Aktualitet/ Parathënia e fundit nga Gjergj Zheji, në romanin që pritej të dilte në treg, “Muret e Krujës”
Gjergj Zheji
“Shtini durt në brez të
shoshoqit qi të mani njani
tjetrin e mos t’u çajnë bota”.
Skënderbeu (Sipas gojëdhënës)
1
Igumeni e la furçën e hollë prej qime lepuri dhe vari kokën. Mjekra e bardhë iu pengua te zinxhiri i zi i kryqit, ai picërroi sytë për ta soditur pikturën si nëpër mjegull. Kur bënte kësisoj, arrinte të plotësonte me mëndje atë që punonte.
Ndenji kështu një copë herë të madhe, pa thënë asnjë fjalë.
Pas tij djali trupmadh qëndronte gojëkyçur: herë shikonte ikonën, herë At Progonin, për të kuptuar në i kishte pëlqyer apo jo. Fytyra leshatore e Igumenit, e mbuluar nga mjekra e dendur dhe e butë, nuk tradhtonte asnjë ndjenjë. Ndjenjat vetëm në sy mund t’ia lexoje uratës, një palë sy që i shndritnin përherë si të përlotur. Po Mauriku nuk kishte si t’ia shikonte.
- Hë, si thua? – pyeti më në fund Igumeni. – Të pëlqen, nipçe?
Mauriku zgjati zverkun muskuloz, sikur donte ta vërente dhe një herë figurën, para se të shfaqte mendimin. Ikona po i dukej e çuditshme. Gjer atë ditë e kish parë kaq herë të ungjin duke pikturuar ikona. Shenjtorët i dilnin të pashëm, por shenjtoret, thuajse të shëmtuara, kockë e lëkurë, me sy të vdekur e flokë rrallacukë… Megjithatë, ikona e tanishme nuk po i shëmbëllente me asnjërën. Në dërrasën e lyer, dukej një sfond i bruztë, ija e një kali dhe një pjesë e fytyrës së kalorësit.
- S’po marr vesh gjë, ungj. Po më duket se mirë e ke nisur.
At Progoni hapi gojën e qeshi me zërin e ngjirur, sa iu dukën sërë-sërë dhëmbët e bardhë si dëbora.
- I mençur je, Maurik, i mençur je, për Shën Koll… Edhe nuk e merr vesh, edhe e ke mirë thua…
- Jo, për besë, ashtu… - u përtyp Mauriku dhe fjalët iu penguan.
Veçan para të ungjit, ai ishte i ndrojtur. Dhe kur e vëreje ashtu, të dukej çudi se si një trim trupkreshnik si ai, skuqej e përdridhte duart nga zori.
- S’di t’ia prishësh zemrën njeriu… Mirë e ke, fundja! – Ia bëri urata e, nga një xhep i brendshëm i rasës, nxori shaminë e madhe të kuqe dhe fshiu mustaqet e mjekrën.
Mauriku shpuri buzën në gaz. Ç’ishte e vërteta, ai s’kish kuptuar gjë të madhe nga piktura, por kali i kishte pëlqyer. Kuajt i donte dhe që në vogëli ja kishte dashur zemra të shalonte një at të bardhë.
- Ja të ta zgjidh unë, - i tha Igumeni. – Ky është kali i Shën Gjergjit, që i paçim uratën. Këtu, ndën këmbët e tij, do të shtrij kuçedrën, që nxjerr tym e flakë nga goja gjakatare. Shën Gjergjin, të veshur me armor të hekurt e me ushtë të gjatë në dorë, do ta punoj këtu, majë kalit… E kuptove, nipçe? – Tha këto e fërkoi qetë mjekrën e tij të derdhur.
- Tani po, - u gjegj djali duke kruar çaçkën e kokës.
Kur punonte, At Progoni nuk donte ta shqetësonte njeri. Rrinte i përkulur mbi dërrasë, me lugët e bojërave përpara, me furçat e holla në dorë dhe harronte çdo gjë. I kredhur në lodrën e ngjyrave, në fantazinë e tij të çuditshme, që e bënte të qëndiste qiejt me trëndafila të kuq dhe barin e njomë të fushave me yjza të verdhë, i kredhur në botën e tij prej artisti, që përziente në ikonë të vërtetën me përrallën e mugët, ai as dëgjonte, as shikonte, as mendonte dot gjë tjetër. Duhej t’i afroheshe me shumë kujdes në ato çaste. Ndryshe bëhej nevrik e atëherë i dridhej mjekra.
