Një meteor për shekuj të tjerë

ARDIAN KLOSI

Vojcek është një emër real, ai i një berberi nga Lajpcigu i cili në vitin 1821 kishte vrarë për arsye xhelozie një vejushë 46-vjeçare.

Një nga pjesët më të plota të dramaturgjisë moderne, shkruar nga një shkrimtar që arriti të kuptohej vetëm një shekull më vonë

Georg Byhneri dhe "Vojceku"

Le ta pranojmë që letërsia gjermane e ka të vështirë në Shqipëri. Sikurse ndodh rëndom në botë rastësitë politike përcaktojnë gjithë të tjerat. Periudha e artë e leximeve në Shqipëri, vitet 60-90 qëlloi nën një shtet totalitar që u ngrit pas modelit sovjetik e nën një udhëheqje që e ruajti deri-diku lidhjen kulturore me vendet e shkollimit, Francën ose Italinë.

Kështu ndodhi që shkrimtarët më popullorë në kohën e leximeve masive ishin rusë e francezë, më pak italianë e anglezë. Për fat shqipërimet e Fan Nolit shtuan edhe Shekspirin dhe Servantesin ndër autorët e dashur të lexuesit shqiptar. Ndërkaq klasikët gjermanë dhe autorët më të rëndësishëm të shekullit 20 mbetën krejt në anë ose të panjohur.

Elita e paraluftës, që kishte qenë në një masë të madhe e shkolluar në Austri e në Gjermani, pas lufte praktikisht nuk ekzistonte më, prej saj kemi tek-tuk përkthime nga Lasgush Poradeci e Skënder Luarasi (Gëte, Shiler, Hajne), të cilat nuk arritën asnjëherë të bëhen popullore.

Popullore u bënë vetëm disa vepra në prozë prej autorësh të viteve `30, edhe ata jo më të rëndësishmit e letërsisë gjermane - S. Cvajg, Remark, Fojhtvanger sajë përkthimeve të Robert Schwartzit.

Gjendja nisi të ndryshonte disi në vitet 80, kur u bënë të njohur me një pjesë të vogël të veprës së tyre, Bertolt Breht, vëllezërit Mann, Hajnrih Bël, Herman Hese etj.

Natyrisht 20 vjetët e fundit kanë sjellë një mori emrash dhe titujsh nga letërsia e gjuhës gjermane, edhe pse më pak sesa nga letërsitë e tjera të mëdha të kontinentit ose letërsia amerikane.

Por me mbarimin e periudhës së artë të leximeve dhe fillimin e epokës televizive, asnjë nga autorët e përkthyer, as dhe nobelistët, nuk kanë arritur të bëhen "të suksesshëm, të dashur" etj.

Ne që përpiqemi të botojmë e të përhapim autorë të letërsisë bashkëkohore gjermane gjendemi përballë depove të pasura vetjake dhe kërkesave të varfra për këtë letërsi. Me sa duket është shumë e vështirë të punosh kundër rrymës dhe rryma sjell në Shqipëri kryesisht autorë nga majat e listave best-seller të fshatit global që në njëfarë mënyre i bart edhe televizioni.

Pra tepër vonë për të rikuperuar autorët që nuk qëlluan në periudhën e artë të leximeve në Shqipëri. Kjo ndodh edhe me njërin prej shkrimtarëve më të rëndësishëm të letërsisë gjermane të shekullit 19, në të vërtetë pararendësi kryesor i shekullit 20, dramaturgu dhe prozatori Georg Byhner (Büchner - 1813-1837).

Vepra e tij e vetme e plotë, drama "Vdekja e Dantonit" që e pata përkthyer më 1996, u vu në skenë në Tiranë për disa ditë po atë vit me shumë sukses, siç thanë, nga një regjisor maqedonas, por pastaj u harrua edhe ajo.

Nesër do të luhet në Akademinë e Arteve drama tjetër e madhe e Byhnerit "Vojcek" (Woyzeck) nën regjinë e regjisorit gjerman Stefan Neugebauer.

