nevoja, po mjekët u thanë se e kishin kot që mundoheshin. I vogli kishte lindur i metë nga mendja. Hankonatët ranë në të zeza. Sidomos Shanoja. Ajo e ndjente veten gjithsesi fajtore për krushqinë. Në fund të fundit, asaj i kishte rënë së pari në mend një gjë e tillë. Mjekët kishin thënë se shkaku kryesor që djali kishte lindur i mangët, ishte afëria e gjakut.[xxxi]

    Në qytetin e Gjirokastrës, në shekuj tashmë ishin krijuar gjenealogji incestuoze të komplikuara, pasojat e të cilave shfaqeshin në formën më të skajshme me lindje defiçentësh, por më shpesh në forma të tjera, deri edhe me shfaqje sëmundjesh neurodegjenerative në pleqëri, si Alzheimeri, që shkatërron trurin. Një provë për këtë është emri i një rruge në Gjirokastër që quhet «Sokaku i të Marrëve», dhe që e ka marrë këtë emër se aty kanë lindur defiçentë, për shkak të martesave incestuoze mes kushërinjve të afërt. Kjo rrugë fillon pikërisht në të djathtë të shtëpisë ku ka lindur Enver  Hoxha, në lagjen Palorto. Enver Hoxha kapitullin me titull «Nëpër shtëpi e sokakë» të librit të vet me kujtime për Gjirokastrën e fillon me përshkrimin e rrugës të quajtur Sokaku i të Marrëve:

     Kujtimet për mua kanë një rëndësi të madhe dhe më vijnë si të fotografuara në trurin tim e më radhiten si një album i qëndisur, ashtu siç e përfytyroj unë Gjirokastrën time të vogëlisë e të rinisë.

    Ta fillojmë nga Sokaku i të marrëve.

    -Moj nëno, - i thosha gjyshes,- pse i thonë Sokaku i të Marrëve?

Ajo më përgjigjej:

    -Ku di unë mor bir, as unë s’ e di pse i thonë Sokaku i të Marrëve. Mundet ngaqë ai ka gurë shumë dhe, kur zbresin njerëzit, bëhet aq shumë zhurmë, sa duket sikur kalojnë të marrët.-  Kështu më thoshte nënoja.

Por ky Sokak i të Marrëve tash mua më është aq i dashur e më sjell ndër mend vogëlinë... Mbasi ngjitja sokakun veja në shtëpi.[xxxii]

    Por ky shpjegim, të cilin Enver Hoxha e ndjen të nevojshme ta japë për lexuesit, është pikërisht për të mashtruar fëmijët, çka qe Enver Hoxha në kohën kur gjyshja ia tha atë.    Edhe Enver Hoxha kishte një gen incestuoz, të cilin e kishte trashëguar sa nga nëna, aq edhe nga babai i vet biologjik, bimbashi Halil Musa beu, ishte bej. Tek çrregullimet mendore të shkaktuara nga incesti duhet kërkuar arsyeja tjetër e kësaj urbanistike surealiste, veç kërkimit të sigurisë (deri në paranojë) dhe ekstravagancës së burokratëve të pasur. Mjedisi jonatyral i qytetit, ose siç e quan Kadare «arkitektura e sherrit» (siç do ta citoj më poshtë), i kombinuar me mendje të çoroditura nga trashëgimia incestuoze, krijoi në qytetin e Gjirokastrës një tip të veçantë njeriu, me personalitet të çrregulluar. Nuk është rastësi që nga ky qytet doli Enver Hoxha, njeriu që e izoloi Shqipërinë nga bota për gjysmë shekulli. Enver Hoxha nuk bëri gjë tjetër veçse e projektoi realitetin e panatyrshëm të qytetit të tij të lindjes, Gjirokastrës, mbi të gjithë Shqipërinë. Në qytetin e Gjirokastrës ka një nxehtësi ferri, të krijuar artificialisht, e cila vjen, siç e thotë edhe Enver Hoxha në kujtimet:

     Guri, siç e dimë, ka cilësinë që jo vetëm nxehet shumë, por edhe e konservon nxehtësinë, të cilën e lëshon dalëngadalë, sidomos ditën. Prandaj nxehtësia jo vetëm brenda shtëpisë, por edhe jashtë saj, atje është e madhe.[xxxiii]

    Qyteti kështu shndrrohej në një ferr të krijuar nga dora e njeriut. Por ish-burokratët e kamur osmanë kishin gjetur mënyra të sofistikuara dhe të kushtueshme për të krijuar pak freski në shtëpitë e tyre, më impresionuesja prej të cilëve ishte divani, të cilin Enver Hoxha e përshkruan kështu:

     Në divanet, që zinin një pjesë të mirë të shtëpisë, dilnin të gjitha dyert e odave. Sa oda kishte kati, aq dyer dilnin aty. Këto ishin ambiente të preferuara për familjen, sidomos në stinën e pranverës, dhe të verës atje bëhej muhabet, bile edhe miqtë atje priteshin. Divani, sidomos në shtëpitë e mëdha, e kam fjalën për atë të katit të sipërm fare, domethënë të katit të dytë përveç bodrumit, shumë herë ishte krejt i hapët. Dimër e behar aty frynte erë. Në të tilla divane ose çardhaqe ngjiteshe nëpërmjet një shkalle zakonisht prej guri.

    Nga ana tjetër e shkallës ekzistonte një parmak i bukur me dërrasa, që ndante çardhakun ose divanin, i cili bëhej me dysheme prej dhoge, ku shumë herë në krye të tij gjendej, si të thuash, një podium i ngritur me shtylla prej druri. Ky binte zakonisht mbi shkallën e madhe të jashtme dhe shikonte gjithë avllinë, kopshtin dhe qytetin. Nga të tëra anët ky ishte i hapur. Nga të dy anët, me disa shkallë, në këtë podium ngjiteshe nga divani. Në verë rreth e rrotull tij shtroheshin minderë me jastëkë... Qëndrimi këtu në verë ishte i këndshëm, bile njerëzit e shtëpisë në kohën e vapës flinin në këtë divan, që zakonisht quhej divani i madh.[xxxiv]

    Fjala «divan» është një emërtim burokratik osman. Në shtëpitë e këtij qyteti utopik ka një lloj projektimi nostalgjik të zyrave osmane ku kanë qenë banorët e tij pleq dhe ku aspirojnë t’ i çojnë pasardhësit e tyre. Enver Hoxha, në kujtimet e veta pasi e pohon se në këtë qytet mungon gjelbërimi, kërkon t’ u japë banorëve të qytetit një ndjenjë natyre:

     Nga këto ballkone, nga pragjet e penxhereve me hekura të qëndisur, varen lule, kudo poçe me lule. Këta banorë të një vendi të ashpër, të një vendi ku guri dominon në çdo qoshe, kanë pasionin e luleve, kanë nostalgjinë e gjelbërimit.[xxxv]

    Por një tjetër njeri që ka lindur në këtë qytet dhe ka shkruar për të, shkrimtari Ismail Kadare, na jep një tablo krejt të ndryshme:

    Ismail Kadare, tek «Kronikë në gur» thotë se ai gjelbërim shikonte vetëm në tregun e qytetit, ku fshatarët sillnin perime dhe barishte për të shitur:

    Pamja e pazarit përmes të cilit tani ecnim, po na qetësonte. Mbi tezgat, koshat, torbat, shamitë e hapura ishte një botë e gjelbër që te ne nuk ekzistonte. Lakra, barishte, qepë buzëqeshje livadhesh, qumësht, vesë mëngjesi, djathë, majdanoz. Midis tyre tringëllimi i pareve: Pyetje për çmimi. Përgjigjja. Pyetja sa? Sa? Sa? Sa? Murmurima. Mallkime. «Mos i hëngërshi!». «I bëfsh paret ilaçe!». Sa? Helmi rrëshqet mbi sallatën, lakrat. Rrëshqasin krimbat, vdekja. Sa?[xxxvi]

    Ky qytet surealist ishte një natyrë e vdekur. Në këtë qytet gjelbërimi jo vetëm mungonte, por edhe mallkohet. Gjelbërimi vjen dhe ikën nga qyteti bashkë me fshatarët e tregut. Kadare shkruan tek «Kronikë në gur»:

    Fshatarët kishin filluar të largoheshin. Edhe pak dhe rrugët e Varoshit e të Palortosë, rruga e Hazmuratit, e Çetemelit dhe e Zallit, xhadeja dhe ura e lumit do të nxinin nga bërrucet e tyre të zeza, që do të iknin e do të iknin vazhdimisht drejt fshatrave, që nuk dukeshin kurrë. Blerimin që ata kishin sjellë, qyteti do ta përtypte në mbrëmje si një kalë i lidhur. Ajo gjë e gjelbër, e butë që ata sollën, ajo vesë livadhesh dhe ai kumbim zilesh bagëtish ishin shumë të pakta dhe të pafuqishme për të zbutur sadopak ashpërsinë e tij.[xxxvii]

    E gjithë kjo duhet të ketë sjellë një keqformim të madh në mendjen e njeriut që lind dhe rritet në këtë qytet, deri në një fobi ndaj natyrës, ndaj peisazheve të blerta.  Enver Hoxha lindi dhe u formua në një natyrë artificiale, ku e blerta, ngjyra e jetës, ishte diçka fshatare, e përçmuar për stimën e qytetarëve gjirokastritë me një traditë përçudnimi të perceptimit të natyrës. Kadare shkruan tek «Kronikë në gur»:

     Vështroja fshatarët e fundit që po kalonin tani përmbi urën e lumit dhe po mendoja se sa gjë e çuditshme është ndarja e njerëzve në fshatarë dhe dhe në qytetarë. Si janë fshatrat? Ku janë dhe pse nuk duken? Në të vërtetë unë nuk besoja në ekzistencën e fshatrave. Mua më dukej se fshatarët që tani po iknin bënin sikur shkonin drejt fshatrave, por në të vërtetë ata nuk shkonin asgjëkundi dhe vetëm shpërndaheshin dhe strukeshin diku pranë brigjeve të ulëta me kaçuba, rreth e rrotull qytetit, dhe aty prisnin një javë rresht, gjersa të vinte dita tjetër e pazarit, për të mbushur përsëri rrugët tona me gjelbërime, zile dhe vesë.[xxxviii]

   Është shumë domethënëse mënyra se si Kadare, në romanin e vet «Kronikë në gur», kur tregon  daljen e tij të parë nga qyteti, e përshkruan kontaktin e tij me njerëzit e botës përreth qytetit të Gjirokastrës:

     -Ç’ jeni ju që nuk njihni as zogjtë, as kashtën, as drurët? Nga keni ardhur?

    -Kemi ardhur nga ai qytet atje.[xxxix]

    Ky mund të quhet si epigrami i asaj bote artificiale, të panatyrshme, çfarë ishte qyteti i Gjirokastrës. Kështu jetohej në këtë utopipol të krijuar nga mendje me trill burokratik dhe deformime incestuoze.

    Në këtë qytet të ndërtuar në mënyrë panatyrshme lumi, që kalon në fushën poshtë shpatit ku është ndërtuar qyteti, nuk le asnjë mbresë tek Kadare. Ai e quan atë «lumë budalla», ndërsa më tepër përshtypje i bëjnë përrenjtë që zbrisnin nga mali në shpatine të cilit ishte ndërtuar qyteti, të cilët megjithatë, në mënyrë simptomatike, i krahason me gjarpërinj të ngordhur. Ja se si e përshkruan Kadare mjedisin e Gjirokastrës pas një nate me shi të rrëmbyeshëm:

     Gjëja e parë që më ra në sy kur ula sytë në në lagjet e poshtme ishte lumi që kishte vërshuar... Lumë budalla, mendova. Çdo dimër përpiqet ta kafshojë qytetin nga këmbët. Megjithatë nuk ishte aq i rrezikshëm sa ç’ mundohej të dukej. Më të rrezikshëm ishin përrenjtë që zbrisnin nga mali. Edhe ata si lumi mundoheshin të kafshonin qytetin. Por, ndërsa lumi fryhej e kapardisej, me mendjemadhësi në këmbët e qytetit, përrenjtë i hidheshin atij në shpinë në befasi dhe pabesisht. Këta përrenj ishin zakonisht pa ujë. Mbi faqen e malit ata ngjanin si gjarpërinj, të ngordhur, të tharë. Mirëpo, vërshëllenin, cijasnin, ulërinin. Ja, tani vraponin tatëpjetë, të zbehtë nga zemërimi me ato emra të shkurtër si emra qensh (Përroi i Cullos, i Ficos, i Cfakës), duke rrokullisur copëra ledhesh e gurësh, të rrëmbyer në vrap e sipër te lagjet e sipërme.[xl]

    Ky përshkrim dëshmon për atë se natyra artificiale e përçudnuar ku lind dhe rritet njeriu në këtë qytet, nuk i ka i ka ushqyer atij asnjë ndjenjë dashurie për natyrën, madje i ushqen urrejtjen për natyrën. Kjo kuptohet kur Kadare shkruan:

     Vështroja peisazhin e ndryshuar brenda natës dhe mendoja se si lumi e urrente urën, xhadeja urrente me siguri lumin, përrenjtë urrenin muret, era urrente malin që ia priste furinë dhe të gjitha këto bashkë urrenin qytetin, i cili shtrihej i lagur, gri dhe mospërfillës, midis kësaj urrejtjeje shkatërrimtare.[xli]

    Në fakt këtu urrejtja për natyrën, e krijuar për shkak të jetesës në në një natyrë artificiale, projektohet tek natyra autentike. Ky qytet ishte ndërtuar si një vendbanim mazokistësh. Ismail Kadare shkruan në «Kronikë në gur»:

    Duke ruajtur me vështirësi jetën njerëzore në gjymtyrët dhe nën lëvozhgën e tij të gurtë, qyteti i shkaktonte asaj padashur shumë dhembje, gërvishtje dhe plagë, dhe kjo ishte një gjë e natyrshme, përderisa ky ishte një qytet prej guri dhe çdo prekje e tij ishte e ashpër dhe e ftohtë. Ishte e vështirë të ishte fëmijë në këtë qytet.[xlii]

    Më saktë, ishte e vështirë të ishte njeri në këtë qytet. Shumë nga këto dhimbje dhe plagë që qyteti i shkaktonte jetës njerëzore vinin për shkak se ai erdhi duke u shndrruar në një mekanizëm djallëzor të krijuar nga mendje të çoroditura burokratësh, që kishin humbur sensin e natyrës, madje dhe atë të jetës.

    Cili ishte identiteti rajonal, në sens brendashqiptar, i njerëzve të këtij qyteti të vetëizoluar? Enver Hoxha më pas, kur erdhi në pushtet, do të vetëparaqitej si lab, duke u nisur nga fakti që ishte gjirokastrit. Në 27 maj 1969, Enver Hoxha, në fjalimin që mbajti në mitingun në fshatin Picar (fshati i Shefqet Peçit),  në pjesën e Kurveleshit që është në Gjirokastër, fjalim ky që në veprat e tij u botua me titullin: «Labëria- një nga kolonat e çelikta të Partisë», tha:

     Ashtu si ju, edhe unë linda dhe u rrita këtu në Labëri; u ushqeva me historinë legjendare të të parëve tanë, njoha nga afër përpjekjet dhe punën e njerëzve të kësaj krahine. Ashtu si juve, edhe mua më hynë thellë në shpirt, që në vegjëli këngët e bukura plot heroizëm të Labërisë, ku i këndohet trimërisë labe, që ka bërë të gjëmojnë këto male kreshnike, të cilat megjithëse gjatë shekujve kanë rënkuar nga skllavëria e të huajve kurrë nuk janë përkulur. Ashtu si ju, edhe unë jam frymëzuar nga këto male të Labërisë, ku dimrit në kallkan kërciste sholla me proka e lebërve, veshur me bruca e me llabane të dhirta në krahë, me shpatë e me pushkë në duar, që ndiqnin këmba-këmbës pushtuesit e huaj, që të ishte i pavarur ky vend, që të ishte i lirë ky popull... Këto desha t’ u thosha që në fillim motra dhe vëllezër për veten time, se edhe unë, ashtu si ju, jam krenar që linda shqiptar, që jam bir i kësaj Labërie dhe që u bëra komunist.[xliii]

    Kjo ishte hera e parë që Enver Hoxha u shpreh qartë se ishte lab. Këtë gjë nuk e pati bërë më parë dhe nuk do ta bënte kurrë më pas. Në librat e veta me kujtime ai nuk shprehet në terma kaq të qarta për identitetin e vet lab, por mjaftohet të shprehet tërthorazi, si p.sh kur thotë tek «Kur hidheshin themelet e Shqipërisë së re»:

    Vehip Runa ishte nga anët tona të Labërisë, në mos gaboj nga Kurveleshi.[xliv]

    Me sa duket Enver Hoxha e kuptoi se lebërit autentikë nuk e besonin këtë gjë, se e dinin që qytetarët gjirokastritë nuk e quanin veten lebër, edhe pse kishin tradita të përbashkëta me lebrit, posaçërisht në mënyrën e të kënduarit. Vetë Enver Hoxha ka thënë se qytetarët e Gjirokastrës nuk bënin krushqi me fshatrat e Labërisë. Enver Hoxha rren rëndshëm kur thotë se, ai, në fëmijërinë dhe rininë e vet në Gjirokastër njohu nga afër Labërinë. Nga kujtimet e tij del se ai nuk ka shkelur kurrë në fshatrat e Labërisë në fëmijëri dhe në rini. Për herë të parë ai shkeli në një fshat të Labërisë kur erdhi në pushtet dhe vizitoi Kuçin, në vitin 1947. Gjatë Luftës së Dytë Botërore Enver Hoxha nuk qëndroi asnjë ditë në fshatrat e Labërisë, edhe pse atje ishte baza më e fuqishme e forcave partizane në vend.

    Kur krahason kujtimet e Enver Hoxhës për Gjirokastrën me ato që ka shkruar Ismail Kadare për Gjirokastrën, të bën përshtypje fakti se Enver Hoxha nuk përmend fare disa gjëra përmend Kadare dhe që natyrshëm duhet t’ i kishin bërë përshtypje të madhe edhe Enver  Hoxhës- fëmijë, duke shenjuar formimin e tij mendor. Kështu, Enver Hoxha, në kujtimet e veta rrëfen shumë pak dhe vetëm kalimthi për sternën, depozitën gjigande të ujit, të ndërtuar poshtë shtëpisë:

    Aneja thoshte:

-Enver, mos e harxho shumë ujin, se na mbarohet stera dhe mbetemi pa ujë, pse edhe di pëllëmbë ujë ka mbetur.

Na ishte bërë zakon që, kurdoherë që hidhnim kovën e thatë në sterë, të parën gjë  që do të bënim ishte të matnim sa pëllëmbë ujë kishte akoma. Gjirokastra vuante për ujë të pijshëm. Nuk e di në e kam thënë më parë që stera jonë, si shumica e sterave të tjera, mbante dhe krimba të kuq, prandaj ujin e kullonim me buzël të bardhë, pastaj e përdornim.[xlv]

    Por sterna duhet të linte një mbresë të madhe në mendjen dhe formimin e atij që lindte dhe rritej në këtë qytet. Për këtë ne kemi dëshminë e Ismail Kadaresë, i cili na ka lënë një përshkrim të përshtypjeve që i ka bërë sterna në fëmijërinë e vet. Kapitulli i parë i romanit «Kronikë në gur» fillon kështu:

     Përjashta nata dimërore kishte mbështjellë çdo gjë me ujëra, mjegull dhe erë. Duke futur kokën nën jorgan, unë dëgjoja mbyturazi zhurmën monotone të pikave të shiut mbi çatinë e madhe të shtëpisë sonë. E merrja me mend se si pikat e panumërta rrokulliseshin tani në faqet e pjerrëta të çatisë, duke shpejtuar të binin sa më parë në tokë, që pastaj të avulloheshin dhe të ngjiteshin prapë atje lart, në qiellin e bardhë. Ato nuk e dinin se në strehët e çatisë i priste një grackë e panjohur, qyngji prej llamarine. Tamam në çastin kur bëheshin gati të kërcenin nga çatia në tokë, pikat e shiut gjendeshin befas në qyngjin e ngushtë, bashkë me mijëra e mijëra shoqe të tjera që pyesnin të frikësuara: «Ku po shkojmë kështu, ku po na çojnë?» Dhe, pa e mbledhur veten mirë nga ky vrap i çmendur nëpër qyngj, binin papritur në një burg të thellë e të errët nën tokë, në sternën e madhe të shtëpisë sonë.

    Kështu merrte fund jeta e lirë dhe e gëzuar e pikave të shiut. Atje në sternën e errët e të shurdhër, ato do të kujtonin pastaj me pikëllim hapësirat qiellore, që nuk do t’ i shihnin më kurrë, qytete e çuditshme poshtë tyre dhe horizontet plot me vetëtima. Vetëm unë ndonjëherë duke luajtur, do t’ u dërgoja me anë të pasqyrës një copë qiell të vogël, sa një pëllëmbë, që do të lodronte një copë herë mbi gjirin e ujit, si një kujtim i shkurtër i qiellit të madh. Ato do të kalonin shumë ditë dhe muaj, të mërzitshëm atje poshtë, derisa nëna ime t’ i nxirrte me kovë, pas shumë kohe, të hutuara e të shushatura nga errësira dhe të lante pastaj me to rrobat tona, shkallët dhe dyshemetë e shtëpisë.[xlvi]

    Kadare i ka shkruar këto rreshta shumë kohë më pas, kur ai kishte vizituar qytete të tjera, brenda dhe jashtë vendit, kishte shëtitur në rrugë të gjera, parqe, pyje, në breg të deteve dhe të lumenjve, kishte vozitur dhe ishte larë në dete dhe lumenj. Kadare, kur doli në botën normale, ku natyra ishte autentike, ku qytetet ishin horizontale, me pemë, zogj, rrugë të gjera dhe parqe, ku pikat e shiut binin në tokë, filloi të kuptojë se sa e trishtueshme kishte qenë bota jonatyrale ku kishte jetuar. Sterna, një depozitë gjigande uji poshtë një shtëpie të ndërtuar në një shkrep të gurtë, ishte kuintesenca e panatyrshmërisë së mjedisit ku formohej mentaliteti i njerëzve të këtij qyteti. Në këtë botë të panatyrshme është baza e formimit mendor të njeriut të këtij qyteti dhe ai e vuan mënyrën e perceptimit të gjërave që i është kultivuar atëherë, dhe kërkon të ndryshojë atë që është formësuar në të shkuarën e tij. Atë që shpreh Kadare, në një mënyrë ose në një tjetër e ka përjetuar dhe Enver Hoxha. Edhe ai, në një mënyrë ose në një tjetër duhet ta ketë projektuar veten tek pikat e shiut që binin në çatinë e shtëpisë së tij dhe përfundonin në sternën-burg, që është simboli i botës jonatyrale të fëmijërisë dhe rinisë së hershme të tij.