Mauriku ja dinte këtë, prandaj, në majë të gishtërinjve i afrohej nga pas një çast, shikonte dhe largohej sakaq. Por trupi i tij i bëshëm bënte kurdoherë zhurmë. Atëherë Igumeni kthehej e shfrynte. Vetëm kur ikona ishte në të mbaruar, At Progoni çelej, e hapte gojën dhe bëhej si çunak. Atëherë murmuriste vazhdimisht nëpër mjekër, duke përtypur copëra psallmesh e tropare monotone; këndonte me zë të ulët, po përdheska e madhe dhe e vjetër gjëmonte si guvë e thellë dhe e zbrazur.
- E kuptove? – pyeti sërish pas pak Igumeni.
- E kuptova, e kuptova… - ia ktheu nipi.
At Progoni tundi kokën.
- S’i ke kuptuar të gjitha, - ia priti.
Pastaj, ndërsa tjetri ngrinte supet i habitur, ai nisi t’i shpjegonte:
- Unë e qëndis Shën Gjergjin këtu dhe në mendje shoh Gjergjin arb… Më duket sikur ky është Gjergj Kastrioti, shpëtimtari ynë, dhe kjo këtu, që do ta shohësh të përpëlitet në këmbë të kalit, është Turqia, ajo që theri e përvëloi zemrat tona me zjarrin e të pabesëve…
I kënaqur, At Progoni shkoi përsëri dorën e tij kaleshe nëpër mjekër.
Mauriku i shkëlqyen sytë. Emri i Gjergj Kastriotit ishte si një këngë e bukur për të. Sa e dëgjonte atë emër, zemra i rrihte me forcë dhe në tërë trupin i shkonte një e dridhur e ëmbël, që e bënte të lëvizte poshtë e lart nëpër dhomë, si një njeri i shqetësuar nga një brengë e madhe. Brenga e tij ishte ëndrra për t’ia hipur një ati të bardhë e për të arritur revan në muret e Krujës, të shikonte “Gjergjin arb”, siç thoshte At Progoni… Që kur kishte dëgjuar lajmin e mirë të ardhjes së kryetrimit në Krujë, ai nuk e ndjente më veten të qetë. E kuptonte se jeta e tij nuk mund të vazhdonte më si gjer atëherë. Kishte qenë i vogël për të kuptuar ato që kishin ndodhur përpara syve të tij këtu e dhjetë dymbëdhjetë vjet të shkuar, por tani që i sillte ndër mend ato copëra kujtimesh, fytyrën e ashpër të të atit, i cili i dilte përpara kurdoherë sikur atë çast të qe larguar një grimë nga beteja, sa për të puthur në ballë të birin, tani i kuptonte të gjitha. Tani i kuptonte mirë kryengritjet e zotërve të vendit, që ishin lëshuar në luftë kundër spahinjve turq. Një Gjergj e kishte nisur këtë betejë, Gjergj Araniti, që kishte ngritur në këmbët bujqit e malësorët dhe kishte thyer jataganin e sanxhakbeut turk; një Gjergj tjetër e soste këtë përpjekje, duke i fshirë si me fshesë turqit nga fushat e malet e mëmëdheut. Dhe, ashtu si i ati ishte lidhur me Gjergjin e parë e ishte vrarë në Bërzeshtë – kur Ali Evrenozi e kishte parë ngushtë dhe kishte shkulur mjekrën e kuqe nga inati – ashtu do të lidhej edhe ky me Gjergjin e ri, me kryetrimin e Krujës. Kjo qe ëndrra e tij. Këtë kërkonte edhe hakmarrja e t’et.
Igumeni u përkul përsëri mbi ikonë.
Po Mauriku nuk e kishte më mendjen te piktura.
***
Erret shpejt.
Majat e maleve zbardhin. Zbardhin edhe kur bie errësira e natës.
Male të hedhur përpjetë, që të verbojnë me dëborën e pastër.
