E dënuara!

Para pushkatimit, një dëshmi nga burgu komunist; Ramize Gjebrea ishte duke lexuar tregimin “E dënuara” të shkrimtarit spanjoll V.B. Ibanez




V. Blasko Ibanez


E dënuara!

Rafaeli ndodhej prej katërmbëdhjetë muajsh në një qeli të ngushtë. Për atë, universi ishte i përbërë nga ato katër mure të bardhë si kokalla, që ua dinte përmendësh plasaritjet dhe të çarat. Dielli i tij ishte në lartësinë e frëngjisë, ku hekurat që e kryqëzonin ia copëtonin pllangën e kaltër të qiellit. Qelia kishte tetë hapa gjatësi, por ai zotëronte pothuaj gjysmën, për shkak të atij zinxhiri të mallkuar kërcëllitës, unaza e të cilit i ishte futur thellë në kërçik dhe ishte bërë njësh me mishin e këmbës. Ishte dënuar me vdekje.

Ndërkohë, në Madrid shfletoheshin për të fundit herë letrat e procesit të tij.

Ai kalonte në atë qeli muaj e muaj, i groposur për së gjalli, duke pritur me padurim orën që me një goditje të vetme hanxhari do ta çlironte nga të këqijat ku ndodhej. Por ajo që e acaronte më shumë ishte larja e çimentos që pastrohej çdo ditë dhe pa dyshim që lagështira filtronte nëpërmjet rrogozit prej xunkthi e i depërtonte atij thellë në kocka. Mbi mure nuk kishte asnjë gjurmë pluhuri, duke i hequr të burgosurit madje shoqërinë e ndonjë papastërtie. Vetmia e tij ishte e plotë. Nëse minjtë do të mundnin të hynin në qeli, ai do të kishte ngushëllimin për të ndarë me ta ushqimin e tij të varfër dhe t’u fliste atyre si miq të mirë të bashkëvuajtjeve. Nëse do të kishte gjetur ndonjë merimangë në ndonjë qoshe, do të argëtohej duke e urtësuar. Por në atë varr nuk afrohej asnjë qenie tjetër e gjallë, përveç tij.

Një ditë, një harabel u lëshua mbi hekurat e frëngjisë si një fëmijë çapkën i llastuar. Cigani i dritës dhe i hapësirës çuçurinte, si për të treguar habinë që po shihte poshtë këtë qenie të shkretë verdhacuke, thatim, që dridhej nga të ftohtit, megjithëse ishte verë, me një tufë shamish të lidhura në tëmthat dhe me një mallotë copë-copë, që i rrethonte brinjët. Një kokë me qoshe, e zbehtë, si një letër e mbllaçitur, do të trembte harabelin, që rimori prapë fluturimin, duke shkundur puplat, si për të shpëtuar nga myku i atij varri dhe të erës së kalbur të leshit që përhapej nga frëngjia e asaj qelie. E vetmja rrapëllimë që i sillte ndërmend jetën, ishte ajo që bënin të burgosurit e tjerë në orët e shëtitjes në oborrin e burgut. Ata, të paktën e shihnin të lirë qiellin mbi kokat e tyre, nuk merrnin ajrin nëpërmjet një frëngjie, i kishin këmbët pa zinxhirë dhe mund të kuvendonin sipas qejfit.

Kësisoj, edhe në burg fatkeqësia kishte shkallët e saj. Zemërimi i përjetshëm i njerëzve parandihej nga Rafaeli. Ai i kishte zili ata që qarkullonin në pajtos*, duke e konsideruar situatën e tyre si një prej më të dëshirueshmet; nga ana tjetër, ata kishin zili të tjerët që jetonin përjashta, që gëzonin lirinë, por ndoshta dhe kalimtarët ishin të pakënaqur për fatin e tyre dhe lakmonin kushedi çfarë, sikur liria që është kaq e shtrenjtë nuk u mjaftonte atyre. Ata, po, e meritonin që të burgoseshin.