    Dualiteti shtëpi-sternë shënon bazën e formimit jo të natyrshëm psikologjik, por tekefundit edhe intelektual të njerëzve të këtij qyteti dhe të vetë Enver Hoxhës. Sterna është ajo që e mundëson jetën në këtë shtëpi të ndërtuar në shpatin e shkretinës së gurtë. Por sterna është sa burimi i jetës së shtëpisë dhe njerëzve të saj, aq edhe rreziku i tyre jetik. Sterna është një bombë hidrike që mund të shpërthejë nga çasti në çast:

     Kur shirat vazhdonin tri- katër ditë rresht, babai e shkëpuste qyngjin në një vend, që sterna të mos mbushej më tepër se ç’ duhej. Sterna ishte shumë e madhe. Ajo shtrihej pothuaj nën gjithë sipërfaqen që zinte shtëpia jonë dhe në qoftë se shpërthente mund të përmbytte në fillim kubenë dhe pastaj të shkatërronte krejt themelet e shtëpisë, sepse qyteti ynë ishte i pjerrët, dhe në këtë qytet mund të ndodhte çdo gjë.[xlvii]

    Rreziku i shpërthimit të sternës duhet të ketë qenë tmerri i përhershëm i fëmijërisë së Enver Hoxhës. Ismail Kadare e përshkruan kështu një situatë rreziku të tillë, kur në natën me furtunë për të cilën ai flet, e gjithë familja u zgjua e tmerruar. Jo rastësisht romani në fjalë fillon pikërisht me një situatë rreziku që vjen nga sterna:

     Ndërsa po vrisja mendjen se cili e kishte më vështirë të duronte burgimin, njeriu apo uji, dëgjova hapat e gjyshes dhe pastaj zërin e saj nga dhoma tjetër:

-Ngrehuni, ngrehuni, kemi harruar të heqim qyngjin.

    Babai dhe nëna u ngritën menjëherë të alarmuar... Nuk m’ u durua dhe zbrita shkallët të shikoja se ç’ bëhej poshtë. Ata të tre ishin të shqetësuar dhe nuk më vunë re. Kishin hequr kapakun e grykës së sternës dhe po mundoheshin të vështronin se ç’ ndodhte atje brenda. Nëna mbante llambën dhe babai vështronte. Ndjeva një rrënqethje në trup dhe u kapa pas rrobave të gjyshes. Ajo më vuri dorën në kokë.[xlviii]

    Kadare thotë në roman se e trajtonte sternën si një bishë që duhej marrë me të mirë dhe zbutur dhe kështu duhet të ketë ndodhur edhe me Enver Hoxhën. Kadare shkruan në roman:

    Unë iu afrova grykës dhe vështrova poshtë. Errësirë. Errësirë dhe frikë.

-Auu,- ia bëra me zë të butë. Por sterna nuk m’ u përgjigj. Ishte hera e parë që nuk më përgjigjej. Unë e doja shumë sternën dhe shpesh i flisja gjithfarë gjërash, duke u përkulur në grykën e saj. Ajo kishte qenë gjithmonë e gatshme të më përgjigjej me atë zërin e saj të zvargur e të thellë...

-Auu,- ia bëra prapë, por ajo përsëri heshti. Kjo donte të thoshte se ishte egërsuar shumë.[xlix]

    Enver Hoxha në kujtimet e veta eviton që të flasë për eksperienca të tilla, edhe pse sigurisht që ndodhira të tilla duhet të kenë ndodhur në fëmijërinë e vet, dhe ato kanë lënë mbresë në formimin e tij. Arsyeja kryesore mendoj se është refuzimi prej tij i babait legal. Në mendjen e Kadaresë sterna bëhet shkak që të sublimohet figura e babait. Ai për ta është diçka si zbutësi i luanëve në cirk. Është ai që e komandon sternën me anë të qyngjit që çon ujin në të, siç komandohet një bishë me anë të zinxhirit. Në mendjen e fëmijëve sterna është një bishë që kërkon të dalë nga kafazi pa zinxhir, pra të mbushet plot me ujë dhe të përmbysë gjithçka, por është ai, burri i shtëpisë ku ka sternë që nuk e lejon. Ai vigjëlon për të mbrojtur shtëpinë e vet dhe shtëpitë e tyre, se nëse shpërthen sterna, për shkak të terrenit të pjerrët do të përmbyten dhe shtëpitë e tjera, nga çatia tek themelet. Ismail Kadare shkruan në roman:

     Babai, i përkulur i tëri, po mundohej të shikonte brenda në sternë.

    -Bjer një copë gazetë,- i tha nënës.

    Ajo e solli. Babai e mblodhi shuk gazetën, e ndezi dhe e lëshoi në sternë. Nëna lëshoi një klithmë të vogël.

   -Ujët është ngjitur gjer te gryka,- tha babai.

    Gjyshja filloi të murmuriste një lutje.

    -Shpejt,- thirri babai,- ndiz fenerin.

    Nëna, dyllë e verdhë, me duart që i dridheshin ndezi fenerin ndërsa babai hodhi në kokë mushamanë e zezë, ia mori fenerin dhe shkoi të hapte portën. Edhe nëna hodhi  një rrobë të vjetër mbi kokë dhe i shkoi pas.

    -Gjyshe, ku vanë ata?,- pyeta i trembur.

    -Të thërresin fqinjët,- tha gjyshja.

    -Pse?

    -Të na ndihmojnë të pakësojmë ujët e sternës.

    Jashtë, midis zhurmës së madhe të shiut, u dëgjua mbyturazi një trokëllimë porte.

    Pastaj një tjetër, një tjetër.

    -Gjyshe, si do ta pakësojmë ujët?

    -Me kova, bir.[l]

    Në kujtimet e Enver Hoxhës nuk del figura e babait si gardian i sternës. Kjo potencon tezën e resentimetit që ka Enver Hoxha ndaj të atit, së pari për shkak se nuk e shikon atë si babain e vet biologjik. Gjithsesi, sterna duhet të ketë shenjuar formimin mendor të Enver Hoxhës, me atë që mund të quhet dualiteti shtëpi-sternë, ku shtëpia ishte siguria dhe sterna ishte pasiguria. Nëse shpërthimi i sternës së shtëpisë tënde do të përmbyste shtëpitë e fqinjëve poshtë teje, për shkak të pjerrësisë së vendit, shpërthimi i sternës së shtëpisë sipër teje do të bënte që në mes të natës shtëpia tënde të përmbytej befas nga përrua i rrëmbyer që do të shkatërronte gjithçka dhe do t’ i mbyste njerëzit në gjumë para se të merrnin vesh çfarë kishte ndodhur. Ismail Kadare, në një shkrim të tij të vitit 1982, me titull «Gjirokastra në të gjitha stinët»shkruan për qytetin e vet të lindjes:

     Arkitektura e sherrit permanent mund të quhej fare mirë ajo që çatitë e shtëpive i ngrinte befas aty ku syri mund të priste çdo gjë veç çative e tymtarëve, ku një çezmë apo kanal i hapur pa kujdes në bodrumin e një shtëpie mund të shpërthente për shkak të disnivelit të truallit në dhomën e miqve të shtëpisë tjetër etj., etj. Pa përmendur shtëpitë që kishin stera me ujë çarja e të cilave mund të ishte katastrofë për fqinjët.[li]

    Këto ngjarje që mbushin ditët monotone të banorëve të këtij qyteti, megjithatë nuk mund të kamuflojnë faktin se, në këtë Utopia burokratike osmane koha praktikisht është ndalur. Ky qytet është edhe një Ukronia (nëse do të bëj një neologjizëm duke u nisur nga fjala utopi»), një qytet jashtë rrjedhës së kohës, si krejt Imperia Osmane. Këtu jeta e njerëzve që nga lindja hyn në një cikël, në një ritual burokratik, që përsërit vetveten brez pas brezi, që nga shekulli XV, kur qytetin e okupuan turqit. Dhe kjo gjë quhet fat i mirë. Qyteti vegjeton jo vetëm në hapësirë, por edhe në kohë, në Ukronian osmano-islamike. Njerëzit bëjnë pothuajse saktësisht të njëjtat gjëra që kanë paraardhësit e tyre që nga shekulli XV, dhe nuk ëndrrojnë tjetër vecse që pasardhësit e tyre të bëjnë të njëjtën gjë. 

    Në këtë botë vegjetuese ukronike, osmano-islamike, ku e papritura më e rrezikshme që mund të ndodhte ishte shpërthimi i sternës, Revolucioni Xhonturk ishte një shok, por që u kapërcye shpejt. Edhe vetë xhonturqit hezitonin ta shembnin këtë botë nga themelet, çka do ta bënte më pas Ataturku. Ukronia mbeti. Kështu që njerëzit e kësaj bote, burokratët osmano-islamikë u përshtatën shpejt me xhonturqit, të cilët ndoqën traditën klienteliste të ancient regime, të tarafeve (klaneve), të cilët kishin në krye një njeri të fuqishëm dhe të pushtetshëm, rreth të cilit mblidheshin duaxhinj (klientë). Familja e Enver Hoxhës bënte pjesë në tarafin e familjes së fuqishme feudale Arsllanpashaliu (Libohova) të Libohovës, në krye të të cilëve në atë kohë qe Myfid bej Libohova. Ky i fundit, i cili në atë kohë qe deputet në parlamentin osman, i lidhur me xhonturqit, e bëri Hysen Hoxhën, xhaxhain e Enverit, belediereiz (kryetar i bashkisë) i qytetit të Gjirokastrës. Enver Hoxha në kujtimet e veta shkruan për një nga kryetarët e bashkisë së Gjirokastrës, Sami Kokalarin:

    Samiu ishte qehaja i bejlerëve të Libohovës, njeriu i Mufit bej Libohovës, i cili e bëri kryetar të bashkisë pas vdekjes së Bajo Topullit, që ishte i zgjedhur si kryetar i bashkisë. Sami Kokalari ishte aq fodull edhe budalla. I pëlqenin shumë lëvdatat».[lii]

    Por, Enver Hoxha eviton të thotë se kush e bëri Hysen Hoxhën kryetar bashkie. Posti i belediereizit vetëm në një mënyrë shumë të lirshme mund të përkthehet në shqip «kryetar bashkie». Posti kishte edhe një aspekt fetar islamik. Vetë Enver Hoxha shkruan në kujtimet e veta për xhaxhain:

    «Baba Çeni si belediereiz ishte dhe administrator i Vakëfit».[liii]

    Vakëfi, ose më saktë Vakufi qe zyra vendore që administronte pronat që i patën lënë me testament komunitetit të qytetit njerëzit e pasur, për bamirësi. Si shkëmbim duhet të bëheshin periodikisht rite të caktuara fetare për kujtimin e bamirësve. Enver Hoxha në kujtimet e veta pretendon se xhaxhai i tij megjithatë qe ateist:

    «Babai ishte njeri i mësuar, ai dinte mirë turqishten, arabishten dhe persishten, studionte filozofët grekë. Ishte njeri pa fe. Që në vegjëli ai na këshillonte që të krishterët t’ i donim si vëllezër dhe ai vetë ishte shëmbull për këtë gjë».[liv]

    Që Baba Çeni të ishte pa fe nuk dukej asfare e besueshme se ndryshe nuk do ta kishin bërë belediereiz dhe administrator të Vakufit. Në rastin më të mirë mund të thuhet se Hysen Hoxha ishte një hipokrit, i cili shtirej si islamik i përkushtuar për të siguruar beneficet që vinin nga kjo gjë, si në karrierë dhe në përfitime të tjera, nga administrimi i Vakufit. Këtë ndjenjë hipokrizie dhe përkushtimi fals ndaj një ideali, për të siguruar benefice nga më të ndryshmet, do ta trashëgonte dhe Enver Hoxha. Enveri ishte i destinuar të vazhdonte traditën familjare të duaxhiut, që do t’ i siguronte një karrierë prej ulemai(kleriku islamik), ose mehmuri (nëpunësi osman). Nëse do të parafrazoj atë këngën për dëshmorët komunistë, që këndohej në kohën kur Enver Hoxha ishte në pushtetm do të thosha për Enver Hoxhën: Të kish lindur nëna për një botë të vjetër!

III

Zjarrvënësi i vogël i botës së vjetër

    Kjo botë osmano-islamike, ku koha ishte ndalur, kjo botë e cila si rreziqet më të mëdha priste shpërthimin e sternës dhe kijametin (Apokalipsin, fundin e botës, të ardhur nga Zoti), përjetoi befas një goditje shkatërruese me Luftën e Parë Ballkanike në 1912, që e dëboi Imperinë Osmane nga Shqipëria. Me dëbimin e Imperisë Osmane, kjo botë e pa veten befas të kalojë nga Ukronia komode osmane, në kohën që ecte, dhe që si një centrifugë gjigande flakte tutje të gjitha lidhjet tradicionale me botën, që kishin ushqyer mirëqënien dhe sigurinë.  Për komunitetin burokratik osman të qytetarëve të Gjirokastrës dëbimi i Imperisë osmane nga Shqipëria ishte i barabartë me fundin e botës. Së bashku me ikjen e Imperisë Osmane iknin dhe ofiqet që jepte ajo, postet administrative dhe klerikale shumë fitimprurëse gjithandej territorit të gjerë të imperisë. Kjo do të thoshte që Enverit katërvjeçar befas t’ i bëhej fati shumë i dyshimtë. Enveri ishte i destinuar të ndiqte traditën e familjes dhe të bëhej mulla, klerik islamik, ose kadi, gjykatës i Sheriatit. Me zhdukjen e Imperisë Osmane, u zhdukën dhe këto ëndrra. Edhe pse Enveri në këtë kohë porsa i kishte mbushur katër vjeç, kjo atmosferë katastrofe dhe paniku duhet të jetë perceptuar në njëfarë mënyre prej tij dhe të ketë lënë mbresa në mendjen e tij. Aq më tepër që në vitet e mëpasme, Enver Hoxha u rrit në një mjedis ku mbizotëronte fryma e dëshpërimit për katastrofën dhe nostalgjia për kohën e artë osmane. Jeta e mëvonshme e Enverit, në moshë të rritur do të ishte një përpjekje për të mbijetuar në botën e re të pasigurt, në të cilën u gjend befas ai, dhe ku qenë shkatërruar të gjitha lidhjet me botën të familjes së tij.

    Enver Hoxha, shumë vite pasi erdhi në pushtet, do të pretendonte se xhaxhai i vet, Hyseni ishte një nga ata që shpallën pavarësinë e Shqipërisë në Vlorë. Për të justifikuar që këtë gjë nuk e kishte thënë më parë, Enver Hoxha në kujtimet e veta do të sajonte një histori të tërë, mbi bazën e një kujtimi të supozuar të fëmijërisë së vet:

     Në mur të qoshkut, afër penxheresë, babai kishte varur një fotografi, ku kishin dalë shumë burra të veshur me të zeza. Në mes tyre ishte dhe një plak me flokë dhe me mjekër të bardhë. Ishte Ismail Qemali.

-Prapa tij,- na thosh babai,- jam edhe unë, ja, ky me sarëk të bardhë. Të gjithë ne jemi mbledhur në kuvend në Vlorë, kur ngritëm Flamurin, shpallëm Pavarësinë dhe formuam Qeverinë e parë të Vlorës, me Ismail Qemalë në krye. Po ç’ e do, zuzarët e poshtër të jashtëm s’ na lënë rehat.

    Kjo fotografi ishte nga gjërat më të dashura të shtëpisë sonë të vjetër që na u dogj. Mjerisht, kur na u dogj shtëpia, u dogj edhe sënduku me palla, edhe fotografia. Çdo gjë u dogj, vetëm një sahat i murit na shpëtoi. Këtë sahat ia kam falur shkollës së mesme të përgjithshme «Asim Zeneli» në Gjirokastër.

    Kërkova se mos gjeja ndonjë kopje të asaj fotografie të Vlorës, që varej dikur në shtëpinë që na u dogj, por më kot. Duhej të kalonin kaq dekada dhe më 28 nëntor 1972, kur vizituam Muzeun e Pavarësisë ja, në një nga dhomat, unë shoh fotografinë aq të dashur për mua, fotografi e zmadhuar e Kuvendit të Vlorës. Ndenjta i shtangur, e shikoja, e shikoja dhe vazhdoja ta shikoja, saqë ciceroni, i cili kishte kohë që kishte mbaruar shpjegimet, u habit që po rrija aq shumë përpara saj.

-Mos u habit, - i them, -se gjeta një thesar që më kishte humbur.[lv]

    Këtu sqaroj se Enver Hoxha, siç do ta citoj më poshtë, e quante «baba», xhaxhain e vet, Hysenin, i cili e rriti Enverin se Halili emigroi në SHBA, duke e lënë të vogël. Në 1972 bëheshin 28 vjet qëkurse Enver Hoxha ishte në krye të vendit, i plotfuqishëm, dhe mund ta kërkonte e ta gjente fotografinë, fare lehtë. Merret vesh, derisa nuk e bëri këtë gjë më parë, në 1972 thjesht kujtohet ta sajojë praninë e Baba Çenit në fotografinë e famshme, si dhe në shpalljen e pavarësisë. Sikur Enver Hoxha të kishte jetuar më tepër, dhe sikur të mos kishte një ndjenjë urrejtjeje për të atin e vet zyrtar, mulla Halilin, me siguri do të kishte «zbuluar» atë në fotografinë e shpalljes së pavarësisë! Në fakt, sic kam thënë, jo vetëm Hysen Hoxha, por as i vëllai Halili, dhe as babai i tyre Nexhipi, si dhe xhaxhai i tyre Beqiri, nuk kishin shkrepur asnjë pushkë në lëvizjen nacionale shqiptare, gjë që nuk e pretendon as vetë Enver Hoxha. Kuptohet se ata nuk kishin asnjë interes që Imperia Osmane të largohej nga Shqipëria.

    Si për ta plotësuar fatkeqësinë e ardhur për këta njerëz me dëbimin e Imperisë Osmane, pas mbeturinave të ushtrisë turke që tërhiqeshin vinte ushtria greke me një shpirt të fortë kryqtar ortodoks, që vriste të gjithë muslimanët që gjente para, pa kursyer burra, gra, fëmijë, si dhe u grabiste dhe digjte shtëpitë. Qindra mijëra banorë muslimanë të fshatrave dhe qyteteve të Shqipërisë se Jugut morrën arratinë para ushtrisë greke. E njëjta gjë ndodhi dhe në qytetin e Gjirokastrës, ku ushtria greke hyri në mars 1913.

    Në atë kohë në Londër kishte filluar konferenca e fuqive të mëdha që do të përcaktonte termat e paqes mes shteteve ballkanike dhe Imperisë Osmane, në përfundim të luftës ballkanike. Genocidi që po bënin grekët në Shqipërinë e Jugut u pa nga të huajt që gjendeshin në Shqipëri dhe iu bë i njohur Europës, duke i quajtur shqiptarët viktimë të një mizorie barbare të panjohur në botën e qytetëruar, dhe që ushtrohej nga shtetet fqinje ballkanike. Italia dhe Austro-Hungaria, që donin të frenonin zgjerimin e Greqisë në tokat shqiptare në jug, ashtu si të Serbisë dhe Malit të Zi në veri, i përdorën këto të dhëna në kancelaritë e fuqive të mëdha, si argument që të pengohej sa të qe e mundur më tepër shtyrja e kufijve të shteteve ballkanike në trojet shqiptare.

    Grekët, ashtu si serbët dhe malazezët, pas vrullit të parë të genocidit në tokat shqiptare, e kuptuan se në rast se donin që kufijtë e tyre të shtyheshin sa më tepër në trojet shqiptare, duhet të krijonin përshtypje se ata kishin vullnetin t’ i trajtonin shqiptarët që jetonin në tokat e kontrolluara prej tyre, njëlloj si shtetasit e tyre, duke u siguruar jetën dhe pronën. Për këtë arsye, ata i kufizuan vrasjet masive dhe djegiet, por nuk u dhanë fund atyre. Për arsyen e përmendur më lart, kur ushtria greke hyri në qytetin e Gjirokastrës, që ishte një qytet 80% musliman, grekët e lejuan belediereizin (kryetarin e bashkisë), të kohës osmane, Hysen Hoxhën, që të vazhdonte të mbante postin e tij, sigurisht duke u vënë në shërbim të grekëve. Nëse do ta kqyrim jetën e Baba Çenit me ato kritere që përdor Enver Hoxha për të kqyrur homologët e Baba Çenit në Luftën e Dytë Botërore, atëherë Baba Çeni del kolaboracionist grek. Enver Hoxha, në kujtimet e veta e gjen të nevojshme të bëjë një sqarim për qënien e xhaxhait të vet në postin e kryetarit të bashkisë në kohën e okupacionit grek:

     Grekët kishin dashur ta hiqnin babanë nga belediereiz, kryetar i bashkisë së qytetit, por nuk e hoqën dot se protestoi populli gjithë së toku, myslimanë e të krishterë.[lvi]

    Por grekët digjnin qindra fshatra, e masakronin mijëra njerëz, u dhanë arratinë dhjetëra mijëra njerëzve ne Shqipërinë e Jugut, e do të kishin frikë nga popullsia e vogël në numër e qytetit të Gjirokastrës që atëherë ishte vetëm një fshat i madh. Në rast se grekët donin të hiqnin kryetarin musliman të bashkisë së Gjirokastrës, ata thjesht do ta vrisnin atë dhe çdo njeri që do t’ i dilte në mbrojtje atij. Kështu, të tjerët do të tërhiqeshin. Enver Hoxha, në qarkoren për Konferencën e partisë të Tiranës, në 1956, shkruan:

     Ndryshe është puna e Peço Fidhit, të cilin si shumë të tjerë e njoh dhe unë. Më kujtohet mirë se si 40 vjet më parë, kur unë isha akoma i vogël (dhe ngjarjet e vegjëlisë mbahen mend shumë), në kohën që Greqia okupoi Gjirokastrën, shumë nga Fidhajt dhe Litajt thërrisnin nëpër rrugët e qytetit «Zito i Elladhas» (Rroftë Greqia), «Zito i Vasileos» (Rroftë Mbreti), «Kato i Allvania» (Poshtë Shqipëria). Në mos babai, gjyshi i Peço Fidhit i ka bërë këto gjëra.[lvii]

    Por, a mund ta toleronin grekët Hysen Hoxhën si kryetar bashkie po të mos thërriste edhe ai kështu? Enver Hoxha në kujtimet e veta pretendon se xhaxhai i tij, Hysen Hoxha pati një incident me komandantin grek të Gjirokastrës, për shkak se në 28 nëntor kishte ndezur qirinj në dritaret e shtëpisë, si shenjë festimi për Ditën e Flamurit:     

     Të nesërmen, kur u ulëm në sofra të hanim bukë, babai tha:

    -Jeko, më thirri kumandari grek, më unji, më dha cingare dhe më pyeti:

    -Qirie belediereiz, më thanë se pardje mbrëmë kishe vënë qirinj në dritare, mund të ëm thoni për ç’ arsye?

    -Dhe unë iu përgjigja,- tha babai: «Për t’ i ndritur rrugën popullit».

    Kumandari hapi sytë, i shqeu fare dhe iu drodhën duart.

    -Zoti komandant, i them, s’ keni pse shqetësoheni, unë jam belediereiz dhe e kam për detyrë që popullit t’ ia ndrit rrugën natën, por meqë ju m’ i keni hequr të gjitha mjetet, atëherë kënaqem të ndrit rrugën time.

    -Po pse nuk e bën çdo natë këtë marifet?- më tha kumandari.