Era fërshëllen nëpër grykat e panumërta e të ngrira dhe, me fluturimin e saj të rrëmbyer, vjen duke ulëritur gjer atje në manastir.
- Në e ndan me dy të goditura, qëndron kot! – i thotë Mauriku dhe fshin me shpinën eshtake të dorës, buzët e mishta.
- S’më duhen dy. Më mjafton vetëm një! – mburret At Stefani.
- Mos i vrit të trasha, kapedan.
- Mos e merakos zemrën, vëllaçko.
- Është me rozo. Ta vërvit tutje sëpatën!
At Stefani pështyn pëllëmbët, mbush kraharorin, rrok bishtin e sëpatës dhe e ngre lart; kur e ul me vrull, nxjerr një ofshamë të mprehtë nga goja. Presa ngulet me forcë në copën e drurit dhe e çan më dysh.
- Heu! – habitet Mauriku.
At Stefani s’flet; shijon i heshtur triumfin. Pastaj, si për të shpjeguar të fshehtën e kësaj çudie, thotë:
- Jam malësor, pa jam murg!
Era e ftohtë e maleve ja trazon dhe ja shtyn mënjanë mjekrën e zezë.
- Thuaj tani!
Mauriku tund kokën.
- Ke të drejtë, - ia kthen. – Kot rri!
At Stefani ngre prapë sëpatën e duket sikur shfren, në drutë që po çan, mllefin e zemrës.
- Kohë e keqe, - thotë pastaj. – Kohë e keqe.
Rreth e qark muzgu bëhet përherë e më i rëndë.
Vetëm majat zbardhin.
- Koha që sëmur trimat, koha që fishk trupat e burrave, është kohë qeni!
Mauriku mbledh drutë e çara. I vë në kanistrën e madhe. E ngre kanistrën në cep të supit.
- Përse nuk ja thua At Progonit? – e pyet murgu i ri.
Mauriku rregullon kanistrën që e vret në shpatull.
- Do t’i them.
- Mos vështro mua. Unë e hodha përsipër rrobën e murgut…
- Me zemër të thyer?
Ecin të dy. Ai përpara, truplartë, me kanistrën mbi shpatulla, urata nga pas, me sëpatën e rëndë.
Oborri i manastirit është i madh. Mbi dëborë nxijnë gjurmë të fëlliqura njerëzish e kafshësh.
- Zëri i tij është zë i shenjtë, - thotë Mauriku. – Si të duron zemra e nuk të çahet? Le të bëhet ç’të bëhet, unë e kam mbledhur mendjen, e kam prerë… Eja dhe ti!
- Mos më shtjerë në ngasje.
- Po nuk e the me gojën tënde që sot erdhi koha të shkundim veten e të rrokim pallën?
At Stefani lë sëpatën në të hyrë, te shtalka e derës. Ndihmon Maurikun të ulë kanistrën.
Bisedën e vazhdojnë ndryshe këndej e tutje. Në fillim heshtin, si të hutuar, si të kredhur në mendime që u rrëmbejnë vëmendjen. Pastaj përzihen me murgjit e tjerë dhe dëshirat e tyre humbasin në mes të bisedave të shokëve, kridhen në fjalët e tyre të shenjtëruara, si guri në ujë. Megjithatë, ato copëra bisede tek çanin drutë për vatrën e madhe, ato fjalë me të hedhura, që në fillim goditnin larg e larg, të ndrojtura, belbëzake, e pastaj qëlluan në shenjë – të gjitha këto i kishin lidhur me fije të padukshme, të fshehta, por të forta. Edhe kur ndenjën, pasi hëngrën bukë, në sallën e madhe, rreth e qark zjarrit bubulak që brambullonte në vatër e skuqte fytyrat kaleshe të murgjve, sytë e tyre takoheshin dhe vazhdonin në heshtje bisedën e këputur.
***
At Vani ngacmoi zjarrin e shpupuriti një lëmsh shkëndijash.
Kërcuri i madh ziente. Ujët fërshëllente duke mbledhur shkumë në bisht të urëve.