Rafaeli ishte më fatkeqi nga të gjithë. Me një vrull dëshpërimi kishte tentuar të arratisej, duke gërmuar një nënkalim, prandaj tani mbikëqyrja i rëndonte atij më shumë dhe vazhdonte ta ndrydhte. Kishte dashur të zvarritej duke kënduar me një zë monoton psalmet që ia kishte mëkuar nëna e tij, prej të cilave kujtesa i ruante vetëm pak fragmente. Por rojet e kishin detyruar të heshtte. Ai kërkonte ndonjëherë të luante rolin e të çmendurit. Prapë heshtje... Kërkonin ta ruanin të paprekur që të ishte i shëndetshëm nga mendtë dhe nga trupi, me qëllim që xhelati të mos kishte të bënte me një të sëmurë. I çmendur! Jo, ai nuk donte të çmendej. Por burgu, palëvizshmëria, të ushqyerit e pamjaftueshëm dhe jo i shëndetshëm ia bënin ekzistencën të padurueshme. Kishte halucinacione, natën kur i mbyllte sytë e bezdiste llamba që ndriçonte gjithmonë rregullisht, me të cilën nuk arriti të mësohej për katërmbëdhjetë muaj. Shpesh e mundonte një ide, një ide e çuditshme: armiqtë e tij, sigurisht të panjohur, kërkonin ta vrisnin, i kishin ngjizur, besonte, dhe pështjellimin e stomakut, që i shkaktonte atë ngërth, duke e torturuar. Ditën mendonte pa pushim të kaluarën e tij, por me kujtime të mangëta, që i dukeshin sikur i sillnin ndërmend historirat e dikujt tjetër. Kujtonte kthimin e tij në fshatin e lindjes, mbas burgut të parë, për grushtet dhe plagët që kishte shpërndarë gjatë një grindjeje, fama e tij në të gjithë krahinën, lukunia e klientëve në hotelin e pazarit që ishin entuziastë për bëmat e tij: “Sa tip brutal!” Ai, Rafaeli! Vajza më e bukur e fshatit pranoi të bëhej gruaja e tij, më shumë nga frika se sa për dashuri. Këshilltarët e bashkisë e mallkonin, e emëronin roje fushe dhe e inkurajonin brutalitetin e tij, sepse ai u shërbente me pushkë në dorë gjatë fushatave të zgjedhjeve. Ai mbretëronte pa pengesë në të gjithë krahinën, i kërcënonte të tjerët, ata të partisë që kishin humbur, të cilët më në fund, të lodhur nga të pësuarit e telasheve, vunë dorë te një tjetër trimosh dhe ia kundërvunë Rafaelit. Për Zotin! Nderi profesional ishte në lojë, i duheshin tërhequr veshët këtij individi që u vidhte bukën. I zuri pusi, i dërgoi një plumb që e plagosi për vdekje dhe për ta ndaluar që të zvarritej dhe të bërtiste, e qëllonte me tytën e pushkës. Gjëra që ndodhin shpesh midis burrave. Rezultati: burgu, ku gjeti miqtë e tij të vjetër, pastaj procesi. Të gjithë ata që dikur e kishin pasur frikë, dëshmuan kundër tij për t’u hakmarrë karshi frikës që ai u kishte kallur. Më në fund, erdhi dhe vendimi i tmerrshëm, i ndjekur nga këta katërmbëdhjetë muaj të mallkuar që po kalonte në pritje të vdekjes, e cila do të vinte nga Madridi, por pa dyshim që do të udhëtonte me karrocë, pra do të vonohej.

Rafaelit nuk i mungonte guximi. Mendonte për Juan Portela, për Françisko Esteban, i quajtur “trimi”, për paladinët, të cilëve u këndoheshin bëmat e famshme nëpër romanca e që e kishin entuziazmuar gjithmonë dhe ndihej i aftë të përballonte ashtu si ata momentin suprem. Por ngandonjëherë çohej natën nga një dridhje e beftë, si të ishte i shtyrë nga një sustë e fshehtë dhe zinxhiri që mbante në këmbë i ritingëllonte kërcënueshëm. Bërtiste si një fëmijë dhe shpejt pendohej për paburrërinë e tij dhe përpiqej më kot t’i mbyste rënkimet. Ishte dikush tjetër brenda tij që ulërinte, një i panjohur që kishte frikë dhe vajtonte pa zë. E nuk qetësohej, veçse pasi të pinte një gjysmë duzine tasash nga ai lëngu therës i zier prej çibanozi dhe fiku, që në burg e quanin kafe. Rafaelit të dikurshëm që kërkonte vdekjen, për t’i dhënë fund një herë e sa më shpejt, nuk i mbetej gjë tjetër veçse qefini. I riu që ishte tjetërsuar në atë varr, mendonte me tmerr që katërmbëdhjetë muaj tashmë kishin kaluar dhe që detyrimisht fundi ishte i afërt. Ai, megjithatë, do t’i nënshtrohej vullnetarisht akoma dhe për katërmbëdhjetë muaj të tjerë asaj jete të tmerrshme. Kishte frikë, ndjente që momenti fatal ishte i afërt, e shihte kudo, në fytyrat kurioze që shfaqeshin në sportelin e qelisë; nga prezenca e priftit, që vinte për ta vizituar çdo pasdite, sikur ai varr i molepsur të ishte vendi më i përshtatshëm për të llomotitur e për të tymosur ndonjë cigare. Shenjë e keqe, shumë e keqe. Pyetjet e vizitorit ishin gjithmonë e më shqetësuese: A ishte Rafaeli një i krishterë i mirë? “Po, padre”. Ai i respektonte priftërinjtë dhe gjithmonë kishte treguar kujdes për ta. S’kishte ç’të thoje për familjen e tij, të gjithë ata ishin në mal për të mbrojtur mbretin legjitim, sepse kështu kishte urdhëruar prifti i fshatit. E për të provuar besimin e tij, rrëmonte nëpër rreckat që mbulonin gjoksin, një pako të lyrosur me nuska dhe varëse. Mandej, famullitari i fliste për Krishtin, ndonëse ishte bir i Zotit dhe ai ishte gjendur në një situatë të ngjashme me të tijën. Ky krahasim e entuziazmonte djalin e varfër. Tamam si bir i Zotit. Çfarë nderi!... Por, megjithëse i mikluar nga njëjtësimi i fateve të tyre, ai dëshironte që kjo të realizohej mundësisht sa më vonë që të ishte e mundur.