    -S’ kam qirinj,- ia prita unë,- se nuk do të mungoja ta bëja, jo çdo natë, kurse disa herë po.

Kumandari e pa se s’ kishte ç’ të më bënte, u ngrit, më dha dorën, duke më thënë:

    -Qirje Hysen Hoxha, është mirë të mos i acarojmë marrëdhëniet në mes nesh.

    -Ja dhe frika jote, Jeko, i tha babai.- po të jetë për mua ata mund edhe të më vrasin, po gjithë popullin nuk e vrasin dot dhe unë jam me ehalinë, luftoj për të, prandaj nuk më prekin dot kollaj.[lviii]

   Por komandanti grek kishte çfarë t’ i bënte Hysen Hoxhës, ai mund ta therte atje në zyrë. Në Gjirokastër si kudo në Shqipërinë e Jugut gjendeshin bandat e andartëve, paramilitarë që shkonin pas ushtrisë greke, një pjesë e madhe e të cilëve qenë kretanë kriminelë të nxjerrë nga burgjet që vranë, në pjesën më të madhe duke i therrur me thika, mijëra vetë në Shqipërinë e Jugut, familje të tëra, nga pleqtë tek fëmijët dhe pastaj kërcenin valle mes kufomave. Grekët i përdornin paramilitarët për të hequr nga ushtria e tyre e rregullt përgjegjësinë për genocidin ndaj shqiptarëve. Termi «qirje belediereiz» me të cilin i drejtohet komandanti grek Hysen Hoxhës, shprehte shumë mirë konformizmin kuisling të këtij zyrtari osman, po të përdor këtu termin «kuisling», aq të pëlqyer për Enver Hoxhës në kohën e Luftës së Dytë Botërore. Në librin me kujtime të Enver Hoxhës «Vite të vegjëlisë» ka një shënim sqarues:

     Gjirokastra u pushtua nga ushtria greke e Venizellosit më 16 mars 1913 deri në tetor 1916.[lix]

    Pra, Gjirokastra qe e pushtuar nga grekët gjatë tre viteve e gjysëm, pothuajse sa dy të tretat e kohës që Shqipëria ishte e pushtuar në kohën e LDB. Dhe gjatë kësaj kohe Hysen Hoxha, i bërë kryetar i familjes patriarkale pas vdekjes së të atit, siç do të tregoj më poshtë, qe një kolaboracionist grek. Enver Hoxha kur ishte në pushtet, do të vinte scribët e vet për të larë njollën e turpit të kolaboracionizmit grek të Hysen Hoxhës. Lefter Dilo shkruan në librin e vet «Dritë që çante errësirën», që flet për historinë e Gjirokastrës:

     Hysen Hoxha filloi të ndiqej nga autoritetet e pushtimit gjersa më 1915 pushohet nga puna. Megjithatë populli e pati zgjedhur si kryetar bashkie edhe më vonë.[lx]

    Por, në 1915 Greqia që porsa e kishin aneksuar zyrtarisht «Vorio-Epirin», pjesën e Shqipërisë së Jugut të rivendikuar prej saj, tashmë nuk kishte më interes të mbante në postet e tyre kolaboracionistë muslimanë shqiptarë si Hysen Hoxha, kështu që e flaku tutje atë si limon të shtrydhur. Grekët do të kujtoheshin për Hysen Hoxhën kur të detyroheshin të largoheshin nga Gjirokastra, në tetor 1916, kur e bënë atë përsëri kryetar bashkie. Në këtë post Hysen Hoxha u afrua t’ u shërbente dhe italianëve, por ata e mbajtën fare pak dhe e zëvendësuan shpejt me Javer Hurshidin. Enver Hoxha kujton për kohën e okupacionit Italian të Gjirokastrës: 

     Pasi u shporr ushtria greke, vendin e pushtoi ushtria italiane me ushtarë me pendë e me topa, me mushka e me çiçibune. Uria mbretëronte. Aneja më thoshte se miellit i hidhnin edhe pluhurin e dërrasave që sharronin italianët për ndërtimin e kazermave. Baba Çeni vazhdonte të ishte kryetar i bashkisë, kurdoherë arrogant me pushtuesin.[lxi]

    Por këtu kuptojmë tërthorazi se familja e tij furnizohej me miell nga ushtria italiane. Pse? Merret vesh, se Baba Çeni ishte bërë spiun i italianëve. Një episod në kujtimet e Enver Hoxhës për kohën e okupacionit italian të Gjirokastrës, flet shumë për mentalitetin e tij:

     Në Gjirokastër, si kudo në vendin tonë, kishte shumë uri. Si të gjithë, edhe në shtëpinë tonë, kishim uri. Baba Çeni që ishte kryetar i bashkisë ose belediereiz, siç i thoshin, një ditë në krye të një grupi njerëzish, shkoi në komandën italiane dhe kërkoi që për fëmijët e shkollave t’ u jepnin të paktën disa thasë me miell në ditë, në mënyrë që çdo mëngjes të gjithë neve shkollarëve, para se të hynim në klasë, të na ndanin nga një copë bukë. Në atë kohë kishte shumë ethe nga malarja, prandaj ai u kërkoi italianëve që fëmijëve t’ u jepeshin dhe nga dy kokrra kinino në ditë, tok me thelën e bukës. Kështu më kujtohet, që para se të hynim në klasë, shërbëtori i shkollës, plaku xha Vehipi (s’ kishte të bënte fare me Vehip Hoxhën, pse ky e kishte mbiemrin Shameti), me perço e me shallvare, i bënte që më parë copat e bukës të holla dhe të gjata, i vinte njëra mbi tjetrën dhe ne merrnim me radhë nga një thelë dhe nga dy kokrra kinino.[lxii]

    Këtu kuptohet se okupacioni italian qe krejt i ndryshëm nga ai grek. Italianët hapën shkolla shqipe, ndërtuan rrugë, spitale, dhanë ndihma humanitare ushqimore dhe ilaçe për kurimin e sëmundjeve, siç pranon vetë Enver Hoxha në fragmentin e cituar më lart. Me shumë gjasë okupatorët italianë i kanë shpëtuar jetën Enver Hoxhës së vogël, i cili mund të kishte vdekur nga malarja. Megjithatë, në takimin e Enver Hoxhës me Stalinin, gjatë vizitës së Enver Hoxhës në Moskë, në mars 1949, u bë ky dialog mes Stalinit dhe Enver Hoxhës, sipas procesverbalit të bisedës:

     Shoku Stalin thotë se është gjë e mirë që njerëzit sovjetikë hipën në luftanijen e koracuar italiane dhe e sollën këtu. Luftanijen e sollën në rregull. Kurse kryqëzorin e drejtonin italianët. Ata e dëmtuan në Detin e Zi para se t’ ia dorëzonin Bashkimit Sovjetik. Shoku Stalin vëren se në këtë rast italianët vepruan si njerëz jo të mirë.

Hoxha përgjigjet se kështu ndodh gjithmonë me italianët.[lxiii]

     Udhëheqësi sovjetik N. S. Hrushovi (Khruschev) shkruan në kujtimet e veta për reagimet ndaj fjalimit të Enver Hoxhës në mbledhjen e 81 partive komuniste e punëtore që u mbajt në Moskë, në 1960:

    Atëherë foli shumë bukur Dolores Ibarruri, revolucionarja më e moshuar, njeriu më besnik ndaj lëvizjes komuniste. Ajo tha: «Si ka mundësi të ndodhë kështu. Fjalimi i Enver Hoxhës i ngjan veprimit të atij qenit, që i japin të hajë, ndërsa ai sulet dhe kafshon dorën, që e ushqen».[lxiv]

    Dolorez Ibarruri, legjenda e komunizmit ndërkombëtar, heroina komuniste e Luftës së Spanjës, ish-sekretarja e Kominternit, kishte dhënë me këto fjalë epigramin e sjelljes së Enver Hoxhës gjithë jetën. Kështu bën ai me italianët, të cilët e ushqyen dhe e shpëtuan nga malarja në fëmijëri. Kështu ai do të vepronte me të gjithë ata që i patën bërë të mira në jetën e vet. Në 14 korrik 1980 Enver Hoxha shkruan në ditarin e vet:

    Sandro Pertini, presidenti i Republikës së Italisë, e provokoi ambasadorin tonë të ri, Pirro Bitën, kur ky i paraqiti letrat kredenciale. Në thelb ai i tha: «Z. Enver Hoxha, presidenti i Republikës, në librin e tij «Eurokomunizmi» atakon popullin italian dhe unë protestoj për këtë» etj. Ambasadori ynë iu përgjigj drejt duke i thënë: «Shoku Enver Hoxha nuk ka sulmuar popullin italian, por eurokomunistët. Ju kanë keqinformuar zoti president».[lxv]

    Por pse Enver Hoxha në librin e vet «Eurokomunizmi është antikomunizëm»shkruajti për Italinë dhe nuk shkruajti asnjë rresht për Greqinë ku regjimi dhe gjendja e  lëvizjes komuniste ishte e njëjtë si në Itali? Në librin «Eurokomunizmi është antikomunizëm», të botuar në 1980, Italia vihet veçanërisht në shenjë për t’ u sulmuar. Me këtë gjë, Enver Hoxha i thoshte Greqisë, me të cilën në atë kohë ishte afruar shumë, se ai pas prishjes me Kinën nuk do të bashkohej me Italinë. Në kohën kur u botua libri në fjalë, Enver Hoxha kishte vite që nuk e shante më Greqinë, e sigurisht jo më që prej vitit 1971, kur mes dy vendeve u lidhën marrëdhënie diplomatike. Në Greqi, Enver Hoxha nuk tentoi të krijonte as një parti komuniste marksiste-leniniste, e cila të vinte në kongreset e Tiranës, siç bëri në Itali. Enver Hoxha nuk ndërhynte në punët e brendshme të Greqisë, ndërsa në punët e brendshme të Italisë ndërhynte që ç’ ke me të. Pas deklaratës së Pertinit, homologu shqiptar i tij, kryetari i Presidiumit të Kuvendit Popullor, Haxhi Lleshi, spiuni i vjetër serb, siç do ta tregoj më tutje në libër, me urdhër të Enver Hoxhës bëri një notë proteste, çka tregon se Enver Hoxha donte ta nxiste konfliktin. Kësaj note Pertini u detyrua t’ i përgjigjet me një letër zyrtare për të cilën Enver Hoxha shkruan në ditar, në 7 gusht 1980:

     Letra e Pertinit drejtuar ambasadorit tonë për mendimin tim është një provokacion i përsëritur.[lxvi]

    Për t’ u kthyer përsëri në fillimet e jetës së Enver Hoxhës, në vitin 1913, familjes së Enverit i ndodh një fatkeqësi tjetër e madhe, në radhën e fatkeqësive që filluan me dëbimin e Imperisë Osmane: i digjet shtëpia. Enver Hoxha, në kujtimet e veta, për djegien e shtëpisë ku lindi, në lagjen Palorto, flet vetëm tërthorazi fare pak herë. E pra, në atë kohë ai ishte pesë vjeç dhe duhet të mbante mend mirë. Në 17 shtator 1962, në një letër dërguar nxënësve dhe mësuesve të shkollës së mesme «Asim Zeneli», në Gjirokastër, Enver Hoxha shkruan:

      Ju e mbani mend, xha Thoma, kur neve na u dogj shtëpia në kohën e okupacionit të parë të grekëve. Unë atëherë isha i vogël, por mbaj mend se mëma, e llahtarisur, më shkundi nga gjumi dhe më shtyu përpara në mes të flakëve dhe të tymit për të më shpëtuar. Në shkallët që po digjeshin, nuk e harroj as tash, ktheva kryet dhe shikova mëmën në mes të tymit që në një sqetull mbante motrën time, foshnjë të vogël, dhe në sqetullën tjetër një sahat të vjetër që e ruante varur në odën e gjumit. Dhe që zilja e tij e zgjoi atë nga gjumi në atë natë të frikshme. Çdo gjë na e dogji zjarri, motra më e vogël na vdiq, por unë dhe sahati jetuam.[lxvii]

    Këtu na zbulohet se ekzistonte një dihotomie njeri-sahat, e ngulitur thellë në mendjen e Enver Hoxhës. Sahati për të cilin flet Enver Hoxha kishte shënuar ecjen e kohës për familjen e tij gjatë ukronias osmane, jokohës, që për ta ishte koha e artë. Sahati ishte simbol i ukronias osmane me nostalgjinë e së cilës tashmë jetonte familja. Koha e re ishte një kohë e mallkuar, kohë e të këqijave, nga të cilat djegia e shtëpisë dukej si më e vogla, por që ishte gjithsesi domethënëse. Shtëpia ishte dimensioni hapësinor i jetës në botën e kaluar, dhe tashmë që ishte zhdukur dimensioni kohor, dukej e natyrshme, në logjikën e forcës të së keqes që kishte dominuar befas botën e tyre, që të zhdukej dhe shtëpia. Por sahati, simbol i ukronias, mbijetoi. Djali dhe sahati. Djali ishte ai që duhej të rikrijonte botën e kaluar, të risillte ukronian, kohën e sahatit, në një mënyrë ose në një tjetër. Fakti që shtëpia, simbol i prosperimit të familjes në kohën e artë osmane u dogj, por sahati shpëtoi, mund të shihej si një shenjë e mirë për familjen, se kjo do të thoshte që do të binte përsëri një orë e mirë për familjen. Tash e tutje jeta e djalit të vogël do të ishte e lidhur me sahatin, në sensin që djali kishte obligim që kur të rritej të sillte për familjen ditë më të mira, të rikthente kohën e artë që e meritonte sahati. Kjo nuk do të thotë se djali do të rikthente kohën osmane, por se do të tentonte që ta projektonte atë në të ardhmen, për komoditetin e vet dhe të familjes.

    Është interesante se Enver Hoxha, i cili pohon se ka përshtypje të qarta nga nata e djegies së shtëpisë, këtu përmend vetëm nënën dhe nuk përmend babain, apo xhaxhain, Hysen Hoxhën, me të cilin jetonin bashkë në një shtëpi. Gjithashtu Enveri këtu nuk përmend fare as vëllain e tij, Beqirin, i cili në atë kohë qe 17 vjeç. Pse ndodh kështu?     Përsenë na e zbulon Mihal Dhima, djali i një muratori nga fshatrat e Korçës, i cili qe vendosur  në Gjirokastër, ku punonte për dajën e pasur të Enver Hoxhës, Shqyqyri Çuçin, tregon në kujtimet e veta të regjistruara në 1974 dhe të botuara në dy volumet e librit «Kujtime me Enverin», një botim zyrtar ky i regjimit komunist, ku janë përzgjedhur kujtimet e njerëzve të ndryshëm për të, kujton kështu për djegien e shtëpisë së Enverit:

     Më kujtohet kur Enveri ishte 5 vjeç, shtëpisë së prindërve të tij i kishte rënë zjarri. Asieja tek pa flakët që kishin rrëmbyer tërë qiellin e llamburitej e tërë lagjja, më thirri e trishtuar:

-Mihal ngrehu se i ka rënë zjarri shtëpisë së Halilit!

U ngrita në çast dhe bashkë me të shkuam në vend. Atje pamë njerëz që kishin rrethuar shtëpinë. Aneja, e ëma e Enverit, siç i thërrisnim ne, bashkë me Enverin, me një boçe me nja dy plaçka e me një kasë prej dërrase ishte jashtë rreshtit të njerëzisë. Enveri qante si i vogël që ishte.

-Mihal ta marrësh një çikë Enverin, na dhe këtë boçar ta jep aneja dhe shpjere në shtëpinë e Nesip Hoxhës. U ktheva përsëri në vendin e zjarrit, mora edhe kasorin e vogël me dërrasa, e shpura edhe atë. S’ di sa qëndruan në atë shtëpi. Por, shpejt babai i Enverit zuri një shtëpi në lagjen Hazmurat, të zotit të saj i thoshin Vehbi Malile. U afruam kështu dhe rrinim tok.[lxviii]

    Asieja ishte nëna e Gjulos, vjehrra e Halilit. Kështu Enverin e vogël e të traumatizuar e lanë me djalin e shërbëtorit. Për të nuk u kujdesën as babai dhe as vëllai, që ta merrnin së bashku me fëmijët e tjerë. Për ta nxjerrë nga shtëpia që po digjej, siç kujton vetë Enveri (çka e kam cituar më lart), u kujdes vetëm nëna e tij. Kjo e vërteton tërthorazi atë që thotë tradita orale gjirokastrite se Halili dhe djali i tij, Beqiri, donin ta linin Enverin të digjej, se ishte bastardi i bimbashit, por atë e shpëtoi nëna. Këta zëra, që i erdhën në vesh Enverit kur u rrit, ushqyen urrejtjen e vet për të atin legal.

    Enver Hoxha në kujtimet e veta nuk jep asnjë shpjegim për shkakun e djegies së shtëpisë, të cilin më pas duhet t’ ia kenë shpjeguar të rriturit. Tradita orale gjirokastrite thotë se ishte Enveri i vogël ai që shkaktoi djegien e shtëpisë, duke ndezur natën qirinj në dritare, siç kishte parë të bënin të rriturit në ditët e festave fetare islamike. Mosdashja e qartë e Enver Hoxhës për të folur më hollësisht për këtë ngjarje në kujtimet e veta, mund të shpjegohet me faktin se ai vuan fajin si zjarrvënës i shtëpisë së vet. Tradita orale gjirokastrite thotë se Enverit të vogël iu shfaq natën i ati bimbashi dhe i tha t’ i vinte zjarrin shtëpisë. Enver Hoxha edhe kur ishte në pushtet do të shfaqte simptoma piromanie në retorikën e vet politike. Në fjalimin e vet të fundit publik, «Përshëndetje me rastin e 40 vjetorit të çlirimit të Shqipërisë», në 29 nëntor 1984, Enver Hoxha thotë duke iu drejtuar atdheut:

     Zjarr kundër revizionistëve, tradhtarëve të klasës punëtore dhe të popujve, zjarr kundër planeve imperialiste të kapitalit të madhe botëror, pse vetëm kështu fitohet liria, pavarësia dhe sovraniteti i atdheut.[lxix]

    Në rast se Enveri i vogël e ka kallur vërtet shtëpinë e vet në flakë, çka ka shumë mundësi të jetë e vërtetë, atëherë ky mund të quhet si një gjest simbolik që tregonte se ai ishte i destinuar të digjte «shtëpinë» e vet, Shqipërinë.

    Djegia e shtëpisë ishte katastrofa e radhës për familjen patriarkale. Në këtë kohë, ndoshta nga pezmatimi për djegien e shtëpisë që iu shtua pezmatimit për dëbimin e Imperisë Osmane nga Shqipëria, vdiq gjyshi i Enver Hoxhës nga babai, Nexhipi. Tradita orale thotë se ai u dogj në shtëpi se dy vëllezërit Hyseni dhe Halili, e harruan në gjumë plakun, i cili nuk lëvizte dot, se ishte  paralizuar. Kështu kryetari i familje së madhe patriarkale u bë vëllai i madh i Halilit, Hyseni. Tashmë familja kishte mbetur pa të ardhura të tjera veç shpërblimit të vogël që merrte Hysen Hoxha si belediereiz se autoritetet greke të okupacionit, sigurisht që nuk e lejonin atë të administronte vakufet dhe të të ardhurat e bashkisë. Mulla Halili kishte mbetur pas asnjë të ardhur me largimin e Imperisë Osmane, se për të nuk kishte më ofiqe fetare me të ardhura të mira. Çifligu që kishin trashëguar nga i ati dy vëllezërit Hysen dhe Halil Hoxha, në Haskovë të Dropullit, dhe që kishte 71 dynym tokë,[lxx] nuk jepte më asnjë të ardhur se bujqërit dropullitë grekë nuk i paguanin më detyrimet ndaj pronarëve shqiptarë qëkurse ushtria greke kishte pushtuar vendin. Dy vëllezërit, Hysen dhe Halil, u gjendën në situatën kur nuk kishin me çfarë ta ushqenin familjen e madhe patriarkale, prej 17 vetash, ku bënin pjesë Hyseni me gruan dhe shtatë fëmijët e tij, Halili me gruan dhe pesë fëmijët e tij, si dhe gjyshja e Enverit, nëna e Halilit dhe Hysenit. Për më tepër, të dy vëllezërit kishin shumë vajza për të martuar, çka do të thoshte se duheshin shumë para për të bërë pajën e tyre, ndryshe ato do t’ u mbeteshin në shtëpi të pamartuara. Enver Hoxha kujton:

    Baba Çenit i kishin lindur 11 vajza (i kishin rrojtur 7) dhe nuk kishte asnjë djalë, kurse xhaxhait (im atë) i kishin lindur 3 djem dhe pesë vajza.[lxxi]

    Përveç të tjerash dy vëllezërit tashmë duhej të paguanin dhe qiranë e shtëpisë ku do të jetonin. Është kurioze dhe domethënëse se Enver Hoxha, në kujtimet e veta, përmend vetëm një njeri që i ndihmoi ku u dogj shtëpia e tyre, Tile Sherifi, stanar i pasur:

    Baba Çeni e kishte mik Tilen. Unë nuk e di si e kishte zemrën xha Tilja, por mbaj mend që, kur na u dogj shtëpia dhe mbetëm pa gjë, xha Tilja na dërgoi një kalë, në samarin e të cilit vareshin një numër i mirë napash me djathë të njomë. Ky ishte një peshqesh dhe ndihmë që na jepej nga xha Tilja në kohën e fatkeqësisë sonë.[lxxii]

    Enver Hoxha nuk thotë fare në kujtimet se bashkëqytetarët iu gjendën pranë në këtë fatkeqësi dhe  ndihmuan me veshje, ushqime, para etj., siç ndodh në raste të tilla, sidomos në qytete të vogla, siç ishte Gjirokastra. Kjo ka ndodhur se Baba Çenin dhe Halil Hoxhën  urrenin dhe  përçmonin në Gjirokastër si bashkëpunëtorë të grekëve.

   Në këtë situatë të vështirë për familjen, babai legal i Enveri Hoxhës, Halili, së bashku me djalin e madh Beqirin u nisën në emigracion për të siguruar të ardhura për familjen e tij të madhe. Ata në fillim shkuan në Francë, ku punuan në miniera, por shumë shpejt, në prag të luftës botërore, me të ardhurat që kanë siguruar nga kjo punë, shkuan në SHBA. Që një ish-klerik osman, burrë 46 vjeç, sa ç’ ishte mulla Halili në atë kohë, të shkonte në emigracion përtej oqeanit, kjo tregon se sa ngushtë ishte familja. Në emigracion atëherë shkonin të rinjtë e porsamartuar, të cilët e kishin të lehtë të gjenin punë, dhe jo burrat e moshës së Halilit, të cilët vështirë se mund të gjenin punë për herë të parë në emigracion, në atë moshë. Çdo të bënte në SHBA mullai i moshuar (për mentalitetin e kohës një burrë në moshën 46 vjeç ishte tashmë një burrë i moshuar),  cili nuk kishte punuar kurrë në jetën e vet? Mulla Halili deri më atëherë pati menduar për të shkuar në emigracion tej oqeanit, aq sa ç’ pati menduar për të shkuar në ndonjë planet tjetër. Kjo aventurë prej Hermani që kërkon kombinacionin fitues magjik, nga ana e mullait të moshuar, paralajmëronte se Enver Hoxha do të kishte një mentalitet plotësisht prej Hermani në botën e re, pa siguri të trashëguara për jetesën, ku ai po rritej.