At Vani ishte murgu më i dobët, kockë e lëkurë, dhe mërdhinte më shumë nga të tjerët. Koka e tij e vogël qe e mbuluar nga një palë flokë të zbardhur e të rrallë, ndërsa mjekra i derdhej e shtruar me një ngjyrë verdhushe. Ishte më i madhi në moshë, shtatëdhjetë e kusur vjeç, dhe më i heshturi. Heshtja, nga ana tjetër, dukej sikur ishte një pjesë e trupit të tij. Asnjëri nuk dinte se nga kishte ardhur, asnjëri nuk dinte se ku e kish kaluar të ritë. Kur vështronte të tjerët ai shpinte buzën në gaz, megjithatë sytë – e nuk duhej shumë për ta kuptuar – rrëfenin shpesh se mendja i punonte gjetkë. Sidoqoftë, të tjerët ishin mësuar me të dhe e kërkonin, në mos tjetër, për t’i folur, për t’i treguar diçka. Se At Vani kishte një mënyrë të veçantë të dëgjuari, plot vëmendje e kujdes, që e bënte tjetrin t’ia hapte zemrën. Po mbi të gjithë e donte At Progoni. Ai e mbante kurdoherë prapë dhe me të nuk kishte veçse fjalë të mira. Se për të tjerët, mbase, At Vani nuk qe askush, po për At Progonin ai qe një kujtim i shtrenjtë, shenja e një madhështie të rënë. Shpesh, murgjit e rinj, që sapo kishin nisur jetën mes mureve të ngrysur të manastirit të Shën Kollit, bëheshin kureshtarë e donin të mësonin se ç’qe ky murg plak që ngjante kaq pak me murgjit e tjerë. Por kërshëria e tyre nuk kënaqej. Përgjigjet gjysmake qenë të pasigurta. Me kohë, ashtu si dhe të tjerët, edhe ata mësoheshin me heshtjen që rrethonte At Vanin.
Era fërshëllente në oxhak e në kambanore. Herë-herë kambana lëshonte një si rënkim të metaltë, si e goditur me kamxhik nga veriu i akullt.
- E kuptoi klithmën tonë dhe na e forcoi zemrën duke na dërguar trimin e pashoq, - thoshte At Progoni.
At Llazari, me ballin të dalë si poçe, po arnonte një palë çorape të leshta: e la mënjanë punën dhe vuri veshin të dëgjonte. At Marku, me mjekër të kuqe, të vogël e me majë si pykë, i fryu lugës që po gdhendte; ai e la punën. Kështu dhe të tjerët. Vetëm Gjini diç vazhdonte të kafshonte me dhëmbët e zverdhur. Ai qe shurdh e memec. Por natyra, atë që i kishte mohuar në një krah, ja kishte dhënë me të dy duart në krahun tjetër: trupi i tij qe si ai i një divi, me një palë gjymtyrë të mëdha e të gjata; krahët i rrinin varur përpara, poshtë gjunjëve, sikur i rëndonin.
Maçoku, ndanë zjarrit, fërshëllente kur e kur nëpër gjumë.
Sa herë binte biseda për ato që po ndodhnin përpara syve të tyre, të gjithë e mbanin frymën pezull dhe dëgjonin të etur. Në ata mure të trashë e të ftohtë të manastirit të vogël, nuk përplaseshin vetëm kamxhikët e erës së tërbuar, nuk ulërinin si me njëmijë fërshëllima tok goreni dhe juga, veriu dhe shqota; në dyert e rënda të Shën Kollit, rrëzë maleve, trokitnin edhe lajmet e mira, që vinin të kasneconin një zgjim të madh, një paraverë të re. Dhe atëherë ata burra, të cilëve rroba e zezë u kishte fshirë çdo shije jete, u kishte venitur çdo dritë gëzimi, ndjenin befas në zemër oshtimën e këngës së gjakut të përtërirë, ndjenin si në të mugët thirrjet e ëndrrave të thyera rinore. Sado e rreptë, jeta klaustrale nuk i kishte këputur dot krejt fijet që i lidhnin ata malësorë me jetën e gjallë përtej mureve.
- Lavdia jonë u bë pluhur, - po thoshte At Vani. Ishte mbrëmja e dytë që ai po zgjohej nga topitja, ku ishte mbyllur për vite me radhë e po përzihej në bisedat e të tjerëve. Fjalët e tij sikur dilnin nga gjiri i errët i kohëve, sikur fliste vetë historia. Gjithë të tjerët ishin e sotmja, edhe At Progoni, kurse ai ishte e kaluara, ishte vetë lashtësia e thinjur dhe e kërrusur nga barra e viteve.
