Ismail Kadare, vdekja e një poeteje si Drita Çomo, tragjedi

Ilda Lumani

Dritë që vjen nga humnera 

Ismail Kadare 

I 
Një natë të ftohtë të vitit 1981, në një nga dhomat e spitalit Onkologjik të Tiranës ndodhte një skenë dhembjeje, tepër e njohur në këto mjedise: përbri shtratit të një vajze të re njëzetetrevjeçare, që ishte në grahmat e fundit të jetës, nëna e saj, e kërrusur nga brenga bënte të vetmen gjë që shumica e të afërmve bëjnë në kësi rastesh, i lagte buzët. Skena ishte diçka e përsëritur qindra herë në këtë ndërtesë të trishtë. E veçanta ishte se tek dera e dhomës së vajzës që po jepte shpirt, nënën e mjeruar e prisnin në këmbë dy njerëz të policisë së fshehtë shqiptare. Ata nuk e fshihnin padurimin, madje njëri prej tyre i tha gruas të shpejtonte. Edhe kjo nuk ishte e rrallë në Shqipërinë komuniste. Shpeshherë, ata që vinin për të parë të afërmit që jepnin shpirt në spitalet, ishin të internuar. Kështu që vinin të shoqëruar me roje dhe kohën e kishin tepër të kufizuar, madje duhej të falënderonin shtetin për zemërgjerësinë e treguar për dhënien e lejes. Shumë të tjerë as që arrinin ta merrnin dot lejen, ose e merrnin tepër vonë, kur i sëmuri ndodhej ndërkaq nën dhe. Gruaja kërkoi të rrinte edhe pak, por shoqëruesit, fare shpërfillës, e urdhëruan haptas të ngrihej. Te dera ajo bëri përpjekjen e fundit: "Unë njoh Nexhmije Hoxhën. Më lejoni t'i telefonoj. Ajo është nënë dhe do të më kuptojë". Rojet qeshën me zë të lartë: "Si shumë lart e vrake! Dashke të shqetësosh edhe shoqen Nexhmije. Nuk thua faleminderit që të lamë dhe kaq". Gruaja uli kryet dhe doli. 
II 
Menduam bashkë me zonjën Liri, se shkrimtari i madh Isamil Kadare e ka përshkruar Dritën në mënyrën më të jashtëzakonshme, më mirë se askush tjetër, e ka ngritur si të gjallë në një piedestal të lartë, nga ku ajo me të vërtetë rrezaton dritë për të gjithë ne. 
Vajza që jepte shpirt në spitalin Onkologjik ishte Drita Çomo, një nga letraret më interesante të brezit të vet, por në atë kohë e panjohur krejtësisht, për arsyen e thjeshtë se të atin e kishte në burg dhe nënën në internim. Për ata që e shihnin ishte thjesht një vajzë tepër e bukur, pakëz e trishtuar. Në udhën e jetës së saj i kishin dalë herët, tepër herët, dy nga përbindëshat më të zezë të kohës: diktatura dhe kanceri. Nëna, e cila nuk arriti dot t'i bindte rojet për ta lënë edhe pakëz më shumë te kryet e vajzës, kishte qenë vite me radhë një nga gratë më të njohura e të fuqishme të vendit, anëtare e Byrosë Politike, portretin e së cilës e mbanin njerëzit në duar, në festat e paradat e 1 Majit. Njëzetë vitet e internimit duhet t'i kishin mësuar shumë gjëra gruas, që kishte qenë dikur pranë majës së piramidës së pushtetit. Megjithatë, ajo natë shkurti, kur gazi i Degës së Brendshme e çonte nëpër rrugët e errëta të Shqipërisë, drejt vendit të internimit, duhet t'ia ketë dhënë një zbulim të fundit për natyrën e shtetit e të regjimit, në mekanizmin e të cilit kishte bërë pjesë. Mijëra e mijëra familje të shqyera kështu për shkak të luftës së klasave. Fate të përmbysura, njerëz të ndarë përjetë për së gjalli, egërsi e skajshme, mungesë mëshire, çnjerëzi e ngritur në doktrinë. Goditja e fatit, ajo që komunistët kishin gjithmonë dëshirë ta imitonin, kishte qenë mizore për gruan. Do të mjaftonte shumë më pak për t'i kujtuar gjithkujt se ka një kërcënim qiellor që qëndron mbi dokrrat politike të çdo ngjyre, mbi pushtetin, paradat, byrotë politike dhe, natyrisht, mbi luftën e klasave. Do të mjaftonte leximi i shkrimeve të vajzës, që nëna i mbante në çantën e saj, për të kuptuar se sa larg ishte bota komuniste nga bota e njeriut. Ndonëse të cunguara nga ankthi i kontrollit, ato shkrime jepnin fare qartë një tjetër botë. Mirëpo fati nuk ishte mjaftuar me gjymtimin e prozës dhe vjershave të vajzës. Ai kishte kërkuar më shumë: vetë krijuesen e tyre. 