    Enver Hoxha nuk thotë asgjë në kujtimet e veta se si e përjetoi nisjen e babait zyrtar dhe vëllait në emigracion. Madje Enver Hoxha nuk sqaron as se si shkuan ata në SHBA, me çfarë pasaportash, se në atë kohë nuk mund të merrnin pasaporta turke, por nuk kishin dalë as pasaporta të shtetit të ri shqiptar, institucionet e të cilit ende nuk qenë ngritur dhe nuk kishin filluar të funksiononin dhe, për më tepër, Gjirokastra kontrollohej nga grekët, të cilët nuk lejonin shpërndarjen e pasaportave shqiptare atje. Halili dhe Beqiri shkuan në SHBA me pasaporta greke që ua siguroi atyre Hyseni, cili ishte në marrëdhënie me administratën greke si kryetar bashkie.

    Në ndërkohë që Halili dhe Beqiri shkuan në emigracion, familja e madhe patriarkale do të jetonte vetëm me të ardhurat e pakta të vëllait të madh, Hysenit. Kjo bëri që Enveri i vogël, sipas fjalëve të veta, të lidhej aq fort me xhaxhain e tij, sa ta quante «baba»:

     Duhet të sqaroj që xhaxhanë tonë, Hysen Hoxhën, të gjithë ne, fëmijët, e thërrisnim edhe baba, edhe baba Çen, kurse babanë tonë, Halil Hoxhën, të gjithë ne, fëmijët, e thërritnim derisa vdiq, xhaxha. Kjo vinte sigurisht se Hysen Hoxha ishte më i madhi, ai ishte bërë me fëmijë më parë edhe ne, fëmijët e Halilit, që erdhëm më vonë, vazhdonim ta thërrisnim xhaxhanë, baba. Zaten ai na rriti e na edukoi sa ishim të vegjël, sepse babai im tok me vëllanë tim shkoi në Shtetet e Bashkuara të Amerikës që të punonte dhe unë mbeta në shtëpi djali i vetëm në mes të çupave, pse baba Çeni kishte vetëm çupa, kurse unë përveç vëllait që shkoi në Amerikë, nuk kisha veçse motra. «Të kemi binanë e shtëpisë», më thoshte babai, kur më thërriste afër tij.[lxxiii]

    Sikur shihet, Enver Hoxha e përmend vetëm kalimthi vajtjen e të atit dhe të vëllait në emigracion në SHBA, kur duhej që nga kjo ngjarje të kishte mbresa të forta. 

    Hysen Hoxha me familjen e vet dhe të vëllait banuan nëpër shtëpitë e miqve. Por nuk iu larguan Sokakut të të Marrëve në Lagjen Palorto. Enver Hoxha shkruan për këtë gjë, tërthorazi, sipas praktikës së vet:    

    Ja më poshtë sokaku që të çon në shtëpinë e Ficos dhe andej nga Sokaku i të marrëve veje në shtëpinë tonë ku rrinim pasi na u dogj shtëpia e parë.[lxxiv]

    Dhe më tutje:       

    Kur u rrita dhe ca dhe pas djegies së shtëpisë vazhdonim të rronim akoma në Palorto, te shtëpia e Gjulfidanit.[lxxv]

    Enveri do të rritej në një familje ku kishte nostalgji për «kohën e artë» të Imperisë Osmane, kur njerëzit e familjes i kishin të garantuara ofiqet fitimprurëse në postet klerikale dhe administrative osmane. Koha pas largimit të Imperisë Osmane nga Shqipëria shihej me trishtim dhe me përbuzje si kohë e keqe. 

IV

Renegati

   

    Enveri, në familjen dhe mjedisin shoqëror e kulturor ku jetonte po rritej duke u formuar me traditat kulturale dhe stereotipet mendore të botës së vjetër osmano-islamike. Por tashmë ekzistonte vetëm fantazma e kësaj bote të vjetër, se institucionet e saj nuk qenë më për t’ i siguruar njeriut që ishte luajal ndaj saj benefice në jetë. Ndërprerja e kësaj lidhjeje do të sillte në mënyrë të paevitueshme, tek pasardhësit e familjeve të mësuara me benefice në botën e vjetër, tronditjen e besimit fetar të trashëguar nga bota e vjetër. Përkushtimi fetar tek njerëzit e këtyre familjeve ishte i lidhur me ofiqet që merrnin nga regjimi  vjetër. Tashmë u kishte mbetur feja islame pa beneficet e regjimit të vjetër. Kështu që tek pjesa më e madhe e pasardhësve të tyre që do të jetonin në një botë të re, ekzistonte prirja që feja e trashëguar të kthehej në rastin më të mirë në një supersticion, ose të zhdukej fare, duke lënë në mendjen e tyre, e shumta, veç disa paragjykime sociale dhe kulturore, si dhe ç’ ishte më e keqja veset e botës së vjetër osmano-islamike. Enver Hoxha, në kujtimet e veta, pretendon se refuzimin e fesë atij ia kultivoi Baba Çeni:

     Baba Çeni nuk vente në xhami, as edhe kur u plak e nuk u zgjodh më kryetar i bashkisë dhe punonte në vakëf. Ai s’ na fliste kurrë për fenë në shtëpi, kurse babai im, që e thërritnim xhaxha ose xha Halil, qe më ndryshe. Ky vente ngandonjëherë në teqen e pazarit, por më shumë pasdreke, për muhabet. Gratë në shtëpi mbanin ramazan dhe plaku nuk i ndalonte. Ai hante veç, me ne fëmijët, kur ishte ramazan.

    Unë e pyesja:

    -Baba Çen, pse nuk mban ramazan edhe ti?

    Ai më thosh:

    -Hidhi gropës dhe lëri gjëporat, mos u beso atyre që thonë hoxhallarët, dëgjomë ç’ të them unë.

    Që në vegjëli pra, baba Çeni më mësoi të mos besoja. Megjithatë, kur vinte ramazani, ma kish qejfi të hipja në minare dhe në mbrëmje, kur mulla Kamani ngjtej të ndizte kandilet dhe të këndonte ezanin, merrte me vete një nga ne, kalamjatë, që i luteshim:«Mulla Kaman, merrmë mua, merrmë mua!» Kur ngjitnim shkallët e minares, që dridheshin njëra pas tjetrës, hoxha shkonte përpara dhe ne pas tij i mbanim shishen e vajit.[lxxvi]

    Enver Hoxha këtu mashtron trashë, se Baba Çeni, nuk mundet që të mos shkonte në xhami dhe të ishte në të njëjtën kohë administrator i Vakufit dhe belediereiz. Në fragmentin e cituar më lart të bën përshtypje fakti që Enver Hoxha kërkon që ta paraqesë Halilin, babain e vet zyrtar sikur kishte simpati për bektashinjtë, duke thënë se shkonte në teqe. Familja e Enver Hoxhës ishte e fesë suni, që ishte dhe versioni zyrtar i Islamit në Imperinë Osmane. Enver Hoxha nuk thotë për familjen e vet nëse ishte sunite apo shiite, por fakti që thotë se Baba Çeni qe administrator i Vakufit, të jep të kuptosh se ishte sunit, se Vakufi qe zyrë e administrimit të pasurive të dhëna për bamirësi, e sunitëve. Edhe fakti që Enver Hoxha thotë se dy vëllezërit, Hysenin dhe Halilin i thërrisnin me titullin «mulla», tregon se ata qenë suni. Me titullin «mulla» thirreshin ulematë suni. Enver Hoxha e bën këtë për faktin se bektashinjtë konsideroheshin si muslimanë shumë më pak të devotshëm se sunitët. Por Enver Hoxha, në fragmentin e cituar më lart, e pohon se ka gjetur një joshje tek mbetja e botës osmano-islamikë ku u rrit. Kjo kuptohet edhe kur kujton për fëmijërinë e vet:

    Më kujtohet një herë kur bënim «luftë» me gurë, një prej të cilëve më mori mu në kokë, në anën e majtë. Më doli gjak, prandaj më çuan shokët në shtëpi. Aneja mua dhe atyre që më shpunë, na futi disa të nemura, po nuk u alarmua, mori ilaçin popullor, djathin dhe gëlqeren, ma rrasi në plagë dhe ma lidhi me shami. Më cuksi shumë, sa më dolën lot nga sytë, megjithatë, më zuri gjumi, por siç më thoshte aneja, edhe në gjumë pyesja: «A do të dal nesër për festën e bajramit?» Në fakt të nesërmen u ngrita «koqe e qiqër».[lxxvii]

    Në këto momente kur ai kishte humbur vetëdijen, dhe pavetëdija e tij kishte marrë kontrollin e mendjes së tij, shqetësimi se kur do të shërohej dhe do të dilte përsëri jashtë, ishte lidhur në mendjen e tij me ditën më të pëlqyeshme të vitit për të, festën e Bajramit, për të cilin iu krijuar e gabuar se kjo ditë ishte të nesërmen. Por kjo flet shumë për bazat më të thella të formimit të mendësisë së tij. Sido që të ketë qenë çështja e përkushtimit fetar në atë që mund ta quajmë si bota e re pasosmane, ku u gjendën muslimanët shqiptar pas rënies së regjimit të vjetër, një gjë është e sigurt. Aspekti i jashtëm, mënyra e jetesës osmane, mbeti i paprekur gjatë gjithë kohës kur u rrit Enver Hoxha. Ky i fundit shkruan në kujtimet e veta për Gjirokastrën:

    Ja më poshtë rrugica që veje në shtëpinë e Fane Hidos, tregtar pasanik. Këtij ia dija emrin, pse, kur në familje bliheshin çitjane për motrat dhe për çupat e xhaxhait, vinte djali i Fane Hidos dhe sillte një tog me hindja që të zgjidhnin gratë, pse në Pazar gratë nuk shkonin.[lxxviii]

    Pra, femrat e familjes patriarkale Hoxha nuk shkonin vetë në treg. Edhe kur dilnin për të shkuar vizita tek të afërmit e tyre, ato mbuloheshin me ferexhe. Enver Hoxha e kujton kështu një dalje të tillë me nënën e vet:

    Kur mbarohej biseda, aneja vishte çizmet e kuqe, lidhte buzëlën e bardhë në fytyrë, vishte çarçafin e bardhë dhe i linim lamtumirë teto Fekos.[lxxix]

    Enver Hoxha në kujtimet e veta nuk thotë se kur e hoqën ferexhenë femrat e familjes së tij. Ai tregon vetëm për një rast kur motra e tij doli pa ferexhe. Në 5 maj 1973, gjatë një vizite në Durrës, Enver Hoxha tha:

     Motrat e mia ishin akoma të vogla, kur në Gjirokastër erdhi një i huaj. Atëherë nuk kishte vajza në shkollë. Motra ime me ca gra të tjera vajti te hani i Hadërajve në sheshin e Çerçizit. Ato atëherë visheshin me çarçaf të bardhë, kurse motra ime qe veshur, ja, kështu siç vishen vajzat sot. Mirëpo se kush vajti i tha plakut që vajza jote ishte në ballkon të hotelit. Kur erdhi në shtëpi, ai i tha motrës: «Po ti ku ishe?» «Isha në Pazar për të parë atë të huajin», u përgjigj motra. Dhe plaku e qëlloi me pëllëmbë. Ai e bëri këtë i influencuar më shumë nga të tjerët dhe jo se ishte vetë fanatik.[lxxx]

    Se për kë është fjala kuptohet nga ky shënim shpjegues:

    Është fjala për Zhysten Godarin (1871- 1956), personalitet politik francez me ide përparimtare, mik i Shqipërisë.[lxxxi]

    Zhysten Godar erdhi në Gjirokastër në 1920. Pra, kjo ngjarje ka ndodhur kur Enver Hoxha ishte 12 vjeç. Ky rrëfim i Enver Hoxhës provon se mënyra e jetesës osmano- islamike dhe paragjykimet e botës së vjetër qenë ende shumë të forta në familjen e tij. Kur për herë të parë motra e Enverit guxoi ta thyejë një prej këtyre rregullave, ajo u ndëshkua nga i ati. Duket se femrat e familjes Hoxha e kanë hequr ferexhenë vetëm kur Mbreti Zog e ndaloi atë në vitet tridhjetë.

    Rrëfimi i Enver Hoxhës për shkollimin e vet në fëmijëri dhe në rininë e hershme, në Gjirokastër, ia vlen të shqyrtohet për të shpjeguar formimin e tij, si dhe për të zbuluar simptomat e manisë së tij që shkonte deri në paranojë për t’ i dhënë edhe informacionet më të thjeshta në mënyrë indirekte, çka ishte karakteristike për të kur ishte në pushtet, dhe që në aspektin e vet patologjik ishte pasojë e genit incestuoz. Enver Hoxha në librin me kujtime «Vite të vegjëlisë» shkruan për shkollimin e vet:

     Për shkak të peripecive të shkollave fillore e qytetëse, dhe për llogaritjet që bëheshin të parregullta, duhet të na jenë zgjatur një ose dy vjet më shumë mësimet në gjithë ciklin, shkollë fillore- shkollë qytetëse- lice. Kështu, unë që kisha mbaruar qytetësen (2 a 3 vjet nuk e mbaj mend dhe filloren 4 apo 5 vjet dhe atë, gjithashtu nuk e mbaj mend) hyra në klasën e gjashtë të liceut.[lxxxii]

    Është e habitshme dhe domethënëse, se Enver Hoxha, derisa tregon hollësi nga më të ndryshmet për shkollimin e vet, megjithatë bën konfuzion në data! Ai i kishte në dorë arkivat dhe mund t’ i saktësonte të dhënat. Se kur do që të denigrojë veçanërisht njeri në kujtimet e veta, nuk mungon që t’ u referohet dokumenteve të arkivave. Në letrën që Enver Hoxha u dërgon në 1962 nxënësve dhe mësuesve të shkollës së mesme «Asim Zeneli», me rastin e 40 vjetorit, thotë:

     Ju e dini xha Thoma, se 47 vjet kanë kaluar nga dita që kur unë u paraqita për herë të parë në bankën e shkollës përpara jush. Një jetë e tërë ka kaluar, por dita e parë e shkollës nuk harrohet.[lxxxiii]

    Kështu del se Enver Hoxha ka shkuar për herë të parë në shkollën fillore në vitin 1915. Në cilën shkollë shkoi Enver Hoxha në 1915? Në 1915 Gjirokastra qe pushtuar nga ushtria greke (1913-1916). Enver Hoxha shkruan gjithashtu në kujtimet e veta:

     Nga okupacioni grek i Venizellosit, i Zografos e të tjerëve, nuk mbaj mend në u hapën shkollat greke, se isha i vogël. Vetëm si në ëndërr më kujtohen oficerët grekë me shpata që kalonin edhe nga rruga jonë.[lxxxiv]

    Në atë kohë, të gjitha shkollat në atë zonë qenë greke. Enver Hoxha mbante mend «incidentin» e Baba Çenit me komandantin grek të Gjirokastrës, për qirinjtë e ndezur, dhe nuk mbante mend shkollat greke. Por duket se Enver Hoxha, ndryshe nga ç’ thotë në 1962, e ka harruar jo ditën, por vitin kur shkoi për herë të parë në shkollën shqipe. Në kujtimet e veta Enver Hoxha thotë për këtë gjë:

     Për herë të parë në shkollë vajta, me sa më kujtohet, në mejtep, ku mësonim edhe abecenë shqip, por edhe elifbenë turçe. Mejtepi ishte te xhamia e Palortosë, ku hoxha ishte një plak i kaluar nga mosha, i hollë, me një fytyrë të imët, me disa dhëmbë të rrallë që i kishin mbetur, si dhe me ca qime në mjekrën e tij si të kecit. Atë e quanin mulla Kaman.[lxxxv]

    Mejtepi ishte shkolla fillore islamike. Këtu, Enver Hoxha përgënjeshtron vetveten, duke thënë se për herë të parë nuk ka shkuar në shkollë me mësuesin Thoma Papapano, por me hoxhën e quajtur Mulla Kamani. Në vitin 1915, Enveri nuk shkoi në shkollën shqipe por në shkollën turke të xhamisë. Enver Hoxha e kapërcen me disa rreshta eksperiencën e vet në mejtep:

     Mulla Kamani gjoja na bënte elifbenë dhe na e mësonte hezber. Vetëm elifbenë mbaj mend unë që mësova. Atë edhe tash e kujtoj sidomos gërmat e para, por ç’ u bë më tej, as që e mbaj mend.[lxxxvi]

    Pse Baba Çeni, të cilin Enver Hoxha e paraqet si ateist e çoi atë në mejtepin e xhamisë? Enver Hoxha në kujtimet e veta kërkon t’ i paraqesë gjërat sikur Baba Çeni e çoi atë në mejtep se kishte ndërmend ta përdorte dhomën e xhamisë ku ishte mejtepi, për të mësuar shqip nxënësit. Enver Hoxha në kujtimet e veta pretendon se Baba Çeni thirri një të ri që e quanin Vehip Hoxha dhe i tha:

     Po ti ç’ më hin e më del duke ngrënë kot bukën e Asafit? Pse nuk mbledh kalamanët e mëhadhës dhe t’ u mësoç të këndojnë e të shkruajnë shqip?

Vehipi i qe përgjigjur fët e fët baba Çenit:

    -Jam gati, po më liron divanin e shtëpisë tënde ta bëj shkollë?

Plaku ia ktheu:

    -Të gjej unë vend, në xhami.

    -Je në të mulla Hysen?- i tha Vehipi. –Ku ta jep xhaminë mulla Kaman Sejdua për këto gjëra, mos do që të rrihemi me të?

    -Mos ki merak për këtë, -i kishte thënë baba Çeni, -vete rrihem unë me të, ti vetëm përgatitu, bën listat e djemve, u thuaj baballarëve të tyre t’ u blejnë nga një pllakë të vogël dhe nga një gurkalem.

    Pas disa ditësh çdo gjë ishte gati, mulla Kamani liroi xhaminë, me kusht që ta fshinim vetë, të zhvishnim këpucët në hajat të xhamisë dhe të na mësonte edhe elifbenë.[lxxxvii]

    Por, pse Baba Çeni nuk pranonte që shkolla shqipe të hapej në divanin e shtëpisë së tij? Në rast se Baba Çeni do të ishte vërtet patriot do të ishte i lumtur që ta hapte shtëpinë e tij për shkollën shqipe. Enver Hoxha pretendon për Baba Çenin:

    ishte një nga pionierët e hapjes së shkollës së parë shqipe në Gjirokastër.[lxxxviii]

    Nëse do të ishte vërtet kështu, atëherë Baba Çeni do ta jepte me kënaqësi divanin për shkollën shqipe që t’ i shpëtonte fëmijët nga tortura e elifbesë turke që u mësonte mulla Kamani. Por Enver Hoxha mashtron kur thotë se në xhami mësonin edhe shqip se në atë kohë Gjirokastra ishte e pushtuar nga Greqia, që nuk lejonte shkolla shqipe në asnjë formë. Ai që do të guxonte të bëhej mësues i shqipes do të therej nga grekët. Enver Hoxha shkruan në kujtimet e veta për vajtjen në këtë shkollë të supozuar fillore turko-shqiptare:

     Në këto kushte filluam ne mësimin e parë me zell të madh. Me Vehipin mësuam mirë abecenë, por pas një kohe u larguam nga xhamia. Gëzim i madh për ne, do të venim në shkollën «Drita».[lxxxix]

    Kështu, mësuesi i parë i Enver Hoxhës na del ky Vehip Hoxha. Por në 26 tetor 1963, në fjalën përpara nxënësve dhe mësuesve të shkollës 7-vjeçare «29 nëntori» të Gjirokastrës:

     Unë vetë kam mësuar më parë te një mulla Kamani, pastaj më mori Iljaz Hoxha të mësoja në shkollën shqipe, pastaj erdhi Italia. Në atë kohë nuk kishte as bukë dhe ajo pak bukë misri që ndodhej, binte erë. Më vonë u hap shkolla «Drita» pastaj qytetësja.[xc]

    Këtu Enver Hoxha thotë se mësuesi i parë i tij në shkollën shqipe ka qenë Iljaz Hoxha, njeriu që i vuri emrin. Sipas këtyre që thotë Enver Hoxha këtu del se atë e ka çuar Iljaz Hoxha në shkollën shqipe, që para se të vinin italianët, pra kur Gjirokastra ishte e okupuar nga grekët. Kjo përrallë ishte e aq e pabesueshme sa Enver Hoxha nuk e tha në kujtimet e veta, që botoi më vonë. Grekët nuk lejonin që të hapej kurrfarë shkolle shqipe dhe ata që e bënin këtë ndëshkoheshin në mënyrë drakoniane. Enver Hoxha e përmend Iljaz Hoxhën si mësuesin e vet të parë edhe në ditarin e vet ku shkruan në 24 mars 1960:

   Më lajmëruan vdekjen e xha Iljaz Hoxhës (83 vjeç) nga Gjirokastra, mësuesit tim të parë. I dërgova telegram ngushëllimi gruas së tij.[xci]

    Më pas, në librin me kujtime «Vite të vegjëlisë», të botuar për herë të parë në 1983, Enver Hoxha nuk e përmend më Iljaz Hoxhën si mësuesin e vet të parë, por si një nga mësuesit e tij. Duke nxjerrë si mësues të parë të vetin tre persona të ndryshëm, në kohë të ndryshme, Enver Hoxha Hoxha paraqet simptoma mitomanie, që vijnë nga geni i tij incestuoz.