- Na u fishk syri prej hidhërimit, - thoshte tani. – Po fjalët e të madhit janë fjalë të kthjellëta, argjend i provuar ndën furrë balte, i kulluar shtatë herë… Në këto kohë shtrëngimi, dora e tij shpagimmarrëse e dërmoi krahun e të ligut…
Më tepër se prej këtyre fjalëve, të tjerët u habitën nga gjallëria që mori krejt fytyra e At Vanit. Në qëndrimin e tij, u zhduk çdo shenjë asketi dhe, befas, sytë e lodhur nga mendimet, i shpërthyen shkëndija, jeta iu kthye në çdo grimcë të trupit.
Ajo që kishte ndodhur pas kthimit të Gjergj Kastriotit në Krujë, e kishte këmbyer edhe At Vanin. Rënia e Petrelës, e Gurit të Bardhë, e Shtëlluzit dhe e kështjellave më të vogla në dorë të arbëve, hovi i zemrave që qenë ndezur nga këto fitore të para, e kishin rrëmbyer dhe zemrën e murgut të moçëm, kishin trazuar kujtimet e tij të topitura, por jo të shuara, dhe tani ai po i habiste të tërë, se po u zbulohej krejt ndryshe nga ç’e njihnin. Kur niste të fliste për trimat e moteve të tij, nuk dinte të mbaronte. Të tjerët e dëgjonin me ëndje. Ai dinte t’u fliste për gjërat që sot i shqetësonin më tepër, dinte t’u fliste për njerëz që sot kishin ndezur fantazinë e tyre, për Gjon Kastriotin, për Gjergj Aranitin, për Gjergj Kastriotin…
- At Vani, - u hodh e pyeti Mauriku, - po ti, e ke parë? E ke parë me sytë e tu?
- Unë kam parë vetëm vdekjen e trimave, jo fitoren e tyre. Fati na dërmoi me shkop të hekurt e s’u gjet një që të na rrethonte me pëlqim posi me shqyt. Na u drodhnë eshtrat e s’u ngrit një që të na lyente plagët me balsam… Ai është shqyti dhe balsami ynë. Unë nuk e kam parë. Të rinjtë do ta shohin… Dashurimi i atij është në nomt të zotit…
Tradhti është mohimi i së vërtetës!
Gjergj Zheji
Kalojnë vite, kalojnë shekuj dhe ai nuk resht. Kryetrimi i lavdishëm i Krujës legjendare, kryetrimi i Krujës madhështore vazhdon të ecë me hapin e tij burrëror, duke i veshur shkëmbinjtë me rreze ngjyrë argjendi dhe fushat bujare me ar diellor.
Nuk ka bukuri më madhështore se kjo që më shohin sytë!
Ne të gjithë nuk jetojmë dot pa këto fusha, pa këto male, pa këngët e rapsodëve të dashuruar me tërë këtë mori bukurie dhe trimërie. Këto këngë më flasin për nënën tonë të shtrenjtë Shqipërinë, për beteja të lashta e të reja, ku bijtë e saj kanë derdhur gjak dhe përherë i kanë thënë armikut: “Ndal! Ky vend ka zot!”
Kjo nënë lindi shenjtore e shenjtorë që u mësojnë të gjithëve rrugën e drejtë të Zotit… Ne jemi të larë trupërisht dhe shpirtërisht me ujin e bekuar të historisë sonë, që shkëlqen si e vërteta, si kënga e amshuar e rapsodëve, si urtia mijëvjeçare e kuvendeve tona, si mençuria e pashtershme e Skënderbeut të madh, mësimet e të cilit nuk shuhen kurrë, dhe sot ende vazhdojnë t’u mësojnë brezave që vijnë fisnikërinë, trimërinë, nderin, atdhedashurinë, bukurinë e vdekjes për mëmëdhenë.
Mjerë ata që, me dashje a pa dashje, shkelin me këmbë gjithçka që duhet ngritur lart e nuk duhet ulur kurrë! Çdo gjë mund të falet por tradhti është mohimi i së vërtetës, është një marrëzi e turpshme, një i vdekur të cilin e kall edhe varri!