Në të vërtetë bëhet fjalë për një version të shkurtuar të origjinalit, që do të interpretohet në disa gjuhë: shqip, anglisht, gjermanisht, frëngjisht, italisht dhe që çelet me një adoptim si gjoja të vendosur në Shqipëri (më pas ky adoptim harrohet).

Vetë drama është lënë fragmentare nga Byhneri, i cili vdiq pa i lidhur të 27 skenat që njihen e që edhe sot përbëjnë enigmë në çështjen se si duhen renditur.

Kështu pjesa që do të shohim na jep qysh tani përshtypjen e një njeriu sakat të cilit po i heqin dhe rrobat e fundit të trupit, megjithatë nuk duam ta paragjykojmë Vojcekun poliglot dhe i urojmë trupës së të rinjve vërtet sukses që kjo shfaqje t'i hapë rrugën një inskenimi të vërtetë të tragjedisë.
Georg Byhneri, i lindur pranë qytetit të Darmshtadit, ishte biri i një mjeku.

Të gjashtë fëmijët e kësaj familjeje bënë emër si njerëz të mjekësisë ose të letrave, më fatkeqi dhe më jetëshkurtri ishte Georgu që nuk arriti të mbushë as 24 vjeç. Ai studioi në Gisen dhe në Strasburg anatomi dhe filozofi.

Ndryshimi mes klimës politike të Francës dhe të Gjermanisë ishte i madh; në Strasburg Byhneri lidhet me të rinj të tjerë që kërkonin përmbysjen e rrethanave politike që sundonin në vendin amtar. Qysh në prill 1833 i shkruante familjes: "Për mendimin tim, nëse ka diçka që mund të ndihmojë në kohën tonë, kjo është dhuna.

E dimë mirë se ç'mund të presim nga princat tanë. Gjithçka që ata kanë lejuar, kanë qenë të shtrënguar ta lejonin. Edhe kjo e lejuar na është hedhur si lëmoshë mëshire dhe si lojë e mjerë fëmijësh, në mënyrë që majmuni popull ta harrojë sa fort ia kanë shtrënguar shpërgënjtë...

Të rinjtë i akuzojnë sot se duan të përdorin dhunën! Po mirë, po a nuk ndodhemi në një gjendje të përjetshme dhune? Ngaqë kemi lindur dhe jemi rritur në burg, nuk e vëmë më re se jetojmë në birucë me duar e këmbë ndër vargonj dhe me një shtupë në gojë. E çfarë quani ju gjendje ligjore?

Një ligj, i cili pjesën më të madhe të nënshtetasve i kthen në kafshë pune, për të kënaqur nevojat e panatyrshme të një pakice të parëndësi e të zvetënuar?". Kur kthehet në universitetin e Gisenit, edhe pse i kishte premtuar familjes të rrinte "urtë" organizon me të tjerë "Shoqatën për mbrojtjen e të drejtave të njeriut" sipas modelit francez.

Për këtë harton pamfletin "Korrieri i Hessenit", nën moton "Paqe kasolleve, luftë pallateve". Ishte pra një traktat që bënte thirrje për revolucion, por dukej ende herët në një popullsi kryesisht fshatare, nga e cila shpejt dolën paditës. Byhneri u detyrua të arratisej drejt Strasburgut.

Në fillim të vitit 1835 shkruan brenda një muaji "Vdekja e Dantonit" që botohet po atë vit. Është një dramë e cila, megjithë njohuritë e thella të autorit për Revolucionin Frëng, i bën një trajtim të lirë figurave kryesore, veçanërisht Dantonit dhe Robespierit.

Dantoni është revolucionari i moderuar, epikurian dhe pesimist, Robespieri është asketi, njeriu i terrorit që beson në triumfin e një virtyti abstrakt. Gjuha, mprehtësia e batutave, thellësia e mendimit janë të jashtëzakonshme, krahasimin të vjen ta bësh vetëm me tragjeditë e mëdha të Shekspirit.