    Enver Hoxha shkoi për herë të parë në shkollën shqipe, në shkollën «Drita», për të cilën flet dhe në fragmentin e cituar më lart. Në librin me kujtime të Enver Hoxhës «Vite të vegjëlisë» është shënimi:

    Shkolla «Drita» u hap më 10 shkurt 1917.[xcii]

    Shkollat shqipe në Gjirokastër u hapën pasi okupatorët grekë u larguan në tetor 1916 nga qyteti dhe erdhën italianët. Shkolla e parë shqip, e cila u hap në Gjirokastër pas largimit të grekëve, ishte ajo me emrin «Liria», e cila u hap që në fund të vitit 1916, të cilën Enver Hoxha nuk e përmend dhe nuk i ka bërë kurrë përshëndetje, se ai nuk shkoi në shkollën e parë shqipe që u hap në Gjirokastër. Në vjeshtën e vitit 1916, kur u hap shkolla «Liria», Enver Hoxha ishte 8 vjeç, pra në moshën për të shkuar në shkollë, e megjithatë Baba Çeni nuk e çoi në shkollën e parë shqipe që u hap në Gjirokastër pas largimit të grekëve. Madje edhe në shkollën «Drita» Enveri nuk shkoi që në vitin e parë shkollor. Kjo kuptohet kur ai shkruan në kujtimet:

     Klasa ime ishte promocioni i dytë që mbaronte shkollën fillore. I pari që e mbaroi atë ishte klasa e Aqif Selfos, Selami Xhaxhiut e të tjerëve.[xciii]

    Enver Hoxha nuk shpjegon pse ai nuk ishte promocioni i parë që mbaroi shkollën fillore. Derisa ishte promocioni i dytë që mbaroi shkollën fillore, do të thotë se nuk hyri atje që vitin e parë kur u hap shkolla fillore shqipe, pra në 1917, edhe pse atëherë ishte 9 vjeç, por shkoi në shkollën «Drita» në vitin e dytë shkollor, kur e kishte arritur dhe e kishte kapërcyer moshën për të hyrë në vitin e parë shkollor, që me ata të promocionit të parë. Shkolla fillore vazhdonte katër vjet. Ata që mbaruan këtë shkollë si promocion i parë, e bënë klasën e parë të shkollës fillore në mënyrë të përshpejtuar në shkurt-korrik 1917, në mënyrë që në vjeshtë të hynin në klasën e dytë, kështu që e mbaruan shkollën fillore në 1920. Ndërsa Enver Hoxha hyri në klasën e parë, në vjeshtë 1917, në moshën 9 vjeç, prandaj e përfundoi shkollën fillore me promocionin e dytë në 1921. Kjo kuptohet kur thotë se në vitin që mbaroi shkollën fillore, hyri në shkollën qytetëse, që u hap për herë të parë në Gjirokastër në 1921. Enver Hoxha shkruan për shkollimin e vet pas përfundimit të fillores:

     Atëherë filluan protestat e popullit që kërkonte shkollën qytetëse. Pse e quanin qytetëse nuk e di mirë, por fakt është që Aqif Selfoja me shokë shkuan të vazhdonin shkollën e mesme me bursa e pa bursa, në Korçë dhe Tiranë. Protestat e popullit të Gjirokastrës, të mësuesve dhe të nxënësve gjirokastritë, i detyruan Zogun dhe ministrin e Arsimit të asaj kohe që të hapnin atje shkollën qytetëse. Kështu kur nxënësit e klasës sonë mbaruan filloren, ata u futën në qytetëse.[xciv]

     Enver Hoxha e dinte mirë që shkollë qytetëse quhej shkurtimisht shkolla fillore e qytetit, e cila vazhdonte gjashtë vjet, ndryshe nga ato në fshat që ishin katër vjeçare.     Në një libër të botuar në vitin 1973, me rastin e 50 vjetorit të Gjimnazit të Gjirokastrës, me titull «Gjimnazi i Gjirokastrës vatër e traditave revolucionare: 1923- 1973». Si datë e hapjes së gjimnazit merret data e hapjes së liceut në 1923 thuhet:

     Në këtë shkollë, veç nxënësve që kishin mbaruar klasën e gjashtë të shkollës «Drita», veç atyre që kishin ardhur nga ndonjë rreth i prefekturës së Gjirokastrës, shumica ishin nga filloret e qytetit.[xcv]

    Pra, e ashtuquajtura shkollë qytetëse ishte në fakt zgjerimi i shkollës fillore «Drita», duke e bërë shkollë fillore me cikël të plotë gjashtëvjeçar. Nga kjo shkollë fillore nxënësit shkonin në shkollën e mesme që vazhdonte tetë vjet dhe ata që kishin mbaruar shkollën fillore qytetëse mund të hynin në vitin e tretë të shkollës së mesme, ose më saktë në të gjashtin, se numërimi ishte zbritës. Shkolla qytetëse në Gjirokastër është hapur në vitin 1921, gjë që e pohon tërthorazi edhe vetë Enver Hoxha, siç do ta citoj më tutje në këtë libër, kur thotë se kur hyri në Liceun e Gjirokastrës, që u hap në 1923, iu quajtën edhe dy vjetët e shkollës qytetëse, kështu që i kapërceu dy klasë dhe hyri në të tretën, ose më saktë në të gjashtën se llogaria bëhej zbritëse.

    Enver Hoxha e ka bërë të gjithë tymnajën e mësipërme për të fshehur disa fakte. Së pari, kërkon ta kamuflojë faktin që ka shkuar në mejtep, në 1915, pra tre vjet pas largimit të Turqisë, dhe ka bërë dy vjet në mejtep. Së dyti, për të fshehur faktin që ai nuk shkoi në shkollën e parë shqipe, atë «Liria» që u hap në Gjirokastër pas okupacionit grek, në 1916. Së treti,  për të fshehur faktin që nuk shkoi në shkollën «Drita» që kur u hap ajo në shkurt 1917. Së katërti, për të fshehur faktin se ai e ka mbaruar shkollën fillore në vitin 1921, në moshën 13 vjeç!

    Mënyra se si e rrëfen Enver Hoxha vajtjen e vet në shkollë, në fëmijëri, në dukje tregon se sa e vështirë qe për familjarët e tij të rritur të pranonin se bota e vjetër osmane qe shembur, por ka dhe një traditë orale që jep një shpjegim tjetër. Në botën e vjetër osmane Enver Hoxha do të kishte ndjekur sistemin shkollor fetar islamik, deri në shkollën e lartë, për të dalë mulla si babai i vet legal, si xhaxhai, Hyseni, si prindërit e tyre dhe paraardhësit e tyre brez pas brezi. Kur Enver Hoxha hyri në mejtep, ai hyri në nivelin e parë të këtij sistemi shkollor, i cili vazhdonte të ekzistonte në Shqipëri edhe pas dëbimit të Imperisë Osmane, dhe nxirrte klerikë islamikë. Në Shqipëri këta përfundonin shkollën fillore dhe të mesme (mejtep dhe medrese) dhe pastaj shkonin në universitetet e vendeve islamike, si në Stamboll dhe Kajro. Me siguri që kështu do të kishte bërë edhe Enver Hoxha, por atë e dëbuan nga mejtepi, se ai grindej me shokët, të cilin e quanin bashtoja i bimbashit. Atëherë e mori në shkollë kushëriri i vet Iljaz Hoxha. Duke shkuar nga shkolla fetare në shkollën laike, Enver Hoxha u bë një renegat i botës së cilës i përkiste. Tashmë e ardhmja e tij ishte e turbullt dhe e pasigurt. Çfarë do të bëhej ai me këtë lloj shkolle? Kurrkush nuk e dinte.

    Është e çuditshme se Baba Çeni është shumë i pranishëm në kujtimet e Enver Hoxhës vetëm në periudhën e fëmijërisë së këtij të fundit, deri atje rreth vitit 1918-1919, ndërsa më pas pothuajse zhduket krejt dhe nuk ka asnjë episod me të, edhe pse Baba Çeni vdiq në vitin 1934, kur Enver Hoxha ishte 26 vjeç. Edhe dashuria që tregon Enver Hoxha në një pjesë të kujtimeve të veta për Baba Çenin është shtirje e plotë. Enver Hoxha tregon në mënyrë prekëse se kur vinte me pushime nga Liceu në Korçë dhe nga universiteti në Francë, shkonte takonte edhe lypësin Vehip Qorri, por nuk thotë se shkonte të takonte Baba Çenin. Enver Hoxha në vitet tridhjetë tregon për pjesëmarrjen e tij në dy ceremoni mortore, atë të rivarrimit të eshtrave të Bajo Topullit dhe Çerçiz Topullit e Muço Qullit, por nuk përmend asgjë për varrimin e Baba Çenit. Nuk thotë nëse ndodhi gjatë kohës së shkollës dhe i erdhi keq që nuk u ndodh, apo nëse ndodhi gjatë kohës së pushimeve dhe ishte i pranishëm.

    Në kohën kur Enver Hoxha ishte në pushtet u botua një libër i Lefter Dilos për Gjirokastrën ku ka dhe një biografi evazive të Hysen Hoxhës, ku thuhet për vdekjen e tij:

     Me nder e mbylli jetën e vet më 28 korrik 1934 Hysen Hoxha, ish- kryetar i klubit «Drita».

    Atë ditë mbarë populli i Gjirokastrës mori pjesë në varrimin që iu bë xha Hysenit, i cili gjithë jetën punoi e luftoi për të mirën e këtij populli, për gjithë Shqipërinë. Edhe pse shtypi i kohës, ai lokal dhe qëndror heshti, edhe pse qeveritarët antipopullorë i shikonin jo me sy të mirë këto nderime për patriotin, për vegjëlinë, për inteligjencën përparimtare, kujtimi i Hysen Hoxhës mbetej i gjallë.[xcvi]

    Në korrik 1934, kur vdiq Baba Çeni, Enver Hoxha ishte në Paris, ku kishte shkuar pasi i prenë bursën para disa muajsh në Monpelje. Regjimi i kohës nuk kishte pse ta ndalonte shtypin të shkruante për vdekjen e Hysen Hoxhës nëse ai do të kishte pasur atë aktivitet që pretendon Enver Hoxha, se vetëm tre vjet pas vdekjes së Hysen Hoxhës regjimi festoi me madhështi 25 vjetorin e pavarësisë. Heshtja provon se Hysen Hoxhën nuk e njihte kush për patriot as në Gjirokastër dhe aq më pak në pjesën tjetër të Shqipërisë. Derisa shtypi heshti, atëherë kuptohet se turmën popullore në varrimin e Hysen Hoxhës e ka shpikur Lefter Dilo!

    Është e qartë që edhe me Baba Çenin Enver Hoxha është sjellë sipas asaj mënyre me të cilën e ka karakterizuar Dolores Ibarruri, si qeni që kafshon dorën e atij që e ushqen. Ftohja me Baba Çenin duhet të ketë ardhur pas kthimit të Halilit nga SHBA, me përfundimin e Luftës së Parë Botërore. Këtu duhet të ketë ndodhur një nga ata sherret brenda fisit për të cilët gjirokastritët janë të famshëm. Problemi ishte tek rindërtimi i shtëpisë. Sipas traditës orale gjirokastrite, Halili kërkonte që të shisnin çifligun që kishin në Haskovë të Dropullit, në mënyrë që të rindërtonin dhe të pajisnin shtëpinë. Por vëllai i madh, Hyseni pretendoi se ai kishte sakrifikuar shumë për mbajtjen e të dy familjeve dhe se tash vëllai duhet të paguante për rindërtimin e shtëpisë, duke shpenzuar prej parave që kishte sjellë nga SHBA. Këtë gjë Halili nuk e pranonte, se pretendonte që paratë i duheshin për të martuar vajzat. Këtu Hyseni kundërshtonte duke thënë se edhe ai kishte vajza për t’ u martuar dhe çifligu sillte të ardhura për pajën e tyre. Në fund Halili kërkoi që t’ i ndanin shpenzimet, duke pretenduar se Hyseni kishte siguruar të ardhura për veten nga administrimi i Vakufit. Kjo akuzë e tërboi vëllain e madh, i cili i tha se për të riparuar shtëpinë duhet të paguante Halili pasi ishte kopili i tij ai që ia vuri zjarrin shtëpisë. Kështu që të dy u ndanë përfundimisht. Shtëpia mbeti rrënojë dhe u rindërtua vetëm pasi Enver Hoxha erdhi në pushtet, kur u bë muzeum. Halili, pas kthimit nga SHBA, së bashku me familjen e vet shkoi të banojë në lagjen Cfakë, në shtëpinë e dhëndrrit të vet, Bahri Omarit, burrrit të vajzës së Halilit, Fahrijes. Enver Hoxha shkruan në kujtimet:

Në lagjen Cfakë ku kemi banuar... atje e kishte shtëpinë motra ime Fahrieja.[xcvii]

    Por kjo ishte shtëpia e Fahrijes për shkak se ajo ishte gruaja e Bahri Omarit. Nga Cfaka shkuan në shtëpinë e kunatit të Halilit, vëllait të Gjulos, Shyqyri Çuçit në Hazmurat:

     Në Cfakë më duket se nuk ndenjëm më shumë se një vit, në qoftë se nuk gabohem. Ne morëm plaçkat në krahë dhe u transferuam në Hazmurat, te shtëpia e dajkos, në majë të kodrës. Ajo ishte bosh, pse dajkoja e kishte hequr familjen në Fier.[xcviii]

    Enver Hoxha në kujtimet e veta, në mënyrën e vet dinake, të tërthortë, thotë se babai i vet pas kthimit nga SHBA ishte një punëtor, një proletar:

     Je rritur dhe je zgjatur, Enver,- më tha xha Kola.- Hë! Të futesh në ndonjë punë dhe ta ndihmosh të shkretin Halil, se i ra bretku tërë ditën me kandar në krah, peshon thasët për dhjetë lekë ditën.[xcix]

    Enver Hoxha me këtë kërkon ta paraqesë të atin e vet legal, sikur ishte një lloj «proletari» që bënte një punë të rëndë krahu. Por Halili ishte kontrollor i tregut në bashki, një vend i pëlqyer ky se mund të nxirrte fitime abuzive. Halili nuk ishte një punëtor krahu, por një nëpunës i bashkisë.    

    Tashmë Baba Çeni është zhdukur krejt nga kujtimet e Enver Hoxhës. Megjithatë, sa për sytë e botës, siç i thonë fjalës, Baba Çeni vinte ndonjëherë për vizitë në shtëpinë e vëllait. Në 12 prill 1979, Enver Hoxha, në një bisedë me Simon Stefanin, Sekretarin e parë të Komitetit të Partisë të Përmetit:

    Më kujtohet kur isha i vogël, se si xhaxhai, që në atë kohë ishte kryetar i bashkisë, vinte në mbrëmje te plaku, dilnin jashtë në avlli dhe pinin raki. Pas pak dukej Ramo violixhiu me violinë nën sqetull, vinte nën penxheren e shtëpisë sonë dhe thërriste:

-Mulla Hisenj, si u ngrise? T’ i bie një herë kësaj së shkrete?

-Bjeri,- i thoshte plaku. Dhe Ramoja i binte violinës e këndonte me zë 'Te rrapi në Mashkullorë', këngën e dashur të baba Çenit, që kishte luftuar me Çerçizin, prandaj e dua shumë atë këngë edhe unë. Kur mbaronte kënga baba Çeni bërtiste:

-Prit aty, Ramo! Dhe më jepte mua një gotë plot me raki e një çikë meze në një grusht të dorës që ia çoja.

-Xha Ramo, e ke nga baba Çeni këtë,- ia jepja unë.

-Ejvalla, rrofsh sa malet vëlla,- i thoshte ai.- Do këngë tjetër?

-Ik tashti,- i thoshte,- mjaft.[c]

    Kjo kuptohet se ka ndodhur pas kthimit të Halilit nga SHBA. Këtu merret vesh se të dy vëllezërit nuk banonin më në të njëjtën shtëpi, se thuhet që xhaxhai (këtu kështu quan Hysenin) vinte tek plaku (kështu quan Halilin). Tradita orale gjirokastrite thotë se se kur dy vëllezërit takoheshin burrat gjirokastritë paguanin Ramo Joloxhiun që të shkonte e t’ u thoshte nëse donin të dëgjonin një këngë prej tij. Meqënëse ata nuk mund ta refuzonin (më lart ata e dëbojnë pasi u këndon vetëm një këngë) ai merrte këngën e Çerçiz Topullit, që u digjte shumë dy vëllezërve dhe veçanërisht Halilit.

    Në kujtimet e veta Enver Hoxha rrëfen me shumë ndjenjë për takimin e parë me Stalinin, por nuk thotë asgjë për takimin me babain dhe vëllain e madh pasi këta u kthyen nga emigracioni. Për vëllain, Beqir Hoxhën, i cili vdiq në 1923, kur Enver Hoxha ishte 15 vjeç, nuk jep asnjë mbresë, përveç asaj që ai kollej shumë- gati sa nuk thotë se kjo gjë e bezdiste:

     Kur mbarova qytetësen dhe në vjeshtë do të hynim për herë të parë në lice, unë rashë sëmurë. Nuk më kujtohet nga çfarë sëmundje, por u bëra keq, për vdekje, siç thotë aneja. Mezi më shpëtuan... Unë më kujtohet isha shtrirë i sëmurë në patin e madh përposh, kurse vëllai kishte zënë dyshekun sipër. Për shumë net me radhë, siç më thonë, unë isha në «bethoj», pa ndjenja, vëllai lart në odën e madhe kollitej, kollitej, kollitej.[ci]

    Enver Hoxha hyri në Liceun e Gjirokastrës në vitin 1923. Ky është viti kur vdiq vëllai. Enver Hoxha në kujtimet e veta nuk thotë asgjë se si e përjetoi vdekjen e vëllait, ndërsa më pas thotë se ka qarë për vdekjen e malazezit komunist Vojo Kushi, apo kur është ndarë me serbin Miladin Popoviç. Enver Hoxha, në të njëjtin libër thotë se para vdekjes së vëllait, tre vjet rresht, shkuan me familjen në verë me pushime në Lunxhëri, se klima malore i bënte mirë vëllait të sëmurë nga tuberkulozi. Për këto udhëtime tregon përshtypje të këndshme nga njerëzit që takoi atje, por nuk tregon asnjë episod me vëllain. E pra, tregon për bisedat me bariun Sulo dhe djalin e tij, por për për biseda me vëllain, që porsa qe kthyer nga emigracioni nuk thotë asgjë. Vetëm në një rast tregon se si kur ishin në Çajup, ai (Enveri), një bari, djali i tij dhe Beqiri, vëllai i Enverit, kënduan bashkërisht këngën «O Gjolekë Labi Kuçe»:

    Kur vinte edhe vëllai te xha Suloja, ia merrnim labçe. Vëllai ia merrrte, xha Suloja ia kthente, ne me Muharremin ia mbushnim.[cii] 

    Madje, Enver Hoxha, në një farë mënyre bën ironi me vdekjen e vëllait:

    Kur u kthyem nga Çajupi në Gjirokastër, vëllai dukej më mirë. Aneja ishte e gëzuar dhe thoshte: «Ishalla na shërohet». Por «ishallaja» nuk do t’ ia realizonte dëshirën.[ciii]

Ky refuzim i Enverit ndaj vëllait të madh ishte një ndjenjë e ndërsjelltë se vëllai i madh, i cili kishte qenë 12 vjeç kunr ndodhi skandali i Gjulos me bimbashin, duhet ta ketë përjetuar keq atë, duke dëgjuar talljet e shokëve, prandaj Enverin nuk e shikonte si vëllain e vogël të dashur, por si bastardin që u kishte turpëruar derën.

    Kur u rrit, edhe Enveri vuajti talljet në mënyra të ndryshme, të shokëve, si bastard i bimbashit. Më e rëndomta nga këto tallje ishte që të këndonin të tjetërsuar këngën «Te rrapi në Mashkullorë». Enver Hoxha në kujtimet e veta për Gjirokastrën shkruan:

     Qendra e pazarit, Qafa e Pazarit, si i themi atje, është një vend i zgjedhur dhe i goditur. Nga kjo qendër zbresin ose ngjiten të gjitha rrugët që lidhin mëhallët. Qafa e Pazarit është një ballkon ku njerëzit qëndrojnë në këmbë; atje ata piqen, kuvendojnë, shikojnë kush ngjitet, kush zbret, në ç’ dyqan futet, ç’ blen o ç’ nuk blen dhe kur del nga dyqani s’ mungojnë pyetjet: «Ç’ bleve? Sa e bleve?».[civ]

    Mund të merret me mend lehtë se ç’ thuhej atje kur kalonte Enveri, që ishte duke u rritur, tek Qafa e Pazarit. Me kalimin e viteve ai filloi të bëhej gjithëherë e më shumë i vetëdjshëm për këtë gjë. Kjo u bë shkak për shumë grindje dhe përleshje të tij me bashkëmoshatarët në fëmijëri dhe rininë e hershme. Në kujtimet e veta Enver Hoxha përshkruan me një nostalgji domethënëse lojëra barbare si lufta me gurë.

     Më kujtohet se si kur jetonim në lagjen Hazmurat zhvillonim «luftëra» me gurë, ne djemtë e Hazmuratit me djemtë e Pllakës. Kush ka qenë në Gjirokastër e di se në mes Pllakës, nën xhade, ishte dikur përroi, tash atje janë ndërtuar shkolla e shtëpi. Përroi ishte kufiri dhe kufiri ynë fillonte nga Xhanoja e Përroit, duke kaluar nga Sheshi i Bajraktarit dhe dilte te pusi i baba Hasanit. Këtë kufi e mbronim ne djemtë e Hazmuratit, nën komandën e «gjeneral» Abdi Zeres, një djalë azgan, ca i egër, i fortë nga trupi, i regjur nga fytyra, pse tërë ditën mbante ujë me bucela nga lumi dhe e shiste për të rrojtur. Malo Zerja, vëllai i Abdiut, shokut tim, ishte «ushtar» si unë dhe tok mbanim pozicionet te kumbullat e teto Xhanos së Përroit. Luftuam sa luftuam, se gurë kishte boll, më në fund dëgjuam borinë e tërheqjes. U thyem ne hazmuratasit dhe ua mbathëm këmbëve drejt kopshteve, përpjetë përroit nga ana e Hazmuratit. Kundërshtarët na ndiqnin nga pas. «Gjeneral» Abdi Zerja, i plagosur nga një gur në kokë, na bërtiste të zinim pozicionet mbi muret e kopshteve. «Armiku» ngadalësoi sulmin nga poplat që rrokullisnim ne. Më vonë ç’ do të hiqnim nga të zotërit e kopshteve që u prisheshin muret. [cv]

    Tradita orale gjirokastrite thotë se këto lufta me gurë i organizonte Enveri kundër atyre që e quanin bashtoja i bimbashit. Kjo duket e besueshme nën dritën e një episodi tjetër që tregon Enver Hoxha në kujtimet e veta, për kohën kur ishte nxënës në Liceun e Gjirokastrës në vitet 1923- 1927:

     Ngandonjëherë dilnim me Elmazin nga bregu i teqesë së baba Hasanit. Në tyrben e baba Hasanit ishte një gur i gjatë, «i shenjtë» që gjoja rritej çdo vit. Paratë e mekameve i mblidhte dhe i ruante një dervish, Mehmeti, një njeri pis dhe gojëfëlliqur me famë. Një ditë ai rrinte mbi mur dhe na shikonte ne që shkruanim mbi «gurin e shenjtë».  «Ç’ bëni mor dobiça», na tha ai dhe na shau nënat.

Ne u nxehëm dhe i thamë: «Mjekërderr, pse shan?» Ai u hodh nga muri të na kapte, po unë, ia vesha me një plloçë, bllaf! Mu në plëndës. Dervishi u rrëzua dhe atëherë ne ua dhamë këmbëve me sa mundëm. Të nesërmen ai kishte zënë xhaxhanë dhe i qe ankuar ç’ i bëmë, por ne e sqaruam plakun se ai na shau nënat.[cvi]

    Derisa Enver Hoxha kishte shkuar në teqe për të bërë mbrapshtina (Tradita orale gjirokastrite thotë se ai shkonte të vidhte paratë që hidhnin njerëzit tek vendi i supozuar i shenjtë, se ç’ punë tjetër kishte atje), atëherë ai nuk kishte pse zemërohej aq shumë nga sharja e dervishit. Por Enverit i dogji shumë fjala «dobiç» (bastard) se ajo u pasua dhe me disa fjalë të tjera për bimbashin dhe Gjulon.