III 
Drita Çomo vdiq dy ditë më pas nga vizita e nënës, në moshën 23- vjeçare, krejt e vetmuar, në një shtrat të spitalit Onkologjik. Qysh foshnjë kishte qenë në internim. Në moshën 18-vjeçare ishte prekur nga sëmundja e pashërueshme. Nga vjershat dhe ditarët e saj del fare e qartë se e ka ditur gjithmonë se do të vdiste shpejt. Gjithë rinia e saj kishte kaluar nën kërcënimin e vdekjes. Duke e pasur këtë minierë të zezë, këtë anti-thesar mizor, ajo në vjershat e saj as e shpërfill sipas recetave rozë "të ngadhënjimit shpirtëror mbi vdekjen" etj, etj, e as e kthen në vello, në dantellë të errët të recetave të kundërta: "Vdekje, jam e jotja" etj, etj. Natyrshëm shkruan se dëshiron shumë të jetojë, e po aq natyrshëm shkruan se e di që ditët i ka të numëruara. Jeta e saj e shkurtër zhvillohet në një hapësirë të ngushtë: Cërrik, Elbasan, Tiranë, hekurudha që përshkon këtë zonë, stacionet e mërzitshme të Rrogozhinës e të Durrësit, ardhja në Tiranë për analiza ose shtrim në spital, kthimi prapë, ardhja përsëri. Në trenat e mjerueshëm shqiptarë, në të ftohtën e dimrit ose në zhegun e verës, zhvillohet pjesa më interesante e jetës së saj të dukshme. Është tepër e bukur dhe përherë tërheq vëmendjen e djemve. Ndaj në çdo udhëtim ka përherë nga një histori të vogël. Një histori që s'ka kurrë vazhdim. E ndërprerë jo më prej fatalitetit të vdekjes, por prej një force po aq të errët: shtetit komunist. Ose më mirë, prej asaj vetë, që ka rënë robinë e këtij shteti. Një vajzë e re që e di që do të vdesë, ose e humbet krejt shijen e jetës, ose synon të përfitojë sa më shumë prej afatit të shkurtër. Drita Çomo krijon një raport të vetin qoftë me jetën, qoftë me vdekjen, një raport të natyrshëm. Pa kurrfarë poze dhe kryesorja: sipëran. Shpjegimi i këtij raporti të mahnitshëm është se ajo, ndonëse nuk e thotë, e ndjen se i përket një bote të veçantë, asaj të krijuesve. Janë ata, princat e një bote tjetër, atje ku vdekja dhe jeta janë të përziera, dhe ku jeta ka të tjera afate, që i japin motrës së tyre të vogël atë drejtpeshim të admirueshëm. 