Mbi të gjitha zë vend në këtë pjesë bindja e shkrimtarit që individi është i pafuqishëm të ndryshojë në njëfarë mënyre rrjedhat e historisë dhe vetë fatin njerëzor. "Nuk e bëmë ne revolucionin, revolucioni na bëri ne..." thotë Dantoni, e pastaj vazhdon: "Kukulla jemi, asgjë më shumë, kukulla që i lëvizin me tela forca të panjohura; shpata jemi, kordha në duar hijesh që luftojnë njëra-tjetrën: u shihen vetëm duart, njësoj si në përralla..."

Në njëfarë mënyre kjo dramë e Bynherit mishëron idenë e Hegelit sipas së cilës historia njerëzore përbëhet nga tragjeditë e individëve të veçantë, por pa qenë vetë një tragjedi.

Për Byhnerin tragjedia e individit duket e pashmangshme. Në një letër që i dërgonte së fejuarës në vitin 1833 lexojmë: "Studiova historinë e revolucionit. E ndieja veten të asgjësuar nga fataliteti i neveritshëm i historisë.

Shikoj në natyrën njerëzore një njëtrajtësi të tmerrshme, shikoj në rrethanat njerëzore një dhunë të pashmangshme, e cila u është dhënë të gjithëve dhe asnjërit. Individi është vetëm shkumë përmbi dallgë, madhështia është thjesht rastësi, sundimi i gjeniut lojë kukullash, një luftë qesharake kundër një ligji të hekurt, më e larta gjë është ta njohësh atë, më e pamundura gjë ta sundosh... Duhet ja një nga fjalët më të mallkuara me të cilat e pagëzojnë njeriun... Ç'është ajo gjë brenda nesh që gënjen, vret, vjedh?"

Në Strasburg Byhneri i kushtohet këtë herë anatomisë. Disertacioni i tij "Mbi sistemin nervor të barbunëve" (lloj peshku) i jep emër dhe një vend në katedrën e universitetit të Zyrihut. Duket se këtu, në eksperimentet e tij merr mikrobin e tifos dhe mposhtet brenda pak ditësh nga kjo sëmundje në shkurt të vitit 1837.

Pak muaj më parë kishte filluar të shkruante dramën "Vojcek". Emri është një emër real, ai i një berberi nga Lajpcigu i cili në vitin 1821 kishte vrarë për arsye xhelozie një vejushë 46-vjeçare. Gjyqi i tij vazhdoi për një kohë të gjatë, pasi avokatët luftuan që vrasësi të njihej si i sëmurë psiqik.

Në të vërtetë ai, ashtu si dhe personazhi i dramës, kishte vizione, dëgjonte zëra dhe u trembej shumë frankmasonëve. Por janë gjetur edhe dy vrasës të tjerë nga kronikat e kohës të cilët i kanë shërbyer për pikënisje Bynherit. Njëri prej tyre, njëfarë këpucari, kishte vrarë kreditorin e tij, pasi ashtu si dhe personazhi i dramës nuk ishte në gjendje të nxirrte paratë e jetesës.

Subjekti është relativisht i thjeshtë: Vojceku është një ushtar-berber që i fiton paratë e pakta duke rruar kapitenin e tij si dhe duke i shërbyer për eksperimente doktorit. Personazhet e sërës "së lartë" nuk shfaqen me emra, por vetëm me funksione: Kapiteni, Doktori, Majori i daulles, ndërsa vegjëlia ka emra: Maria, gruaja pa kurorë e Vojcekut, Andrea, një mik, Kristiani fëmija i vogël... Majori i qepet Maries dhe kjo nuk e kundërshton.

Vojceku fillon e dyshon pastaj është i sigurt që Maria e tradhton dhe përgatit vrasjen e saj. E vret me thikë (sepse s'ka të holla të blejë pistoletë...); fundi është i paqartë, diku nënkuptohet se shkrimtari do të vazhdonte edhe me skenat e gjyqit, por kjo në fund të fundit nuk ka rëndësi.