Dhe erdhi dita, në të cilën lajmi i tmerrshëm shpërtheu si një rrufe, çdo gjë kishte marrë fund në Madrid. Vdekja kësaj here vinte me shpejtësi të madhe, nëpërmjet telegrafit. Kur një funksionar i burgut i tha që gruaja e tij me vogëlushin që kishte lindur gjatë kohës kur ai kishte qenë në burg, sillej rreth burgut dhe që kërkonte ta shihte, ai e kuptoi që s’kishte as më të voglin dyshim. Pastaj ajo kishte lënë fshatin, që do të thoshte se çështja ishte e shpejtë dhe e pashmangshme. E këshilluan që të kërkonte mëshirë dhe ai u kap dëshpërueshëm pas kësaj shprese madhore, ku mbështeten të gjithë fatkeqët. A nuk ia kishin dalë të tjerët të përfitonin? E pse atëherë nuk do t’i ndodhte edhe këtij si të tjerëve? Do t’i kushtonte shumë pak asaj zonjës së mirë të Madridit* për t’i shpëtuar jetën. Ishte çështje një sekonde, një firmë dhe kaq. Të gjithë vizitorëve të përmortshëm që shkonin për kërshëri ose për devotshmëri, si avokatë, gazetarë, priftërinj, u drejtohej atyre duke u dridhur me një zë lutës, kinse ata do të mund ta shpëtonin. “E, si thoni? Ka për të firmosur?”

Sigurisht, të nesërmen do ta dërgonin në fshat të lidhur dhe të mbikëqyrur, si një kafshë të egër që e çojnë në kasaphane. Xhelati e priste atje me hanxharin e tij të tmerrshëm. Gruaja e tij kalonte orë dhe orë para derës së burgut, duke pritur çastin e daljes për ta parë. Ishte një vajzë me trup kolmë dhe të zeshkët, me buzë të gufuara prej të cilave kur lakadredhte fustanin e gjerë dhe të zhubravitur, përhapej një aromë e athtë stalle. Ishte e çuditshme që ajo ndodhej aty. Në vështrimin e saj të plogët, lexohej më tepër habia së sa dhimbja dhe vetëm vështrimi i fëmijës që qëndronte ngjitur me gjoksin e saj të bëshëm, i shkëpuste ndonjë lot. O zot, sa turp për atë familje! Ajo e dinte mirë që ai njeri kështu do të përfundonte një ditë. Po pse zoti kishte dashur që ky vogëlush të vinte një ditë në këtë botë?

Prifti përpiqej ta ngushëllonte: Pse të mos përgjunjej përpara fatit? Mbasi të mbetej e ve, ajo mund të rastiste që të takonte një burrë tjetër që do t’ia bënte jetën më të qetë dhe më të lumtur. Ky mendim i dukej sikur e gjallëronte. Arriti deri atje sa të sillte në kujtesë të dashurin e parë, një djalë për së mbari që ishte tërhequr nga frika e Rafaelit, por tani shpesh kishte filluar t’i afrohej, në fshat dhe nëpër fusha, sikur donte t’i thoshte diçka.

-Jo, nuk ishte se mungonin burrat – thoshte ajo qetësisht, duke shfaqur ndonjë buzëqeshje. – Po unë jam kristiane dhe nëse marr një burrë tjetër, duhet ta bëj përpara altarit të kishës.