Njëzetvjeçare, e bukur, me verdiktin e vdekjes në trup, nuk i shmanget njohjes me djemtë. E megjithatë, pa qenë e ftohtë, është e përmbajtur. Në çdo njohje duket sikur kërkon të vërtetojë pambarimisht, si një ëndërr të keqe, fatalitetin e gjendjes së saj. Afërsia e vdekjes nuk është pengesë për dashurinë, përkundrazi. Është diçka tjetër që ngjan e pakapërcyeshme: statusi politik. Ndaj, ndërsa rrallë, shumë rrallë i tregon të njohurit të saj arsyen shëndetësore përse i shmanget një lidhjeje me synim martese, pothuajse të gjithëve iu tregon pengesën politike. Duket sikur mezi ç'pret çastin që adhuruesin e porsanjohur ta vërë në provë. Nuk është as trill, as kureshti femërore. Është thelbi i jetës shqiptare, që pasqyrohet në dramën e vogël që do të luhet mu përpara syve të saj, në çastin kur ajo do t'i thotë adhuruesit mbiemrin e vet, ose më mirë mbiemrin e nënës, Belishova. Ky mbiemër është i njohur për të gjithë ata që kanë mbaruar shkollat e Shqipërisë. Qysh në gjimnaz, në mësimin e marksizëm-leninizmit, në kreun për grupet armiqësore antiparti, ata kanë mësuar diçka edhe për gruan, vajza e së cilës është shfaqur befas në sytë e tyre në trenin e mërzitshëm Rrogozhinë-Peqin. E bukur, e largët, me sy të vëmendshëm, ajo heton efektin e zbulesës tek i panjohuri. Brenda një grime kohe, ajo është në gjendje të rrokë atë që analistëve do t'u duhej një kohë e gjatë: në ç'masë shteti diktatorial ka arritur të cenojë e të shtrajtojë shpirtrat njerëzorë, sa thellë ka zbritur e keqja në ndërgjegje dhe në fund ndërgjegjen e tyre. Të vënë përpara një prove të befasishme, djemtë, që nuk e kanë ditur as vetë në ç'raporte kanë qenë me shtetin diktatorial, zbërthehen aty për aty. Një pjesë hutohen, disa heqin dorë, disa të rrallë, përkundrazi, ndonëse e dinë ç'tmerr është një guxim i tillë, i thonë se janë të gatshëm të përballojnë pasojat. Ndërkaq ajo, sipërane si princeshë, pa luajtur me askënd e pa fyer asnjeri, qoftë të ndrojturin, qoftë kokëshkretin, tërhiqet nga skena njerëzisht. Vdekja e afërt, ashtu siç e dëshpëron, po aq e ndihmon të jetë shpirtërisht e lirë, e palidhur me gremçat e bezdisshme të jetës. Megjithatë, e ndershme tërësisht, e nderon gjer në fund paktin me jetën. Vazhdon të jetojë normalisht, mëson gjuhë të huaja, lexon libra, dëgjon muzikë, zgjeron kulturën dhe, kryesorja, shkruan vjersha dhe mban ditar. E refuzon shthurjen, që në raste të tilla është tunduese, ndërkaq nuk tërhiqet as nga imazhi i murgeshës. Krijesë e plotësuar njerëzore, e provon dhe e njeh dashurinë plotësisht. Por, po aq sa dashuria, ndoshta më fort se ajo, hapësirën e saj të brendshme vazhdon ta mbushë gjer në ditët e fundit të jetës letërsia dhe arti. Afrimi i vdekjes nuk ndryshon asgjë, as në artin, as në ndjenjat e saj. Vazhdon të shkruajë vjersha njëlloj si më parë dhe po aq natyrshëm mban ditar. Asnjë përçudnim nuk i ndodh në shpirt. Një shoqe e saj e shkollës është bërë artiste dhe ajo shkruan dy vjersha për të dhe për bukurinë e saj, ndonëse vetë ka mbetur në humbëtirën e internimit. Banore e tokës dhe e qiellit njëkohësisht, jeton në të dy nivelet, në harmoni me vetveten. E vetmuar, jashtë çdo kontrolli apo detyrimi moral, me njëfarë lirie, që për çudi, ia jep pikërisht sëmundja (udhëtimet në Tiranë për kontroll mjekësor, trenat dhe stacionet, qëndrimi i vajzës njëzetvjeçare, ndonëse e shkelur me këmbë prej shtetit dhe sëmundjes, e ruan në të gjitha rrethanat klasin e saj të lartë. Ndjesia e të qenurit e fisme nuk i vjen aspak prej kujtimit të kohës kur prindërit e saj bënin pjesë në piramidën e pushtetit. Përkundrazi, ajo piramidë është kthyer në makth për të. Epërsia shpirtërore i vjen prej një tjetër nomenklature, asaj të artit, zotat e së cilës nuk i rrëzon dot asnjë stuhi e asnjë terror. Neofite modeste e këtij urdhri të madh, ajo është tashmë e përgatitur të përballojë perandorinë e vdekjes. 