Drama e Vojcekut është vetë jeta e tij, fundi është gati i pashmangshëm. Edhe pse gjithmonë theksohet se është fragmentare, madje ndonjëherë quhet edhe fragment, mua "Vojcek" më duket një nga pjesët më të plota të dramaturgjisë moderne.

Nuk është rastësi që, prej premierës të vitit 1913 në Mynih, është nga pjesët më të shfaqura të dramaturgjisë gjermane, veç kësaj është vënë në skenë si opera nga Alban Berg (1921) dhe është bërë film, mes të tjerësh, edhe nga Werner Herzog (1979). Dhe jo si subjekt - ku xhelozia absolutisht nuk është subjekt - por si gdhendje karakteresh dhe zbulim i njeriut në gjendjen më të zhveshur ekzistenciale.

Vojceku është i poshtëruar nga eprorët, doktori p.sh. e përdor për të provuar se sa mund të jetojë njeriu vetëm me bizele; gjuha e tij është ajo e njeriut të thjeshtë, por njëherëshi filozof, kumtimet janë më shumë imazhe, që të duket sikur vijnë nga një mendje e sëmurë, por që vetëm ato munden ta shprehin gjendjen e tij.

Në mes të izolimit dhe vetmisë që ndjen në shoqëri, Maria është i vetmi njeri që e ngushëllon, për të dhe për fëmijën e përbashkët "bastard" robtohet gjithë ditën. Por pastaj edhe Marien nuk e ka më...

"Vojcek", si çdo dramë e madhe, nuk mund të tregohet si subjekt. Ajo duhet përjetuar në teatër. Megjithatë le të na lejohet riprodhimi i dy fragmenteve: një dialog mes doktorit "të bizeleve" dhe Vojcekut si dhe përralla-parabolë e gjyshes, për të kuptuar se si ndodhi që një shkrimtar që ndriti dhe u shua si meteor arriti të kuptohej vetëm një shekull më vonë. Me shpresën që një ditë "Vojceku" si dhe "Vdekja e Dantonit" do të hyjnë në repertorin e zakonshëm të teatrit tonë.

Dy Skena nga "Vojcek"

PËRKTHEU: ARDIAN KLOSI

DOKTORI. Ç'pashë ashtu, Vojcek? E mban fjalën burri?
VOJCEKU. Si është puna, zoti doktor?

DOKTORI. E pashë me sytë e mi, Vojcek; pshurre në rrugë, ia fute pas murit, si qen! I harrove tri groshët dhe ushqimin që merr përditë! Shumë keq, Vojcek; bota po bëhet e prapë, shumë e prapë!

VOJCEKU. Zoti doktor, po ç't'i bësh kur të shtyn natyra...

DOKTORI. Të shtyn natyra, natyra! Po pse, nuk e kam vërtetuar unë se muskuli constrictor vesicae i nënshtrohet vullnetit? Natyra! Vojcek, njeriu është qenie e lirë, te njeriu individualiteti çlirohet drejt lirisë.

- S'paska mbajtur dot shurrën! Ngrihet, vë duart pas shpine dhe shkon tutje tëhu. I hëngre për sot bizelet, Vojcek?

Vetëm bizele, djalli e mori, ngulite mirë në kokë! Po ndodh revolucion në shkencë, kam për ta hedhur në erë! Ureja 0,10, acidit klorhidrik, hiperoksidul - Vojcek, s'të vjen të pshurrësh prapë? Futu një herë aty brenda dhe provoje!

VOJCEKU. Nuk mundem, zoti doktor.

DOKTORI. I thekson fjalët fort. Kurse kur do që t'ia fusësh pas murit, të bëhet ë? Po unë e kam me shkrim, e kam marrëveshje në dorë - E pashë me këta sy; sapo nxora pak hundën jashtë dritares, për t'u futur brenda rrezet e diellit e për të vrojtuar teshtimën time.