    Kur lexon kujtimet e Enver Hoxhës për fëmijërinë e tij, të bën përshtypje një fakt që e kam thënë edhe më lart, se disa nga eksperiencat më impresionuese që përmend Ismail Kadare, ai nuk i përmend fare, edhe pse sigurisht që nuk mund të mos i ketë përjetuar. Kadare, në romanin e vet «Kronikë në gur» Kadare tregon për eksperiencën fëminore të kërkuesit të magjive, pra të «gjuetisë së shtrigave», në Gjirokastër:

     Tani gjithçka ishte e qartë; në qytet kishin shpërthyer magjitë. Duar të padukshme i lëshonin ato kudo; në pragjet e portave, prapa mureve, te strehët e çative, të mbështjella me copa letrash apo rreckash të vjetra, që të kallnin datën.[cvii]

    Tmerri i magjive ka ekzistuar në të gjitha qytetet dhe fshatrat shqiptare, por në Gjirokastër, në këtë qytet jonatyral, ato ishin të përhapura më tepër se kudo tjetër. Në këtë atmosferë delirante u formuan Enver Hoxha, i cili nuk mund të mos ketë qenë kërkues magjish, se siç shkruan Kadare:

     Në të vërtetë ne, ashtu si shumica e kalamajve të lagjes, ishim kërkimtarë magjish. Ditë të tëra i kishim kërkuar ato kudo: nën pragjet e shtëpive, në musandrat e vjetra, mbi çatira dhe rrëzë oxhakëve.[cviii]

    Enver Hoxha, ashtu si Kadare në fëmijërinë e tij ka qenë një kërkimtar magjish, gjë që më pas e ushtroi ideologjikisht, duke bërë «gjueti shtrigash» ideologjike, ndryshe konspiratorësh inekzistentë. Në romanin e Kadaresë, kulmi i delirit të magjive është kur mendohet se i kanë bërë magji sternës:

      Ujët e sternës nuk shkumonte. Kanë hedhur magji,- tha Xhexhua. –Ndërrojeni ujët menjëherë, ndryshe morët veten në qafë.

     Ndërrimi i ujit ishte një punë e madhe dhe e vështirë. Babai lëkundej. Gjyshja dhe gratë e tjera të lagjes që mbushnin ujë te ne, ngulnin këmbë të ndërrohej uji. Ato mblodhën ca para dhe veç kësaj ishin gati të punonin gjithë ditën bashkë me punëtorët e pastrimit. Më në fund u vendos. Filloi puna. Punëtorët hipnin e zbrisnin me litar, duke mbajtur në dorë fenerë. Kovat zbrazeshin njëra pas tjetrës. Uji i vjetër po dilte për t’ ia lënë vendin ujit të ri.[cix]

    Eksperienca të tilla duhet të kenë lënë mbresë të thellë edhe tek Enver Hoxha, vitet e fëmijërisë të së cilit datojnë rreth tre dekada para Kadaresë. Kjo kuptohet kur Enver Hoxha shkruan në kujtimet e veta të fëmijërisë:

     Dhe pas shtëpisë së fundit shfaqej ajo që ishte më e bukura e madhështore, Përroi i Shamajve ose Përroi i Cullos, diçka misterioze për ne të vegjëlit dhe të rinjtë. Venim atje në ditë pushimi, në mëngjes kur dielli i binte përkarshi dhe nga njëra anë e zbardhëllonte dhe e ndriste, ndërsa pjesën tjetër e linte në errësirë. Ne shihnim hone me hije të rënda, sikur në atë errësirë fshiheshin kafshë të egra e «xhinde».[cx]

    Edhe pse Enver Hoxha lindi dhe u rrit në një kohë luftrash dhe armësh, në kujtimet e veta nuk tregon përveçse një rast kur në fëmijërinë dhe në rininë e vet ka qenë afër me armët dhe ka prekur diçka prej tyre. Ai tregon këtë episod nga fëmijëria e vet:

    «Një mbrëmje u ngrita nga stroma për të dalë jashtë, kur pashë babanë që kishte hapur sëndukun dhe ç’ përmbante brenda ai i kishte nxjerrë jashtë dhe po i fshinte me një lexkë dhe me hi. Unë ashtu siç isha, i veshur me sade të natës, me sy të shqyer nga habia, pyeta:

    -Baba Çen, ç’ janë këto dhe pse i mbajmë?

Plaku më pickoi faqen dhe më tha:

    -Këto janë palla dhe këllëçe.

    -Po të kujt janë?

    -Tonat, na i kanë lënë gjyshërit.

    -Po ç’ i duam?

    -Të vrasim grekun që kërkon të na zaptojë Gjirokastrën.

    -Po të vrasin këto baba?

    -Këto të therin, mor bir.

    -Do të më japësh një mua të loz, pa nuk e nxjerr nga këllëfi?

    -Jo djalë, këto s’ janë për të luajtur, vetëm kur të rritesh dhe ta lypë nevoja e popullit, t’ i marrësh që të gjitha dhe t’ i përdorësh si duhet».[cxi]

    Këto qenë armë të ftohta, ndërsa armë zjarri nuk përmend të kenë pasur. Është interesante se Enver Hoxha nuk përmend që të kenë pasur armë zjarri në shtëpi, siç kishte në përgjithësi në shtëpitë shqiptare, në fshat dhe në qytet. Në familjen e tij, ku brez pas brezi dilnin klerikë, nuk kishte traditë armësh zjarri. Në këto familje përpiqeshin t’ i mbanin larg fëmijët nga armët e zjarrit duke u thënë që të mos i merrnin në dorë se «armën e shkrep shejtani». Enver Hoxhës do t’ i kultivohej në fëmijëri një fobi për armët e zjarrit që do ta ndiqte gjatë gjithë jetës, siç do të tregoj më tutje. Këtu duket se ka ndikuar dhe një ngjarje traumatike që ka ndodhur kur ai ishte tetë vjeç. Ai shkruan për një episod që del se ka ndodhur në tetor 1916:

    Më kujtohet që një kohë lajthitë e xinat u zëvendësuan me kalamidhet e kokat e plumbave të fishekëve. Këta kishin një bezdi se na cirrnin xhepat e brekëve. Por nga dolën gjithë këto kalamidhe që u bënë lojë për ne?...Ishin plumbat që gjetëm pas djegies së një depoje me municion, të grekëve, që ishte pikërisht ku ishte kisha e vjetër e Unitëve. Një natë pasi kishin ikur ata, nuk e di pse, depoja mori zjarr dhe tërë atë natë, bam bum kërciste municioni në Gjirokastër. Si u qetësua puna dhe rreziku u largua, atëherë u vërsulëm ne, vegjëlia, dhe qëmtuam plumbat e kalamidhet si pulat kokrrat e kallamoqit. Kjo është historia e lojës me plumba.[cxii]

    Ushtria greke u largua nga Gjirokastra në tetor 1916, kështu që del se kjo ngjarje ka ndodhur kur Enver Hoxha ishte 10 vjeç. Për të gjetur në kujtimet e Enver Hoxhës një episod tjetër kur prek me dorë diçka që ka të bëjë me armët, duhet pritur viti 1941, kur i dhuron një revole Myslim Pezës. Por ironia më e madhe është se episodi që tregon Enver Hoxha në fëmijërinë e vet, është i pari dhe i fundit kur ai tregon se ka qenë në mes të kalamidhave (gëzhojave), se gjatë Luftës së Dytë Botërore, ai nuk tregon të ketë krijuar kurrë gëzhoja, duke shkrepur armën e vet. Enver Hoxha do të shfaqte simptoma oklofobie, frike nga armët e zjarrit, edhe pse ironikisht ai u bë prijës i luftës partizane.

V

Komediani

    Enver Hoxha thotë në kujtimet e veta:

      Qytetësen e mbarova me nota shumë të mira Po kur të mbaronim shkollën qytetëse çdo të bëheshim? Dëshira jonë për të vazhduar shkollën ishte e madhe. Pa shkollë, mendonim ne, ishte vetëvrasje. Prandaj vazhdoi lufta e popullit të Gjirokastrës me qeverinë në Tiranë. Delegacione pas delegacionesh dërgoheshin nga populli në Tiranë që kërkonte me këmbëngulje hapjen në Gjirokastër të një liceu si në Korçë. Pas shumë lufte dhe përpjekjesh dhe duke parë rezistencën e popullit të Jugut, Zogu dhe qeveritarët e tij u detyruan të hapin shkollën e mesme. U vendos të hapej lice francez dhe të fillonte nga klasa e 8-të (që ishte klasa e parë e liceut) dhe të shkrihej edhe shkolla qytetëse. Kështu, ne që mbaronim atë vit qytetësen, do të hynim në klasën e 6-të të liceut.[cxiii]

    Por në rast se e mbaroi shkollën qytetëse me nota shumë të mira, atëherë përse ai nuk mori bursë nga shteti për të vazhduar shkollën e mesme në Liceun e Korçës, që në vitin 1923, siç thotë ai vetë se bëri shoku i vet Selami Xhaxhiu, që ishte djali i fshesarit të bashkisë:

    «Plaka», pse kështu e thërritnim Selamiun, kishte një shtëpi të vjetër, afër sheshit të Mamanit në Palorto. Babai i tij, xha Fejua, një plak i kërrusur, njeri i ëmbël e i ndershëm, ishte fshesaxhiu i bashkisë. Ai na donte shumë. Selamiu kishte edhe mëmën dhe një motër më të vogël. Ai mësonte me bursë në Korçë dhe kishte pasion për libra frëngjisht, prandaj kursente dhe bënte ndonjë porosi të vogël.[cxiv]

    Liceu i Gjirokastrës ishte një shkollë e mesme me cikël jo të plotë dhe ata që përfundonin atë duhet të bënin tre vitet e fundit në Liceun e Korçës. Atij që merrte bursë nga shteti për në Liceun e Korçës, i paguhej ushqimi, fjetja, librat etj., atje. Derisa i jepej bursë djalit të fshesarit të bashkisë të Gjirokastrës, nuk mund të thuhej se bursat ndaheshin me padrejtësi. Atëherë përse nuk mori bursë Enver Hoxha? Arsyet nuk mund të kenë qenë politike se Enver Hoxha më pas do të merrte dy herë bursë nga regjimi i Zogut, në vitin 1927, kur shkoi për të përfunduar tre vitet e fundit të Liceut të Korçës, dhe në 1930 kur mori bursë për në universitet në Francë. E vetmja arsye që Enver Hoxha nuk mori bursë në 1923 ka qenë sigurisht se ai nuk e mbaroi shkollën, jo më me rezultate shumë të mira, siç pretendon, por as me rezultate të mira. Këtë të dhënë mund ta nxjerrim vetëm tërthorazi se ai jo vetëm që nuk i publikoi dëftesat e shkollës në kujtimet e veta, për të vërtetuar pretendimin, por madje u kujdes t’ i spastrojë edhe dokumentet shkollore nga arkivat.

    Sipas atyre që thotë Enver Hoxha më lart, derisa shkolla qytetëse u shkri tek liceu, duke iu quajtur atyre që kishin mbaruar shkollën qytetëse sikur kishin bërë dy klasët e para të liceut, atëherë është e qartë se shkolla qytetëse kishte pasur dy klasë. Prandaj Enver Hoxha kot thotë se nuk e mban mend se sa vjet bëri në shkollën qytetëse, dy apo tre, siç e kam cituar më lart, se ja ku e thotë vetë indirekt që bëri dy vjet. Përsëri është për t’ u habitur me maninë e Enver Hoxhës për të dhënë informacionet më të thjeshta në mënyrë indirekte! Liceu i Gjirokastrës u hap në vitit 1923, dhe kjo del dhe nga fakti që Enver Hoxha, në  22 nëntor 1963 çoi: «Përshëndetje me rastin e 40-vjetorit të shkollës së mesme «Asim Zeneli» të Gjirokastrës»[cxv]

    Derisa liceu u hap në 1923, atëherë, del qartë se shkolla qytetëse është hapur në 1921. Llogaria është shumë e thjeshtë. Kështu, Enver Hoxha kot thotë se nuk e mbante mend se sa vjet bëri në shkollën qytetëse, dy apo tre vjet. Derisa Enver Hoxha hyri në Liceun e Gjirokastrës që në vitin e parë të hapjes së tij, atëherë ai duhej të kishte qenë në shkollën qytetëse për dy vjet, në vitet 1921- 1923. Kur u hap shkolla qytetëse në 1921 nuk ishte kryeministër Ahmet Zogu, i cili u bë i tillë në dhjetor të atij viti. Kështu që Zogu nuk kishte faj as për pengesat që Enver Hoxha thotë se i nxirreshin hapjes së kësaj shkolle, as nuk kishte meritë për hapjen e saj.

    Duke vazhduar të shfaqë simptomat e paranojës së vet për të dhënë sa më pak informacion të drejtpërdrejtë, Enver Hoxha nuk thotë se Liceu i Gjirokastrës vazhdonte katër vjet, por edhe këtë gjë e thotë tërthorazi:

    Liceu do të kishte nxënës deri në klasën e tretë.[cxvi]

    Derisa Enver Hoxha më lart ka thënë se, pasi kishte mbaruar shkollën qytetëse, kishte hyrë në klasën e gjashtë të Liceut, atëherë, meqënese sistemi i klasave ishte me llogari zbritëse, ja ku mësuam me gjiuhën hermetike të Enver Hoxhës  se Liceu i Gjirokastrës ishte katërvjeçar, pra jo i plotë. Më në fund, Enver Hoxha, pasi ka dhënë informacione evazive, thotë për liceun në përgjithësi, sikur po i zbulon lexuesit ndonjë sekret të madh:

     Për ta kuptuar më mirë sistemin e liceut, duhet të them se klasat fillonin nga e teta dhe zbritnin deri tek e para. Kështu, pasi të fitoje provimet e klasës së parë, domethënë të klasës së fundit (bakaloreat, premiere partie), hyje sipas dëshirës në klasën e filozofisë ose të matematikës dhe në fund të vitit duhej të kaloje përsëri në provime (bakaloreat, deuxieme partie). Po të fitoje edhe këto, atëherë merrje diplomën përfundimtare të liceut... Kështu liceu kishte 9 klasa.[cxvii]

    Enver Hoxha mund ta kishte bërë lexuesin të kuptonte më mirë në një mënyrë shumë më të thjeshtë, duke i bashkëngjitur librit dëftesën përfundimtare të tij të mbarimit të Liceut, gjë që ai eviton ta bëjë. Në vitin 1923 Enver Hoxha 15 vjeçar hyri në Liceun (shkollën e mesme) që u hap atë vit në Gjirokastër. Atëherë në Shqipëri kishte arritur kulmin debati për laicizimin e arsimit. Pikërisht në atë vit që Enver Hoxha fillonte shkollën e mesme, At Ambroz Marlaskaj do të shkruante artikullin e famshëm «Një monument pazotësije në lamë të arsimit në Shqypni», ku duke kundërshtuar bërjen laik të arsimit publik në vend thotë:

     Deshti shteti pra t’ a themelojë auktoritetin e vet vetëm mbi vedi, pa shikjue një ligjë ma të naltë, pa shikjue besimin, preje kah do të xierret gjithë fuqija e ligjës e auktoritetit, nuk ba tjetër veç me i gatue vorrin vedit e shoqnis mbarë, pse kërkush në kët rast s’ kishte për të pasë detyrë të vërtetë me ndigjue. E për në kjoftë kështu, shka bani ju o popuj të mjerë? Pse rrini fjetun? Pse rrini me duer that? Pse djersni gjith ditën të fitoni një kafshatë bukë dhe ndoshta that, kah mund të kaloni nji jet të kandshme e të lume? Çoniu, po, rrokni armët, pse i keni ende aq sa me ba punë, dilni nëpër gjytete e katunde, digjni, piqni e rroposni, vidhni, preni tuej fillue prej Këshillit të Naltë, prej Ministrave, prej Beglerëve, pse këtyne u peshojnë kuletat nji grimë ma tepër e mbasi të keni krye punë me ta, mbasi të keni xe mirë xhepat, ktheni edhe ndër ne e bani si me të tjerë, bieni po, mbi ipeshkvij, mbi meshëtarë e rregulltarë, mbi popa e hoxhallarë; mbytni e qitni krejt fare. Çelat e kuvendet e tyne ktheni, ju fatzez qi nuk e keni dijtë gja der tash, në pëllase tueja, kishet e xhamijat sjellni nder grazhde atllarësh, kualsh e baktish, gjithfarësh.[cxviii]

    Enver Hoxha ishte ilustrimi më i mirë i kësaj që thoshte At Ambrozi, por edhe i pashmangshmërisë fatale të kësaj gjëje. At Ambrozi sigurisht që kishte të drejtë, se arsimi laik në një vend shumë të varfër dhe me polarizim të madh ndërmjet të pasurve dhe të varfërve, ishte një kombinim destruktiv për shoqërinë në fjalë, siç ishte rasti i Shqipërisë. Por ky ishte një fatalitet për faktin se Shqipëria ishte një vend me tre fe, ku për më tepër 70% e popullsisë qenë muslimanë, ndërsa nga 30% që ishin të krishterë, dy të tretat qenë ortodoksë. Nëse arsimi në Shqipëri do të qe me bazë fetare sa i përket formimit moral të nxënësve, atëherë kjo do të thoshte që 90% e nxënësve që do të delnin nga shkollat të kishin prirjen për t’ u bërë radikalë islamikë dhe ortodoksë. Kjo do të sillte fantazmën e vitit 1914 kur Shqipëria u çua në kaos nga radikalizmi islamik dhe ortodoks. Pra, dilema qe midis rrezikut të radikalizmit fetar dhe atij laik, ideologjik. Ose e thënë në fjalë të tjera dilema ishte që shkolla të prodhonte fantikë-luftëtarë fetarë ose fanatikë-luftëtarë laikë. Nuk duhet shumë mend për t’ u kuptuar se në kushtet e Shqipërisë arsyeja të shtynte të zgjidhje të përballoje rrezikun e parë. Por, edhe sikur të ishte bërë zgjedhja që ofronte Marlaskaj, përsëri shkolla nuk do të prodhonte moral për 70% të popullsisë muslimane dhe ajo do të ishte e hapur ndaj ideologjive radikale laike që shikon Marlaskaj si rrezik kryesor, për atë arsye që Enver Hoxha, në një tjetër libër me kujtime, e tregon saktë kur flet për gjendjen e fesë islame në Shqipëri pas largimit të Imperisë Osmane:

     Xhamitë ekzistonin. Ato nga një hoxhë kishin, por praktikantë kishte shumë pak. Ritet ishin braktisur, asnjë martesë nuk bëhej sipas sheriatit, çdo gjë tjetër, si mbajtja e ramazanit, festa e bajramit, kishin kaluar si zakone rutinë, që praktikoheshin aty-këtu në disa krahina, më shumë se ashtu «ishin gjendur». Hoxhallarët, pavarësisht se ishin konservatorë në zakone, nuk ishin as të zotë, as politikanë që të ushtronin influencë me mendimin islamik. Masat e gjera të popullit pothuaj ishin të çliruara nga ligamentet e fesë, zhvillimi i intelektit të besimtarëve myslimanë qe më i zgjeruar, liberalizmi dhe toleranca shumë të mëdha.[cxix]

    Kjo ndodhte për shkak se feja islami në Shqipëri ishte imponuar me dhunë nga shteti osman, dhe duke qenë një fe që i përkiste një kulture të huaj për shqiptarët, nuk ngjiti në shpirtin e atyre që kthyen fenë, duke u kufizuar vetëm në aspektin formal ritualistik. Kështu që me largimin e Imperisë Osmane feja islame vazhdoi të mbetet në Shqipëri më tepër si një rudiment traditash të ngulitura tek një popullsi kryesisht analfabete dhe si mbijetesë për inerci dhe interesa materiale e klerit musliman. Nëse kleri katolik do të mund t’ i pengonte pak a shumë katolikët që të binin viktima të ideologjive radikale laike, në rast se do t’ i jepej akces në arsim sa i përket formimit moral të nxënësve, kleri musliman qe krejt i paaftë ta bënte këtë gjë, dhe ata që supozohej të qenë besimtarët e tij, nuk qenë të prirur ta dëgjonin.

    Por gjërat qenë të ndërlikuara edhe sa i përket laicizmit. Në realitet laicizmi në arsim që sillej si një mënyrë për të kultivuar virtute civile, do të funksiononte në Shqipëri i thyer në prizmin e veseve të ngulitura në mendjet e formuara në një shoqëri agrare orientale ku edhe qyteti, jo vetëm që nuk kishte asgjë të ngjashme me ekuivalentin e vet perëndimor, por dallonte nga fshati për faktin që kishte kultivuar vese kolektive të reja, përveçse që kishte në një masë ose në një tjetër dhe ato të fshatit. Prandaj nga arsimi laik në Shqipëri nuk mund të dilnin idealistë të ideologjive laike, «Taras Bulba» të ideologjive laike, nëse mund të shprehem kështu, por «Hermanë», njerëz që e merrnin gjithçka si një lojë ku donin të përfitonin me truke, dhe për këtë nuk hezitonin të luanin «Taras Bulbën».

    Enver Hoxha ishte ekzemplari i një njeriu të tillë. Fatalitetin e procesit që përmenda më lart për shoqërinë shqiptare, mund ta gjesh dhe në faktin se si Enverit i krijoheshin oportunitetet për të vazhduar shkollën. Në vitin 1921, kur ai mbaroi shkollën fillore, në Gjirokastër u hap shkolla qytetëse, ose më saktë fillorja u bë me cikël të plotë gjashtëvjeçar, pas mbarimit të së cilës mund të hyje në shkollën e mesme. Në 1923, kur Enveri mbaroi shkollën qytetëse, në Gjirokastër u hap liceu, që ishte një shkollë e mesme e pjesshme.

    Enver Hoxha hyri në klasën e gjashtë (me llogari zbritëse) të Liceut të Gjirokastrës, në moshën 15 vjeç, në vitin 1923. Ai ishte një liceist i vonuar se, sipas moshës që kishte duhet të ishte në klasën e katërt të liceut. Të qenët liceist i vonuar nuk ishte ndonjë gjë e pazakonshme në atë kohë. Madje kjo ishte një premisë për të organizator revolucionar në shkollë. Kur Enver Hoxha filloi vitin e parë të liceut në vend ishte duke u shkallëzuar një situatë revolucionare dhe në kohën kur ai përfundoi vitin e parë të liceut filloi ai që quajt Revolucioni i Qershorit. Enver Hoxha në librin me kujtime «Vite të Vegjëlisë», që përmban kujtime deri në vitin 1927, nuk flet fare për atë se si e përjetoi Revolucionin e Qershorit, që ndodhi në vitin 1924, kur ai ishte 16 vjeç. Sipas praktikës së tij, Enver Hoxha jep një të dhënë për këtë gjë në një libër tjetër me kujtime, për periudhën e LDB dhe të pasluftës. Në librin «Kur hidheshin themelet e Shqipërisë së re», Enver Hoxha shkruan për përjetimin prej tij të revolucionit të vitit 1924, kur ishte 16 vjeç:

     Si tani më kujtohet sa na tronditi lajmi i vrasjes së Avniut. Po rrinim një ditë me shokë në krye të Pazarit, kur vjen Bahri Omari, burri i motrës sime të madhe, Fahrijes, më heq mënjanë dhe më thotë:

    -Shko shpejt në shtëpi, më merr valixhen e u thuaj se do të nisem për Vlorë, se bejlerët na vranë Avni Rustemin.