Në këto vjersha dhe në ditarë ne shohim vetëm periferinë e shpirtit të saj. Janë shkrime të krijuara nën kërcënimin e kontrollit të befasishëm të policisë. Ndaj, gjithçka në to është e kujdesshme, e përmbajtur. Rrallë, shumë rrallë përmenden gjëra delikate, si skena e gjykimit dhe e dënimit të ungjit të saj. Pothuajse asnjëherë s'përmendet ajo që duhet ta ketë torturuar, zymtuar e eksituar vite me radhë shpirtin e saj: rrëzimi i prindërve, sidomos i së ëmës. E detyruar të heshtë për kryesoren, ajo na jep vetëm ca shenja të kursyera, por edhe ato janë të mjafta për të kuptuar pasurinë kryesore të saj", atë që u varros bashkë me të. Vepra e saj mund të përftohet vetëm kështu: një mundësi, një pasqyrim i diçkaje, thelbin e së cilës e ka thithur humnera. 
Një pjesë të kësaj vepre e përbën kronika e spitalit dhe e zhvendosjes për shkak të tij, hyrjet dhe daljet në ndërtesën e trishtueshme, analizat, shtimi ose pakësim i leukociteve, grafitë e njëpasnjëshme, portrete të sëmurësh të tjerë, pasditet e mërzitshme, vizitat e të njohurve, ardhja e njeriut të dashur, prapë analiza, grafi, shpejtim ose ngadalësim i përkohshëm i hapave të vdekjes. Duke ruajtur gjithë përmasat, mund të thuhet se ky libër është skica e një versioni shqiptar të "Pavijonit të kancerozëve", me të vetmin ndryshim se, Solzhenicini e shkroi atë gati dhjetë vjet pas vdekjes së Stalinit, kurse vajza njëzetvjeçare nga Shqipëria, e krijoi atë në vitet 1977-1981, kur diktatori ishte në kulmin e zymtimit të tij. 
IV 
"Sot ajo kalbet në dhe, në planetin që e deshi aq shumë". Me këto fjalë e ka dhënë ditën e varrimit të saj djaloshi, që ndonëse pati lidhje me të dhe e deshi fort, nuk arriti të bëhet, së paku, i fejuari i saj. 