Duke vërejtur vështrimin e çuditshëm të priftit dhe të gardianëve, ajo kthehej në realitetin e ndjenjave dhe lotët që i kishte përmbajtur fillonin t’i rridhnin me bollëk nëpër faqe.

Lajmi mbërriti kur po binte nata. Falja ishte firmosur. Ajo zonjë që Rafaeli besonte se e shihte atje larg në Madrid, rrethuar nga të gjithë ato shkëlqime, si një Shën Mëri mbi altar, gjegjësuar nga telegramet dhe nga lutjet, ua kursente vdekjen të dënuarve. Falja pati në burg një tingëllim dijekeq, sikur t’i ishte kumtuar liria çdo të burgosuri.

-Gëzohu! – i thoshte prifti gruas së kriminelit të falur. –Burri yt nuk do të vritet dhe ti nuk do të jesh më vejushë.

Gruaja e re po qëndronte e heshtur. Në mendjen e saj dukej se po ravijëzoheshin ngadalë idera që ajo mundohej t’i largonte.

-Mirë, e kur do të dalë nga burgu? – tha më në fund.

-Të dalë nga burgu! Je e çmendur?... Kurrë. Burri yt mund të quhet me fat që ka jetën të shpëtuar. Do të shkojë në një burg pune në Afrikë dhe, meqë është i ri dhe i fortë, do të mund të jetojë edhe nja dhjetë vjet të tjera.

Për herë të parë gruaja shpërtheu në të qara pa ndalesë, qante nga dëshpërimi, nga zemërimi dhe jo nga trishtimi.

-Ej, grua e mirë – thoshte prifti i irrituar. –Kjo quhet të tundosh Zotin. I kanë shpëtuar jetën burrit tënd, jetën, kupton? Nuk është më i dënuar me vdekje... dhe ti qahesh akoma?

Gruaja pushoi së qari. Në sytë e saj shkrepi një shprehje urrejtjeje.

-Po, e kuptova, nuk do ta vrasin. Po, jam e kënaqur... ai ka shpëtuar... po unë? Unë?

E pas një heshtjeje të zgjatur, ndërprerë nga dënesa që i përcëllonin mishin e saj të zeshkët dhe të zjarrtë, shtoi:

-Atëherë, jam unë... e dënuara!

* Kur B. Ibanjez shkroi këtë novelë, Spanja ishte nën regjencën e Maria Cristinës, e ëma e mbretit Alfonsi XIII.

* Sipas një dëshmitareje, Ramize Gjebrea, para se ta çonin para skuadrës së pushkatimit, ishte duke lexuar tregimin “La condenada” (E dënuara).

Shqipëroi: Gëzim Çela

Kush ishte V.B. Ibanez

Vicente Blasco Ibanez (29 janar 1867 - 28 janar 1928) ishte një romancier spanjoll, realist. Lindur në Valencia, sot ai është më i njohur në botën anglisht-folëse për romanin e tij “Apokalipsi” shkruar për Luftën e Dytë Botërore, që më pas edhe filmua. Në kohën e tij ishte shkrimtari më I shitur, brenda dhe jashtë Spanjës, dhe I njohur për veprimtarinë e tij kontraversale ndaj politikës. Romanet e tij, përveç njohjes janë dhe të vlerësuar nga kritika. Ka përfunduar studimet për drejtësi, por nuk e praktikoi. KOha e tij u nda mes politikës, letërsisë, dhe jetës mes grave. Ai shkruante me shpejtësi të çuditshme, dhe plot energji. Ai ishte një admirues i Miguel de Cervantes. Mund të thuhet se jeta e tij ishte një histori më interesante se romanet e tij. Ishte militant republikan, partizan në rininë e tij, dhe themeloi një gazetë, në qytetin e tij, të quajtur “El Pueblo”. Gazeta ngjalli polemika të shumtë, dhe herë pas herë shkonte në gjyq, dhe censurohej gjithashtu. Ibanez bëri shumë armiq, madje pati dhe tentative për ta vrarë. Ai pati dhe një periudhë të stuhishme dashurie. Ibanez shkroi libra mbi historinë dhe letërsinë spanjolle. I lodhur dhe i neveritur nga dështimet e qeverisë dhe mosveprimet, Vicente Blasco Ibanez u zhvendos në Paris në fillim të Luftës së Parë Botërore. Ai ishte një mbështetës i aleatëve në Luftën e Parë Botërore. Temat e tij përfshijnë Valencian e tij të lindjes. Ai vdiq në Menton, Francë, në vitin 1928 në moshën 61, në rezidencën e Rosa Fontana (i quajtur edhe Shtëpinë e Shkrimtarëve, kushtuar Cervantes, Dickens dhe Shekspirit) që ai ndërtoi.