    Unë u shtanga. U nisa me vrap, mora valixhen dhe ia solla me një frymë. Bahri Omari në atë kohë ishte deputet i Gjirokastrës, përfaqësues i «Opingës», i grupit demokratik, i cili ishte në kundërshtim me Myfit Libohovën dhe mbështetësit e tij.

    Me të ardhur lajmi, dega e organizatës «Bashkimi» në Gjirokastër mobilizoi anëtarët e saj, të cilët, të armatosur me pushkë, hipnin në kamionë për të marshuar mbi Tiranë. U sulëm edhe ne më të rinjtë dhe donim t’ u qepeshim kamionëve, po na penguan se gjoja ishim akoma të rinj, se nuk kishte armë etj. Më kujtohet se mua dhe Kiço Karajanin na pengoi dhe na tërhoqi dr. Karajani, babai i Kiços.[cxx]

    Enver Hoxha në 1924 ishte 16 vjeç, dhe ishte një djalosh shtatlartë (i rritur ai do të ishte 184 centimetra i lartë), një gjë shumë e rrallë kjo në Gjirokastër. Në 25 maj 1965, Enver Hoxha do të thoshte në takimin me kuadro të rrethit të Korçës:

    Sa të rinj e të reja kanë marrë pushkën që 16 vjeç![cxxi]

    Në ushtrinë partizane ku Enver Hoxha do të ishte komandant i përgjithshëm, do të kishte me qindra partizanë në moshën 16 vjeç, madje me qindra do të ishin edhe nën këtë moshë. Edhe atyre u tha dikush që të mos shkojnë, por ata nuk u ndalën. Si është e mundur që Enver Hoxhën e ktheu pas babai i shokut? Nëse donte, ai do të kishte shkuar patjetër me vullnetarët revolucionarë. Por Enver Hoxha nuk kishte mendje për revolucionar se atëherë ishte shumë i angazhuar si komedian në teatër. Në atë kohë në Gjirokastër ishte hapur një klub kulturor i të rinjve ku merrte pjesë dhe Enver Hoxha dhe ky klub kishte ngritur dhe një trupë teatri amator, ku luante dhe Enver Hoxha. Në këtë klub kulturor duket qartë se Enver Hoxha nuk qe aktiv për gjë tjetër veçse për teatrin dhe romanet policore. Në librin «Gjimnazi i Gjirokastrës vatër e traditave revolucionare: 1923- 1973», të botuar kur Enver Hoxha ishte në pushtet, thuhet:   

     Hapat e parë të këtij theatri u hodhën veçanërisht me formimin e shoqërisë «Studenti», që u ngrit në Gjirokastër më 7 korrik 1924. Kjo shoqëri e fillon veprimtarinë në godinën e ish-shoqërisë «Drita» dhe më vonë vendoset në ish-kafenenë e Murat Poshit. Kryetari i saj ishte Aqif Selfo, më vonë Elmas Konjari, zëvendës Naxhi Totozani, kujdestar Kamber Bilali.[cxxii]

    Siç shihet, Enver Hoxha nuk ishte ndër njerëzit më aktivë të klubit, krerët e tij. Në kujtimet e veta Enver Hoxha le të kuptohet se ata vinin në skenë kryesisht pjesë patriotike:

     Neve tash na kishte dalë frika dhe turpi i skenës dhe s’ përtonim të luanim dhe pjesë të gjata. E tillë ishte drama me shumë akte «Fe e kombësi». Ajo ishte në vargje. Kur u ndanë rolet, mua më dhanë atë të Zylyftar Podës, pra rolin kryesor dhe më të gjatin. Ma besuan mua shokët, pse isha i gjatë, recitoja mirë dhe i mbaja mend shumë vjershat të cilat i mësoja lirisht dhe i pëlqeja së tepërmi.[cxxiii]

    Por shtypi i kohës, në Gjirokastër, e përmend Enver Hoxhën vetëm kur është fjala për rolet komike. Gazeta «Demokratia», që dilte në Gjirokastër, shkruan në 31 mars 1928:

     nën impulsin e Enver Hoxhës dhe të shokëve të tij qyteti do të shijojë vepra të Molierit, Bomarshesë etj. Në pjesën e Molierit «Doktor pa dashka» studenti Enver Hoxha luan dy role, atë të Valerit e të Thiboltit.[cxxiv]

    Siç shihet, Enver Hoxha nuk është ndarë nga trupa amatore e teatrit në Gjirokastër edhe në vitin 1928, kur kishte shkuar prej një viti në Liceun e Korçës. Në mars 1928, në mes të vitit shkollor, ai jep shfaqje në Gjirokastër, çka do të thotë se kishte një leje speciale për këtë gjë. Po në 31 mars 1928, gazeta e mësipërme shkruan:

     vënia në skenë e «Berberit të Seviljes» në mars 1928 ishte një surprizë për qytetin e Gjirokastrës.[cxxv]

    Edhe vetë Enver Hoxha në kujtimet thotë se kanë luajtur edhe shumë komedi:

    Ne çdo vit përgatitnim pjesë teatrale. Të gjitha komeditë e Kristo Floqit i luajtëm.[cxxvi]  

    Për cilësitë teatrale prej komediani më pas Enver Hoxhën do ta zgjidhte në rolin e prijsit komunist, Miladin Popoviç, të cilin Enver Hoxha do ta kishte si Dine Qadhimin, regjisorine  teatrit amator të Gjirokastrës. Teatri komik i sillte edhe të ardhura të mira Enver Hoxhës se shfaqjet që ata jepnin qenë me pagesë dhe në një qytet ose më saktë në një rajon të vendit ku nuk kishte një trupë tjetër teatrale, ajo nuk kishte rival me të cilin të ndante publikun. Enver Hoxha kujton:

     Biletat, pasi i shtypëm, i shitëm të gjitha. Kishte një kuriozitet të madh në gjirokastër për këtë shfaqje. Biletat ishin me klasa, I, II, III. Ata që kishin bileta të klasës së tretë do të rrinin në bankat e klasave, të tjerët me frona, përpara fare ishin caktuar vendet për autoritetet, prandaj kishim vënë disa kolltukë. Atyre të radhëve të para nuk u vinim emrin, duhej të paguante secili sipas dëshirës, domethënë më shumë, tre-katërfish, kuptohej.[cxxvii]

    Enver Hoxha thotë se dhanë shfaqje dhe në qytetet përreth, kështu që nga teatri duhet të ketë nxjerrë të ardhura të mira, për gjendjen në të cilën ishte. Është shumë domethënëse që Enver Hoxha të ardhurat e para që po nxirrte në jetën e vet, duke bërë një punë, po i nxirrte duke bërë aktorin komik! Pasioni tjetër i Enver Hoxhës veç teatrit komik do të ishte për romanet policore. Ai kujton për klubin kulturor në Gjirokastër:

     Samuel Kofina, një djalë çifut, dinte greqisht dhe ishte i specializuar  në romanet policeske. Samueli tregonte seritë e Sherlok Holesit, të Alen Pinkertonit etj. Tregimet e Samuelit për romanet që këndonte kishin sukses të madh, ato vazhdonin me ditë e me net... para se të venim në klub, kalonim nga dyqani i Samuelit, ia bënim këtij nga jashtë me kokë, domethënë i thoshim «kemi gjë sonte?» Si të qëllonte, edhe Samueli na jepte shenjë me kokë po ose jo. Ky me Kamberin pinin aq shumë duhan, sa gishtat i kishin të verdhë. Kur fillonte tregimi i Alen Pinkertonit, puf cigarja e tyre, prandaj ne që nuk pinim, bërtitnim:

    -Na mbite Samuel.

    -Mirë,- thosh Samueli,- atëherë po e lemë tregimin.

    -Jo, jo,- bërtitnim ne,- më mirë pi, vetëm vazhdoje ngjarjen.[cxxviii]

    Pasioni për romanet policore nuk iu nda Enver Hoxhës edhe pasi erdhi në pushtet, derisa vdiq. Bashkëshortja e Enver Hoxhës, Nexhmije Hoxha, shkruan në kujtimet e saj, për librat që lexonte Enver Hoxha, kur ishte në pushtet, derisa vdiq:

    Edhe në shtrat vazhdonte leximi, por leximi i librave të lehtë, ku bënin pjesë dhe librat e Megresë, Agatha Kristit, Sherlok Holmsit etj. «Libra për të fjetur...» i quante Enveri.[cxxix]  

    Pasioni i Enver Hoxhës për librat policore, pra me krime, duhet të ketë qenë shumë i fortë në fëmijëri, rini, derisa ato i lexonte në shtrat deri në fund të jetës. Librat me krimi e vinin në gjumë! Më tepër se një pasion kjo është një simptomë. Këtë e them dhe për faktin se duket se tek Enver Hoxha jetonte një shkrimtar romanesh policore, duke krijuar vetë skenarë krimesh në formën e teorive konspirative, të cilët i zbulonte dhe i ndëshkonte vetë si dedektiv politik. Aq i fortë ishte pasioni për romanet policore sa këtë arritje në fund të jetës nuk deshi ta ndante as me as me policinë e tij sekrete, duke thënë se të gjitha komplotet i kishte zbuluar partia, pra ai vetë dhe asnjë nuk e kishte zbuluar policia e tij sekrete, Sigurimi i Shtetit. 

    A kishte në rininë e Enver Hoxhës ndonjë premisë për ta nxitur atë kah komunizmi, që ishte kuintesenca ateiste e iluminizmit laik? Në fakt komunizmi si një doktrinë politike urbane perëndimore ishte aq larg sa ç’ mund të imagjinohej në raport me botën mesjetare islamike ku kishte lindur dhe po rritej Enver Hoxha. Shqipëria e Jugut ishte një shoqëri ku ndjenja e dobët fetare dhe dobësimi i ndjenjës dokësore tradicionale, nuk ishte shoqëruar me një rritje të vetëdijes nacionaliste, për të mos folur për atë civile. Individi i një shoqërie të tillë natyrshëm do të joshej nga ideologjia ateiste shkatërrimtare, se nuk kishte asnjë barrierë mendore që ta mbronte nga ajo. Njeriu i çliruar nga feja dhe doket, por pa lidhje të reja të një qytetërimi me bazë civike, që ta kufizonin, do të ishte vetë djalli social i përshkruar nga Dostojevski në librin e vet «Djajtë», ku përshkruan revolucionarët ateistë dhe që përbuzin doket tradicionale të shoqërisë dhe që janë produkt i vakuumit moral të shoqërisë. Enver Hoxha është individi epitomatik i kësaj popullsie. Kjo ishte fatkeqësia e njeriut të Shqipërisë Jugore. Një popullsi me ndjenjë të dobët religjioze dhe dokësore, një shoqëri kryesisht rurale, me një mjedis qytetar, që më tepër duhet quajtur paraqytetar, pa vetëdije qytetare të zhvilluar, ishte e destinuar të ishte një mjedis i përshtatshëm për të zënë rrënjë komunizmi, në versionin më të egër, ashtu siç thyhej në prizmin e këtij mjedisi shoqëror. 

    Kur Enver Hoxha flet për rrethanat dhe mënyrën se si e njohur komunizmin, ai, duke mos mundur të japë një version bindës, përdor qartësisht talentin e tij prej komediani. Ai shkruan:

     Kur isha në Liceun e Gjirokastrës nuk kishte as elektrik, as radio, pra nuk kishte as lajme për të ditur se çfarë ngjiste në botë. Gazeta atje dilte një herë në javë dhe ato që vinin nga Tirana shkruanin ato lajme që i leverdisnin regjimit feudal. Ato shanin revolucionin bolshevik dhe Leninin. Por ç’ ishte ky revolucion ne të rinjtë nuk dinim gjë. Profesorët francezë në shkollë nuk na flitnin për këtë revolucion. Kuptohet që asnjë prej tyre nuk e simpatizonte atë, derisa mbanin heshtje të plotë. Por ne, të rinjtë antizogistë, kur këndonim në gazetat e Tiranës se shahej «njëfarë Lenini» dhe Revolucioni i Tetorit, thoshim: «Diçka këtu ka. Ky revolucion duhet të jetë kundër mbretit, ky revolucion duhet të jetë kundër bejlerëve dhe pasanikëve, duhet të jetë i të varfërve, prandaj po e shajnë». Dhe filloi interesimi ynë, gëzhëvimet, pyetjet me zë të ulët dhe diskutimet me shokë.[cxxx]  

    Por në gjysmën e parë të viteve njëzet shtypi shqiptar shkruante praktikisht pa pengesa për komunizmin dhe Bashkimin Sovjetik. Në 1924, kur u bë Revolucioni i Qershorit dhe erdhën në pushtet ata që mbajtën zi për vdekjen e Leninit në parlament, gazetat vazhdonin të shkruanin edhe më lirisht për Bashkimin Sovjetik. Enver Hoxha në atë kohë ishte 16 vjeç. Këtu ia vlen të bëhet një krahasim. Nga 73 vetat që dolën në gjyqin e komunistëve në Tiranë, në 1939, njëri prej tyre, Gjovalin Luka, ishte 15 vjeç (nxënës në klasën VI të Liceut të Shkodrës), aq sa ç’ ishte Enver Hoxha në vitin 1923, kur filloi Liceun në Gjirokastër. Dhe të mendosh që Gj. Luka e kishte filluar veprimtarinë komuniste që më parë, se në 1939 ai u arrestua për këtë gjë. Nga 73 komunistët që dolën në gjyq në 1939, dy prej tyre: Qemal Draçini (nxënës i klasës VI të Liceut të Shkodrës) dhe Mark Uli (nxëns në Liceun e Shkodrës), qenë 16 vjeç, aq sa ç’ qe Enver Hoxha në vitin 1924, kur në Shqipëri u bë Revolucioni i Qershorit. Nga 73 komunistët që dolën në gjyq në 1939, dy prej tyre: Spaso Trimcev (nxënës i klasës VI të Liceut të Shkodrës) dhe Suhbi Dedej, nxënës në shkollën normale, Elbasan, ishin 17 vjeç, aq sa ç’ ishte Enver Hoxha në 1925, kur ishte në Liceun e Gjirokastrës. Nga 73 komunistët që dolën në gjyq në 1939, shtatë prej tyre: Qemal Stafa (student), Sadik Bekteshi (nxënës në Liceun e Shkodrës), Ethem Boriçi (nxënës i klasës III të Liceut të Shkodrës), Nazmi Koxhaxhiku (i njohur dhe me mbiemrin Rushiti, sipas emrit të babait- nxënës i klasës VI të Liceut të Shkodrës), Ndoc Mazi (nxënës në klasën VII të Liceut, Shkodër), Branko Kadia (nxënës i klasës V të Liceut, Shkodër), Abdyl Myzyri (nxënës në shkollën normale Elbasan), qenë 18 vjeç, aq sa ç’ ishte Enver Hoxha në 1926, kur ishte ende në Liceun e Gjirokastrës. Nga 73 komunistët që dolën në gjyq në 1939, katër prej tyre: Çun Jonuzi (nxënës i klasës V të Liceut), Ramiz Xhabia (maturant në Liceun e Shkodrës), Riza Deliallisi (nxënës në shkollën normale Elbasan), Ndue Gjela (punëtor, Shkodër), qenë 19 vjeç, aq sa ç’ ishte Enver Hoxha në 1927, kur mbaroi Liceun e Gjirokastrës dhe shkoi të bëjë tre vitet e fundit të liceut në Korçë.[cxxxi]

    Nëse Enver Hoxha donte të njihej me komunizmin në vitet në vitet njëzet, atij nuk i mungonte as informacioni, as literatura. Prandaj kot ia atribuon Zogut fajin për mosnjohjen prej tij të komunizmit. Ishte vetë Enver Hoxha ai që nuk interesohej. Madje edhe pas dhjetorit 1924, kur Zogu erdhi në pushtet, literatura komuniste vazhdoi të qarkullonte lirisht në Shqipëri. Kjo gjë provohet edhe nga një libër me dokumente i botuar në kohën kur Enver Hoxha erdhi në pushtet, dhe ku botohet një Vendim i Këshillit të Ministrave i shtatorit 1935:

     Me propozim të Ministrisë së Punëve të Brendshme, Këshilli i Ministrave ndalon hyrjen në Shqipëri të fletoreve «Ymanite» dhe «Pepylerë» pse kanë ngjyrë revolucionare komuniste.[cxxxii]

    E para nga këto gazeta ishte organi i Partisë Komuniste të Francës, ndërsa tjetra ishte po gazetë komuniste. Merret vesh, në Shqipëri nuk mungonte literatura komuniste për atë që donte ta gjente. Kjo ndodhte se regjimi i Ahmet Zogut ndiqte atë praktikë që në romanin e Graham Green «Komedianët» thuhet se ndiqte diktatori i Haitit, Francois Duvalier, i quajtur Papa Dok. Në roman bëhet ky dialog midis një të huaji të ardhu në Haiti dhe një komunisti vendas:

    -Ju çudi si ju lenë gjallë.

    -Po të mos kishte komunistë- shumicën e emrave tanë i ka në listë CIA- Papa Doku s’ do të ishte më kështjellë e botës së lirë.[cxxxiii]

    Edhe në Shqipëri, regjimi monarkist i kohës kur Enver Hoxha ishte nxënës në Lice nuk ndiqte ata që lexonin literaturë komuniste, dhe që diskutonin për të në rrethe të ngushta, por ata që krijonin organizata komuniste, me qëllim përmbysjen e regjimit. Vetëm në vitin 1937, në kohën kur kishte filluar Lufta Civile në Spanjë regjimi i Zogut do të nxirrte një ligj që dënonte me burg edhe zotërimin e literaturës komuniste, si dhe propagandimin e ideve komuniste. Është interesante se Enver Hoxha pretendon në kujtimet e veta se pikërisht në atë kohë u bë anëtar i një organizate komuniste, siç do të tregoj më pas. Por tash le të mbetemi në kohën e njohjes së Enver Hoxhës me komunizmin, gjë për të cilën ai shkruan:

    «Më në fund një verë gjatë pushimeve, u kthyen shokët tanë që mësonin në Liceun e Korçës, Aqifi, Selamiu e të tjerë. Duke biseduar një ditë me ta për këtë punë, Selamiu më foli në vesh:«Lëri këto muhabete në rrugë se do të na dëgjojnë spiunët e Zogut, po hajde nesër në shtëpi të të tregoj diçka». Të nesërmen unë që në mëngjes shkova në shtëpinë e Selamiut.

    «Plaka», pse kështu e thërritnim Selamiun, kishte një shtëpi të vjetër, afër sheshit të Mamanit në Palorto. Babai i tij, xha Fejua, një plak i kërrusur, njeri i ëmbël e i ndershëm, ishte fshesaxhiu i bashkisë. Ai na donte shumë. Selamiu kishte edhe mëmën dhe një motër më të vogël. Ai mësonte me bursë në Korçë dhe kishte pasion për libra frëngjisht, prandaj kursente dhe bënte ndonjë porosi të vogël. Selamiu kishte porositur kështu edhe disa libra marksistë, edhe disa libra borgjezë që flitnin në mënyrën e tyre për Revolucionin e Tetorit, për Leninin, Stalinin, Voroshilovin dhe Ushtrinë e Kuqe. Librat që më tregoi kishin edhe fotografi. Këto ishin gjërat sekrete të Selamiut që m’ i hapi në mënyrë misterioze atë mëngjes që vajta në shtëpinë e tij. Ai i kishte mbyllur ato në një kuti me çelës në tavan dhe ne për ditë me radhë këndonim në frëngjisht në shtëpinë e tij ç’ kishte ngjarë në Rusi dhe nuk ngopeshim së shikuari fotografinë e Leninit, të Stalinit, të Voroshilovit që me kapelën me majë dhe me shiritin e trashë në gjoks shkonte në paradë Ushtrinë e Kuqe në Sheshin e Kuq.

    Një botë e re filloi të agonte në trurin tim të ri. Ishte shkëndija e parë e një zjarri të madh, që më ndriti në shtëpinë e një proletari të varfër, që fshinte rrugët e qytetit të Gjirokastrës, xha Fejo Xhaxhiut. Duhej të ishte viti 1926».[cxxxiv]

    Enver Hoxha, me këto që tregon përgënjeshtron vetveten, se në fillim thotë se Selami Xhaxhiu e tërhoqi mënjanë dhe e paralajmëroi që të kishin kujdes nga spiunët e Zogut për atë që do t’ i tregonte, dhe më pas Enver Hoxha thotë për  literaturën komuniste, që i tregoi Selami Xhaxhiu, se ky i fundit e kishte porositur atë jashtë vendit dhe ajo i kishte ardhur, sigurisht me postë, se deri në vitin 1935, nuk ishte e ndaluar. Si shpjegohet që i biri i fshesarit të bashkisë kursente para nga bursa dhe porosiste libra jashtë vendit, ndërsa Enver Hoxha nuk e bënte këtë gjë, edhe pse fitonte të ardhura nga teatri? Enver Hoxha nuk thotë se ç’ u bë më pas ky Selami Xhaxhiu, i cili na u paska bërë shkaktar që të njihet me komunizmin prijsi i mëvonshëm i Shqipërisë komuniste. Selami Xhaxhiu nuk del fare në lëvizjen e mëpasme komuniste shqiptare. Vetë Enver Hoxha nuk e përmend më, me përjashtim të një rasti në vitin 1932, që do ta tregoj më tutje. Selami Xhaxhiu i bëri komoditet Enver Hoxhës duke vdekur para se Enver Hoxha të vinte në pushtet, kështu që emri i tij mund të përdorej për të sajuar legjenda.

    Pastaj, derisa në 1926, kur u njoh me komunizmin, Enver Hoxha ishte 19 vjeç, pse nuk krijoi një grup komunist? Qemal Stafa në vitin 1939, kur do të dilte si i pandehur në gjyqin e komunistëve dhe do të bënte deklaratën e famshme se ai ishte komunist dhe kishte bindjen se vetëm komunizmi do ta shpëtonte Shqipërinë, ai do të ishte më i vogël se Enver Hoxha në 1926.