Në ditën e ftohtë të fundit të shkurtit, një qerre çonte në varrezën e qytetthit një poeteshë njëzetetrevjeçare, një vajzë të bukur, një nga ato që ky popull pillte me aq lehtësi e po me aq lehtësi i shkatërronte. Pas qerres, mbi të cilën lëkundej trupi i pajetë i vajzës, ecte vetëm një njeri: nëna e saj. Sëmundja e pashërueshme kishte ngadhënjyer më në fund mbi trupin e vajzës, por shteti diktatorial, më i egër se sëmundja, do të ishte i pamëshirshëm në mizorinë e tij. Edhe pas vdekjes, atëherë kur ata që ai i quante kundërshtarë të tij, bëheshin të parrezikshëm për të, ai vazhdonte hakmarrjen. Kështu që vajza po futej nën tokë më e vetmuar se ç'kishte jetuar në sipërfaqen e saj. Nga i gjithë planeti tokësor, përveç spitalit, ajo s'kishte njohur, veç një skutë fare të veçuar të tij, ca trena të vjetër, ca stacione të mërzitshëm dhe qytetthin e hidhur, Shqipërinë. Të tjerat; aeroportet, dritat e qyteteve të mëdha, muzikën, shkrimtarët, filmat, diskotekat e vallëzimit, plazhet e kafenetë e gëzueshme të të rinjve, ajo i kishte brenda vetes së saj, si një mall i vazhdueshëm dhe i paarritshëm. Ishte ai mall i pamundur që, me rrezatimin e tij ka ushqyer këto faqe fisnike. Duke kaluar anash botës, ajo arriti megjithatë të merrte jo egërsinë, por dritën e saj. 
Ky libër, që del në dritë gjashtëmbëdhjetë vjet pas fikjes së vajzës, bën pjesë në ripërtëritjen e ëndrrës së vjetër të njerëzimit: rikthimit prej territ dhe asgjësë. E në këtë rast, ne i themi vajzës: Mirëseardhe në jetën tënde të dytë, në atë që s'njeh veçim, as ankth. 

* * * 
Duke biseduar me zonjën Liri, ajo më tregoi: "Kur u kthyem në Tiranë pas heqjes së dënimit, bashkë me babanë e Dritës, Maqo Çomon, I bëmë një vizitë zotit Isamil Kadare. Atij I kishte folur për Dritën artistja e njohur Monda Bulku, e cila e kishte pasur Dritën shoqe shumë të ngushtë kur mësonin në Gjimnazin e Cërrikut. Ismail Kadare u interesua për jetën e Dritës dhe kur ne I thamë se ajo ka bërë një ditar 600 faqesh, ku përmblidheshin edhe poezitë, ai kërkoi të la lexonte. Ja çuam ditarin dhe të nesërmen Zoti Kadare më telefonoi dhe unë përsëri shkova në shtëpinë e tij. Ishte emocionuar shumë dhe më tha se "ky ditar duhet të botohet patjetër, është një dëshmi e rëndësishme. Për këtë do të kuijdesem unë". Dhe me të vërtetë shkrimtari I madh, por edhe zonja Helena u kujdes dhe ndihmoi shumë për botimin e ditarit të Dritës, bisedoi me shtëpinë botuese "Onufri", gjeti titullin aq të goditur "Dritë që vjen nga humnera", etj. Dhe kryesorja i shkroi parathënien aq të bukur, aq mahnitëse, një perlë e vërtetë. 
Duke biseduar me zonjën Liri, ajo më tregoi se për botimin e librit të Dritës ka ndihmuar shumë zoti Ismail Kadare, por edhe zonja Helena. Atij i kishte folur për Dritën artistja e njohur Monda Bulku, e cila e kishte pasur Dritën shoqe shumë të ngushtë kur mësonin në gjimnazin e Cërrikut. Kur u kthyen në Tiranë pas heqjes të dënimit, zonja Liri dhe babai i Dritës, Maqo Çomo, i bënë një vizitë zotit Ismail dhe i dhanë atij ditarët e Dritës, ku ishin edhe poezitë e saj (600 faqe). Të nesërmen, Ismail Kadare i telefonoi zonjës Liri dhe ajo shkoi përsëri në shtëpinë e tij. Ishte emocionuar shumë dhe i tha se "ky libër duhet të botohet patjetër, kjo është një dëshmi shumë e rëndësishme. Për këtë do të kujdesem unë. Do ta botojë shtëpia botuese 'Onufri'". 