I zbrazet prapë: Jo Vojcek, jo, nuk zemërohem; zemërimi është diçka e pashëndetshme, është joshkencor. Jam i qetë, krejt i qetë; pulsin e kam si zakonisht 60, e po të flas këtu krejt me gjak të ftohtë.

Të matet mirë kush e zemëron tjetrin! Le të jetë edhe vetë Proteu, që më cof këtu para! Por, Vojcek, nuk duhej të kishe pshurrur ashtu pas murit -

VOJCEKU. E dini çfarë, zoti doktor, njeriu ka një karakter të vetin, një tip të caktuar. - Por me natyrën është ndryshe, kuptoni; me natyrën është kërcet gishtërinjtë, si ta them, për shembull...

DOKTORI. Vojcek, prapë po filozofon.

VOJCEKU. në mirëbesim. Zoti doktor, ju ka qëlluar ndonjëherë një natyrë dyfishe? Kur dielli është në zenit në mesditë, duket sikur bota ka marrë flakë, e pastaj dëgjoj të më flasë një zë i llahtarshëm!

DOKTORI. Vojcek, ke një aberratio.

VOJCEKU. Vë gishtat në hundë. Kërpudhat, zoti doktor, aty është e gjitha. I keni parë kërpudhat ç'figura krijojnë kur rriten mbi dhè? Ah sikur të mund të lexoheshin ato!

DOKTORI. Vojcek, të ka kapur një aberratio klasike mentalis partialis, specia e dytë, bukur qartë. Vojcek, do përfitosh shtesë! Specia e dytë: ide fikse në një gjendje përgjithësisht të arsyeshme. - Të tjerat i bën si zakonisht? E rruan gjithmonë kapitenin?

VOJCEKU. Si urdhëron.

DOKTORI. I ha bizelet rregullisht?

VOJCEKU. Gjithmonë rregullisht. Kurse paratë për ushqim i merr ime shoqe.

DOKTORI. E kryen shërbimin siç duhet?

VOJCEKU. Si urdhëron.

DOKTORI. Je rast tepër interesant. Subjekt Vojceku, do të marrësh shtesë, qëndro fort! Pa ma trego pak pulsin.

RRUGË

Maria me vajzën para derës së shtëpisë, gjyshja, më pas Vojceku

VAJZA. 
Ditën e Zonjës së qirinjve
Kur ndriste dielli e çelte fara.

Shkonin ata nëpër lëndina 
dy e nga dy njëri pas tjetrit.

Fyejtarët ecnin në krye, 
qemonat vinin më mbas, 
të gjithë me çorape të kuqe...

FËMIJA E PARË. Nuk është e bukur.
FËMIJA E DYTË. Ti s'di çfarë kërkon!
FËMIJA E PARË. Marie, na këndo ti!
MARIA. Nuk di.
FËMIJA E PARË. Pse?
MARIA. Sepse.
FËMIJA E DYTË. Po pse sepse?
FËMIJA E TRETË. Gjyshe, na trego ti!

GJYSHJA. Ejani këtu, kolopuçët e mi! Na ishte një herë një fëmijë i varfër që nuk kishte as baba as nënë, të gjithë kishin vdekur, s'kishte më asnjë njeri në botë. Të gjithë të vdekur, edhe ai i gjori ecte e ecte, kërkonte ditë e natë. Dhe ngaqë s'kishte më njeri mbi Tokë, donte të shkonte në Qiell.

E pa Hëna gjithë ëmbëlsi, e kur më në fund mbërriti në Hënë, ishte një copë dru i kalbët. Vajti pastaj në Diell, por kur mbërriti aty, ishte një luledielli e vyshkur. Pastaj erdhi te yjet që ishin miza të vogla floriri kapur me thumba, kurse bilbili këndonte mbi kullumbri.

E kur deshi të kthehej përsëri mbi Tokë, Toka ishte një tenxhere e përmbysur. Fëmija i gjorë ishte i vetëm fillikat. U ul atëherë e filloi të qante e edhe sot e kësaj dite është ende aty, qan e qan i vetëm fillikat.