    Është kurioze se Enver Hoxha, në 1927, një vit pasi u njoh me komunizmin, mori bursë nga shteti për të vazhduar tre vitet e fundit të shkollës së mesme në Liceun e Korçës. Derisa në Gjirokastër Liceu kishte vetëm gjashtë klasë, atëherë, për të mbaruar tre klasët e fundit, dhe për të marrë diplomën e Liceut francez, Enver Hoxha duhet të shkonte t’ i bënte në Korçë, ku ishte një lice francez me cikël të plotë, nëntëvjeçar. Ai shkruan në kujtimet e veta:

     Në familje ishim keq ekonomikisht. As që mendohej që xhaxhai të më dërgonte dot me të hollat e tij të vazhdoja mësimet në Liceun e Korçës, në shtëpi mezi na dilte të hanim.[cxxxv]

    Këtu si gjithmonë «xhaxha» quan Halilin, babain zyrtar. Problemi  Enver Hoxhës u zgjidh duke marrë bursë nga regjimi, gjë për të cilën Enver Hoxha e ndjen të nevojshme të japë një shpjegim:

     Tirana, për ta ulur ca pakënaqësinë, vendosi që nxënësve të varfër që mbaronin klasën e tretë, t’ u jepej bursë për të vazhduar mësimet në Liceun e Korçës. Kështu, një nga ata që morën bursë për në këtë lice isha dhe unë.[cxxxvi]

    Bursa nuk u jepej thjesht nxënësve të varfër, por nxënësve të mirë dhe edhe ne rastin e këtyre të fundit ishte një privilegj. Për Enver Hoxhën ishte më tepër se një privilegj, se ai nuk ishte një nxënës i mirë. Në rast se Enver Hoxha do të kishte qenë nxënës i mirë ai do ta kishte marrë bursën që në fillim për në Liceun e Korçës. Pastaj, edhe sikur Enver Hoxha të ishte nxënës i mirë, regjimi nuk mund t’ i jepte atij bursë për shkak se ishte kunati i Bahri Omarit. Enver Hoxha thotë në kujtimet:

     Familjen time e kishin edhe në sy si antizogiste, për arsye të lidhjeve tona me Bahri Omarin, i arratisur politik.[cxxxvii]

    Regjimi i Zogut sigurisht që nuk sillej si ai i Enver Hoxhës me të afërmit e kundërshtarëve politikë, por, derisa Enver Hoxha më pas do t’ i internonte dhe linte pa shkollë të afërmit e kundërshtarëve politikë, përveç rasteve kur ata qenë bërë bashkëpunëtorë të policisë sekrete të regjimit, Sigurimit të Shtetit, regjimi i Zogut, nga ana e vet, nuk i ndalonte të shkonin në shkolla të zgjedhura si Liceu francez i Korçës, por ama nuk u paguante shpenzimet duke u dhënë bursë, kuptohet përveç rastit kur qenë agjentë të policisë sekrete të Zogut.

    Si mori bursë, Enver Hoxha kur qartësisht del se nuk kishte qenë nxënës i mirë dhe kur për më tepër ishte kunati i Bahri Omarit? Të merrje bursë ishte një privilegj i madh se bursë do të thoshte që liceistit t’ ia paguante shteti ushqimin, fjejtjen, t’ i jepte veshje dhe t’ i jepte madje edhe pak para xhepi. Le t’ i ketë asgjësuar Enver Hoxha kur erdhi në pushtet dokumentet e arkivave që tregojnë bashkëpunimin e vet me policinë sekrete të Zogut. Fakti që mori bursë në 1927 tregon pa lënë shteg për asnjë dyshim se ai ishte agjent i policisë sekrete të Zogut! Enver Hoxha u përgatit nga regjimi dhe u çua me mision, si spiun, pasi regjimi donte të kishte njerëzit e vet në Liceun e Korçës, për të qenë në dijeni për përhapjen e komunizmit mes nxënësve dhe mësuesve të tij. Enver Hoxha shihej si një njeri që mund ta kryente këtë detyrë se ai ishte kunati i Bahri Omarit, që ishte fanolist i arratisur, prandaj Enver Hoxhën do ta gjenin si një njeri të besueshëm bashkënxënësit, profesorët, punëtorët dhe njerëzit e tjerë në Korçë, për të folur kundër regjimit dhe për komunizmin.

    Që Enver Hoxha shkoi në liceun e Korçës si agjent i policisë sekrete të Zogut, kjo kuptohet kur ai në një bisedë në Korçë për planin urbanistik të qytetit të Korçës, në 21 gusht 1975, jep rastësisht një të dhënë shumë interesante:

     S’ qenka më kjo shtëpia këtu? Plaku im i ndjerë e pagoi me gjysmë napoloni flori qiranë e dhomës ku rrija unë.[cxxxviii]

    Këtë dhomë me qira në një shtëpi private në Korçë nuk e kishte kur qe profesor, se atëherë e paguante vetë, nuk ia paguante plaku. Si kështu, edhe bursist, që banonte në internat (konvikt), edhe kishte dhomë me qira?! Merret vesh, dhomën e kishte për kontaktet si agjent i policisë sekrete mbretërore! Policia sekrete mbretërore e rekrutoi Enver Hoxhën 19 vjeçar si agjent në 1926, duke e joshur me një bursë në Liceun e Korçës. Policia sekrete e Zogut, para se ta hidhte në veprim i mësoi disa gjëra për komunizmin djalit që interesohej vetëm për komeditë dhe romanet policore. Atij i mësuan të dallonte librat komuniste, simbolet, personat kryesorë të komunizmit ndërkombëtar, si dhe disa njohur bazë mbi komunizmin. Nuk përjashtohet mundësia që ky kurs policor për komunizmin të jetë bërë në shtëpinë e fshesarit të bashkisë, i biri i të cilit kishte marrë një bursë para Enver Hoxhës. Enver Hoxha duhet ta ketë marrë me kënaqësi punën e agjentit të policisë sekrete mbretërore, duke u nisur nga pasioni i vet i deklaruar për romanet policore dhe për teatrin. Atij po i jepej një rol prej agjenti, çka ishte një situatë ku shkriheshin pasioni i tij për romanet policore dhe për teatrin. Ofertën që iu bë nga policia sekrete mbretërore ai e ka parë si Hermani sekretin e kombinacionit magjik të letrave që kishte kontesha plakë, dhe që i siguronte fitime të mëdha atij që e zotëronte. Enver Hoxha e dinte se tashmë do të siguronte jo vetëm bursën për në Liceun e Korçës, por edhe bursë për në universitet më vonë, si dhe përfitime të tjera, të përhershme. Me anë të policisë sekrete të regjimit Enver Hoxha krijoi me botën atë lidhje që kishin pasur prindërit e tij dhe paraardhësit e tyre brez pas brezi me Imperinë Osmane, pra krijoi një lidhje që të jepte garanci dhe siguri në jetë. Enver Hoxha më pas, kur ishte në pushtet, do të shkruante për zëvendësin e vet Mehmet Shehun, pasi e eliminoi dhe e shpalli armik:

     Nga hetimet pas vetëvrasjes së Mehmet Shehut dhe nga dokumentet që ka në dorë Partia, rezulton se Mehmet Shehu ka qenë rekrutuar agjent i amerikanëve që kur ndiqte shkollën e Fulcit në Tiranë. Me urdhër të këtij, Mehmeti shkoi për studime në një shkollë ushtarake në Itali, po me urdhër të agjenturës amerikane ai u dërgua edhe në Spanjë, për të penetruar në radhët e brigadave internacionale. Qëllimi i agjenturës amerikane ishte t’ i jepte agjentit të vet «patentën» e «luftëtarit internacionalist» për ta përdorur për qëllime të largëta, të mëvonshme në Shqipëri.[cxxxix]

    Nëse është kështu, atëherë nuk përjashtohet që edhe vetë Enver Hoxha të jetë rekrutuar që kur ishte në shkollën e mesme nga policia sekrete e Mbretit Zog. Ajo që thotë Enver Hoxha për Mehmet Shehun duket krejt e pabesueshme se atëherë SHBA nuk kishte madje as një shërbim sekret civil, veç atij të ushtrisë, dhe ndiqte politikë të jashtme izolacioniste e nuk kishte interesa në Luftën e Spanjës. Më shumë mundësi ka që Mehmet Shehu të ishte rekrutuar e çuar me këtë mision nga shërbimi sekret i Zogut dhe ai italian. Por këtë Enver Hoxha nuk e thotë, për shkak se druhet se këtë formulë e zbatojnë të tjerët tek ai vetë. 

    Është interesante se Enver Hoxha më pas, do të shkruante se kur ishte në shkollë në Gjirokastër, i vetmi qytet të cilin ëndrronte ta shikonte veç Vlorës ishte Moska. Në 6 nëntor 1947, në artikullin me titull «Moska dhe populli shqiptar», shkruar me rastin e 800-vjetorit të themelimit të qytetit të Moskës, Enver Hoxha thotë:

     Që i vogël në bankat e shkollës, fillova të të dua me gjithë shpirt, o Moskë e madhnueshme, o Moskë heroike. Kjo dashuri lindi në zemrën time të re, kur këndova për herë të parë luftën tënde të pavdekshme, patriotike kundër Napoleonit, kundër invadorit francez:

«Ditë të errëta. Imperatori kthehej ngadalë

Duke lënë pas të digjej Moskën në tym.

.....................................................................

Për herë të parë shqiponja ulte kryet».[cxl]

    Këtu kuptohet se është fjala për kohën kur Enver Hoxha studionte në Liceun e Gjirokastrës, dhe për herë të parë studioi letërsinë franceze. Enver Hoxha kërkon të thotë se nëpërmjet letërsisë franceze, që bënte në mësim kur ishte në lice, atij iu kultivua dashuria për Rusinë! Me të vërtetë një truk prej komediani të talentuar, që kërkon të duket sikur që në fëmijëri po formohej si «Tarasi» (Bulba)! Enver Hoxha asnjëherë nuk ka thënë se në të njëjtën kohë kur ëndërronte për Moskën, ëndërronte të shkonte në qytetet shqiptare në dy anët e kufirit, Durrës, Shkodër, Tiranë, Prishtinë, Tetovë, Prizren, Pejë, Ulqin, Mitrovicë, Strugë etj. Enver Hoxha do ta shikonte Moskën në vitin 1947, kur shkoi për herë të parë në këtë qytet, si kryeministër i Shqipërisë, i ftuar nga Stalini. Por Enver Hoxha nuk do të shkonte kurrë p.sh. në qytetet shqiptare tej kufirit të 1913, Prishtinë, Dibër të Madhe, Pejë, Prizren, Tetovë, Strugë, kur në 1941 shumë troje shqiptare tej kufirit, ku qenë këto qytete, u bashkuan me Shqipërinë, as edhe pas vitit 1945 kur ishte në pushtet dhe kishte miqësi me Jugosllavinë dhe vizitoi Jugosllavinë, në 1946. Me këtë rast ai ankohet se nuk e çuan në Kosovë dhe në troje të tjera shqiptare, por ai nuk thotë se e kërkoi këtë gjë, dhe nëse donte mund ta kishte venë vizitën në trojet shqiptare në Jugosllavi si kusht për të shkuar në Beograd. Merret vesh, Enver Hoxha nuk ishte formuar me dashuri për atdheun. Në fëmijëri dhe rini Baba Çeni dhe Mulla Halili i flisnin për Stambollin, Izmirin dhe Konjën, por jo për Prishtinën, Tetovën dhe Ulqinin.

    Nëse Enver Hoxha, në vitet kur ishte nxënës në Gjirokastër (deri në moshën 19 vjeç), me mend udhëtonte deri në Moskë, fizikisht ai kishte shkuar jo më larg se Fieri, në Shqipërinë e Jugut. Ai kujton:   

     Një vit, nuk e mbaj mend mirë datën, por ishte akoma në kohën kur vazhdoja mësimet në Liceun e Gjirokastrës, dajkoja më ftoi të veja të bëja pushimet në Fier, ku ai rrinte me gjithë fëmijë. Gëzimi im ishte i papërshkruar dhe prisja me padurim ditën. Ai i dha xhaxhait edhe të hollat që të zinte automobilin.[cxli]

    Për të shkuar në Fier kaloi nga Vlora ku kërkoi të shikojë detin, por nuk e shikon dot. Detin për herë të parë e pa në 1930, kur shkoi në Durrës, për t’ i hipur vaporit, që do ta çonte në Itali, ku do të merrte trenin për të shkuar në Francë. Përveç këtij udhëtimi në Fier, Enver Hoxha kishte qenë në Sarandë dhe Delvinë për të dhënë shfaqje me trupën teatrore amatore. Në Shqipërinë e Veriut ai do të shkonte për herë të parë për një ditë, në Shkodër, në moshën 28 vjeç, në vitin 1936. Ndjenja e vetëizolimit gjirokastrit vazhdonte të ishte e fortë tek ai. Qytetarët muslimanë gjirokastritë, tradicionalisht kishin parë nga Stambolli, ku merreshin postet fitimprurëse në viset e Imperisë Osmane dhe jo në pjesën tjetër të Shqipërisë, që për ta ishte vend pa interes.

    Enver Hoxha shkruan për kohën kur jetoi në Gjirokastër, deri në vitin 1927, në moshën 19 vjeç:

     Më tutje, i rrethuar me kavakë, na shfaqet mulliri i Dino Çiços. Ky mulli ishte kufiri deri ku ne, të rinjtë, ecnim me këmbë; Dino Çiçoja ishte «fundi i dynjasë».[cxlii]

     Bota shqiptare përreth nuk kishte pasur interes për banorët e Gjirokastrës, të mësuar siç qenë të kqyrnin kah Stambolli. Tashmë që kjo lidhje qe ndërprerë, ata detyroheshin befas të shkelnin në botën e shpërfillur shqiptare përreth qytetit të tyre, dhe ta kërkonin atje të ardhmen e tyre. Për në këtë botë u nis dhe Enver Hoxha 19 vjeçar.

---

[i] Enver Hoxha: Vepra, vol. 70, Shtëpia botuese «8 nëntori», Tiranë 1990, f. 321- 322

[ii] po atje: f. 492

[iii]Nexhmije Hoxha: «Jeta ime me Enverin», Vol. 1, Enti botues «Lira», Tiranë 1998, f. 178

[iv] Enver  Hoxha: «Vite të vegjëlisë: kujtime për Gjirokastrën», Shtëpia botuese «8 nëntori», Tiranë 1983, f. 102

[v] po atje: f. 126

[vi] po atje: f. 125

[vii]po atje: f. 126

[viii]po atje: f. 191

[ix] po atje: f. 126

[x] po atje: f. 170

[xi]Enver Hoxha: «Ditar: 1960- 1961», Shtëpia botuese «8 nëntori», Tiranë 1987, vol. 3, f. 62

[xii] Enver Hoxha: Vepra, vol. 41, Shtëpia botuese «8 nëntori», Tiranë 1984, f. 131-132

[xiii] Enver Hoxha: Vepra, vol. 39, Shtëpia botuese «8 nëntori», Tiranë 1983, f. 153

[xiv] Enver Hoxha: «Kur hidheshin themelet e Shqipërisë së re», Shtëpia botuese «8 nëntori», Tiranë 1984, f. 477- 478

[xv] Nexhmije Hoxha: «Jeta ime me Enverin», Shtëpia botuese «Neraida», Tiranë 2001, Vol. 2, f. 198

[xvi] Enver Hoxha: «Vite të vegjëlisë», f. 285

[xvii]po atje: f. 266

[xviii] po atje: f. 227

[xix] po atje: f. 85

[xx]po atje: f. 85

[xxi] Enver Hoxha: Vepra, vol. 21, Shtëpia botuese «8 nëntori», Tiranë 1976, f. 502

[xxii] Enver Hoxha: Vepra, vol. 41, f. 202

[xxiii] Enver Hoxha: «Vite të vegjëlisë», f. 18-19

[xxiv] po atje: f. 20-21-22

[xxv] po atje: f. 25- 26- 27

[xxvi] po atje: f. 28

[xxvii] po atje: f. 46

[xxviii]Enver Hoxha: Vepra, vol. 39, f. 80

[xxix]Enver Hoxha: «Raporte e fjalime: 1969-1970», Shtëpia botuese «Naim Frashëri», Tiranë 1970, f. 39- 40

[xxx]Ismail Kadare: «Breznia e Hankonatëve», tek: «Emblema e dikurshme» Shtëpia botuese «Naim Frashëri», Tiranë 1981, f. 151

[xxxi] po atje: f. 155

[xxxii] Enver Hoxha: «Vite të vegjëlisë», f. 55- 56

[xxxiii] po atje: f. 38

[xxxiv]po atje: 39- 40

[xxxv]po atje: f. 31- 32

[xxxvi]Ismail Kadare: «Kronikë në gur», Shtëpia botuese «Naim Frashëri», Tiranë 1978, f. 22

[xxxvii]po atje: f. 23

[xxxviii] po atje: f. 23

[xxxix]po atje: f. 220

[xl]po atje: f. 10

[xli]po atje: f. 10- 11

[xlii]Po atje: f. 4

[xliii] Enver Hoxha: Vepra, vol. 41, f. 130-131-132

[xliv] Enver Hoxha: «Kur hidheshin themelet e Shqipërisë së re», f. 86

[xlv] Enver Hoxha: «Vite të rinisë», Shtëpia botuese «8 nëntori», Tiranë 1988, f. 85

[xlvi] I Kadare: «Kronikë në gur», f. 6

[xlvii] po atje: f. 4

[xlviii] po atje: f. 6

[xlix] po atje: f. 7

[l] po atje: f. 7

[li]Ismail Kadare: «Koha e shkrimeve», Shtëpia botuese «Naim Frashëri», Tiranë 1986, f. 375

[lii]Enver Hoxha: «Vite të vegjëlisë », f. 104

[liii] po atje: f. 239

[liv] po atje: f. 88

[lv] po atje: f. 79-80

[lvi] po atje: f. 30- 31

[lvii] Enver Hoxha: Vepra, Vol. 13, Shtëpia botuese «8 nëntori», Tiranë 1973, f. 252

[lviii]Enver Hoxha: «Vite të vegjëlisë», f. 84- 85

[lix]po atje: f. 77

[lx]Lefter Dilo: «Dritë që çante errësirën», Shtëpia botuese «8 nëntori», Tiranë 1980, f. 136-137

[lxi] Enver Hoxha: «Vite të vegjëlisë», f. 85

[lxii] po atje: f. 97

[lxiii] «Shqipëria në dokumentet e arkivave ruse», dokumente, përgatitur nga Islam Lauka e Eshref Ymeri, Botimet «Toena», Tiranë 2006, f. 201

[lxiv] Nikita. S. Hrushov: «Unë nuk jam gjykatës», Shtëpia botuese «Ombra GVG», Tiranë 2004, f. 148

[lxv] Enver Hoxha: «Ditar për çështje ndërkombëtare: 1980-1981», Vol. 13, Instituti i Studimeve Marksiste-Leniniste pranë Komitetit Qendror të PPSH, Tiranë 1985,  f. 241

[lxvi]po atje: f. 249

[lxvii] Enver Hoxha: Vepra, vol. 23, Shtëpia botuese «8 nëntori», Tiranë 1977, f. 415

[lxviii] «Kujtime për Enverin», Shtëpia botuese «8 nëntori», Tiranë 1988, Vol. 1, f. 412- 413

[lxix] Enver Hoxha: «Për shkencën», Vol. 2, f. 611

[lxx] Arkivi Qendror i Shtetit F. 152, V. 1935, D. 316

[lxxi] Enver Hoxha: «Vite të vegjëlisë», f. 285

[lxxii]po atje: f. 233- 234

[lxxiii]po atje: f. 78

[lxxiv] po atje: f. 134)

[lxxv]po atje: f. 149

[lxxvi]po atje: f. 95- 96

[lxxvii]po atje: f. 147

[lxxviii] po atje: f. 134

[lxxix]po atje: f. 282

[lxxx] Enver Hoxha: Vepra, vol. 51, Shtëpia botuese «8 nëntori», Tiranë 1986, f. 22- 23

[lxxxi]po atje: f. 22

[lxxxii]Enver Hoxha: «Vite të vegjëlisë», f. 110

[lxxxiii] po atje: f. 294

[lxxxiv] po atje: f. 96

[lxxxv] po atje: f. 91

[lxxxvi] po atje: f. 92

[lxxxvii]po atje: f. 92- 93

[lxxxviii]po atje: f. 89

[lxxxix] po atje: f. 93

[xc] Enver Hoxha: Vepra, vol. 25, f. 490

[xci] Enver Hoxha: «Ditar: 1960- 1961», Shtëpia botuese «8 nëntori», Tiranë 1987, vol. 3, f. 62

[xcii] Enver Hoxha: «Vite të vegjëlisë», f. 93

[xciii]po atje: f. 108

[xciv]po atje: f. 108

[xcv]«Gjimnazi i Gjirokastrës vatër e traditave revolucionare: 1923- 1973», Gjirokastër 1973, f. 17

[xcvi] Lefter Dilo: «Dritë që çante errësirën», f. 138

[xcvii] po atje: f. 243- 244

[xcviii] Enver Hoxha: «Vite të vegjëlisë», f. 268

[xcix]po atje: f. 274

[c] Enver Hoxha: Vepra, vol. 70, f. 322

[ci] Enver Hoxha: «Vite të vegjëlisë», f. 280

[cii] po atje: f. 197

[ciii] po atje: f. 199

[civ] po atje: f. 37

[cv] po atje: f. 149

[cvi]po atje: f. 191- 192

[cvii] Ismail Kadare: «Kronikë në gur», f. 28

[cviii] po atje: f. 35

[cix] po atje: f. 38

[cx] Enver Hoxha: «Vite të vegjëlisë», f. 60

[cxi] po atje: f. 148

[cxii] po atje: f. 151- 152

[cxiii]po atje: f. 109

[cxiv] po atje: f. 122

[cxv] Enver Hoxha: Vepra, vol 25, f. 559

[cxvi] Enver Hoxha: «Vite të vegjëlisë», f. 110

[cxvii] Enver Hoxha: «Vite të vegjëlisë», f. 110

[cxviii]«Hylli i Dritës», Nr. 5-6, Tiranë 1994, f. 48-49

[cxix]Enver Hoxha: «Kur hidheshin themelet e Shqipërisë së re», f. 30

[cxx]po atje: f. 12

[cxxi]Enver Hoxha: «Raporte e fjalime: 1965-1966», Shtëpia botuese «Naim Frashëri», Tiranë 1971, f. 92

[cxxii]«Gjimnazi i Gjirokastrës vatër e traditave revolucionare: 1923- 1973», f. 31

[cxxiii]Enver Hoxha: «Vite të vegjëlisë», f. 184

[cxxiv] Gazeta «Demokratia», 31 mars 1928

[cxxv]po atje

[cxxvi]Enver Hoxha: «Vite të vegjëlisë», f. 184

[cxxvii] po atje: f. 184

[cxxviii]po atje: f. 176

[cxxix]Nexhmije Hoxha: «Jeta ime me Enverin», Vol. I, f. 284

[cxxx] Enver Hoxha: «Vite të vegjëlisë», f. 122- 123

[cxxxi] Të dhënat sipas vendimit të gjykatës të botuar tek gazeta «Shtypi», 12 shkurt 1939, f. 2

[cxxxii] «Dokumenta e Materiale Historike nga lufta e popullit shqiptar për liri e demokraci: 1917- 1941», Botim i Drejtorisë së Arkivave Shtetërorë të RPSH, Tiranë 1959, dok. 356, f. 329

[cxxxiii] Graham Green: «Komedianët», Shtëpia botuese «Naim Frashëri», Tiranë 1987, f. 343

[cxxxiv] Enver Hoxha: «Vite të vegjëlisë», f. 122- 123

[cxxxv] po atje: f. 125

[cxxxvi] po atje: f. 125

[cxxxvii]po atje: f. 120

[cxxxviii]Enver Hoxha: Vepra, Vol 55, Shtëpia botuese «8 nëntori», Tiranë 1987, f. 322

[cxxxix] Enver Hoxha: «Titistët», Shtëpia botuese «8 nëntori», Tiranë 1982, f. 548

[cxl]Enver Hoxha: Vepra, vol. 4, Shtëpia botuese «Naim Frashëri», Tiranë 1970, f. 357

[cxli] Enver Hoxha: «Vite të vegjëlisë», f. 203

[cxlii] Enver Hoxha: «Vite të rinisë», f. 23