"Dalja e librit të Dritës u prit me shumë interes. Ishte për mua si një ringjallje e vajzës. Atëherë e kam kuptuar thellë në shpirt (përlotet) "se të vdekurit vazhdojnë të jetojnë për aq kohë sa i kujtojnë të gjallët", se ata mund të kenë një jetë të dytë. Ishte pikërisht kështu, Drita erdhi përsëri midis nesh, filloi jeta e saj e dytë, ajo jetë "që s'njeh as veçim, as ankth". Libri i Dritës është botuar deri tani 4 herë. Ajo tash ka me mijëra shokë dhe shoqe, që i munguan kaq shumë sa ishte gjallë. Drita tani ka miq edhe në botën frankofone, sepse Ismail Kadare u interesua shumë që libri i Dritës i përkthyer nga z. Edmond Tupja të botohej nga shtëpia botuese "Du Rocher". Kur ky libër u botua në frëngjisht, , zoti Ismail Kadare ka deklaruar: "Libri i Drita Çomos përbën një befasi për lexuesin francez. E kanë krahasuar me "Ditarin" e famshëm të Ana Frankut dhe në disa aspekte me "Pavijonin e kancerozëve" të Sollzhenicit". "Libri i Drita Çomos është i rëndësishëm, jo vetëm se dëshmon për talentin e një autoreje me fat tragjik, por tregon ç'finesë dhe ç'pasuri shpirtërore mund të fshihte një vajzë shqiptare në një vend që dukej i ngrirë e i mbaruar. Për sytë e lexuesit perëndimor ky është një tjetër befasim". 
Ishte e çuditshme, por krahas hidhërimit të padurueshëm unë ndjeja një ngushëllim të jashtëzakonshëm dhe mund të them sado e habitshme të tingëllojë kjo fjalë, një lloj gëzimi. Që ajo ishte rikthyer, që ajo po jetonte këtë jetë të dytë. Që atëherë, miqtë e Dritës janë shtuar, shumë artikuj e poezi janë shkruar për të, në gazeta, revista e libra janë botuar pjesë nga ditari dhe poezi të saj, janë organizuar mbrëmje përkujtimore, zoti Namik Ajazi ka bërë një film dokumentar. Por, ai që e prezantoi për herë të parë Dritën në këtë jetë të dytë ishte i madhi Ismail Kadare. Për Dritën ishte një fat, një nder i madh që shkrimtari i nderuar në gjithë botën e vlerësoi dhe u kujdes e vazhdon të kujdeset shumë për të. Prandaj në mënyrë të veçantë i jam atij thellësisht mirënjohëse, i janë mirënjohës edhe gjithë të afërmit e Dritës dhe në rradhë të parë i është mirënjohëse Drita. Në shpirt sa herë më jehon zëri i saj: "Të faleminderit Ismail". 
"Romani i fundit i Kadaresë "E penguara" është një majë tjetër e artit të tij gjenial dhe një gjest tepër fisnik, sepse u dedikohet vajzave shqiptare që lindën, u rritën e u vajzëruan në internim. Ai ka gjetur një mënyrë origjinale, të goditur për të dhënë jetën tragjike të këtyrë vajzave. Ky është një roman për dashurinë. Po realisht në këtë roman pasqyrohet gjithë mizoria e diktaturës komuniste. Megjithëse këtu nuk ka qeli të errta burgu, tortura të tmerrshme, pushkatime e varje. Po mungesa e lirisë, kërcënimet e sistemit diktatorial rëndonin si një vampir mbi jetën e mijëra vajzave të internuara. Ato ishin të penguara, nuk kishin mundësi të dashurojnë, të jetojnë. Kur e lexon këtë roman e ndjen me gjithë shpirt mungesën e lirisë si mungesën e ajrit, të duket sikur të kanë mbërthyer për fyti, të duket sikur po asfiksohesh. 
Uroj që të rejat e të rinjtë shqiptarë, që kanë sot lirinë e mundësitë kaq të munguara për Dritën, të përpiqen me sukses për jetën e tyre të lumtur duke u përpjekur që Shqipëria të arrijë standardet e larta të progresit e prosperitetit të demokracive evropiane!