ELSA DEMO
Bisedë me Agron Tufën për "Thembra e Akcilit" që e bëri fitues të Çmimit të Madh për Letërsinë. Prurja e një zhanri jo të njohur në letrat shqipe, miniatura, e aftë të ndriçojë portrete të bashkëkohësve dhe realitete shqiptare që "ta heqin trurin".
Sa i dobët është njeriu? Njeriu shqiptar? Ku qëndron dobësia e tij? Cila është dhe nga vjen ajo dorë që tendos harkun për ta goditur aty ku rrëzohet, e sigurt, shqiptari qytetar, urban dhe preurban?
"Thembra e Akcilit" e Agron Tufës supozon vatrat e dobëta të secilit, thembrat e heronjve të kohës tonë që rrëzohen në mënyrë qesharake para turmës ose bankomatëve ose persekutorëve të djeshëm.
Bisedë me Agron Tufën për librin që e bëri fitues të Çmimit të Madh për Letërsinë, dhënë së fundi nga Ministria e Kulturës. Prurja e një zhanri jo të njohur në letrat shqipe, miniatura, e aftë të ndriçojë portrete bashkëkohësish dhe realitete shqiptare që "ta heqin trurin".
Një çmim i destinuar për gjashtëdhjetëvjeçarë, i jepet një shkrimtari që ka kapërcyer të dyzetat, dhe prej dy dekadash shkruan, përkthen, debaton në skenën letrare dhe publicistike.
Ç'është përmbledhja "Thembra e Akcilit" (Botimet Zambaku, Tiranë, 2009) po mundohemi ta zbulojmë pjesërisht nëpërmjet intervistës me autorin dhe duke botuar një miniaturë. Ky libër, një kapitull i të cilit i referohet biografisë së Tufës u bë shkas për pak rrëfim nga jeta e tij.
"Thembra e Akcilit" mori Çmimin e Madh, po në librari e gjen?
Rrugës për këtu kalova në dy librari. Librat ishin mbaruar. Ekzistenca e këtij libri doli në pah vetëm nëpërmjet këtij çmimi. Ngaqë nuk njohin edhe botuesin, librarët më drejtohen mua. Është një kulturë që po provoj kohët e fundit jo vetëm për "Thembra e Akcilit" por edhe për dy romanet e tjerë të cilët fatkeqësisht nuk janë shpërndarë. Është ajo brenga e përhershme që nuk gjen librin në librari dhe për këtë shkak, ura me lexuesin nuk funksionon.
Në rastin konkret, nuk i kam helmuar marrëdhëniet e mia me letërsinë me çmimet që të lënë shije ose tepër euforike ose tepër të hidhur.
Ky libër është shkruar vetëm me kënaqësi. Dhe siç e them në një nga epigrafet e romaneve të mia, "Mërkuna e zezë": "Nëse imagjinata e ka krijuar botën atëherë është e drejta e saj ta udhëheqë atë.", libri "Thembra e Akcilit" ka një qasje të përkundërt. Po të marrim një tjetër thënie të Vladimir Nabokovit: "Jeta shpeshherë është më e talentuar dhe më e papritur se ne."
Sapo hedh hapin jashtë pragut do ndeshesh me nonsensin, me absurditetin, me atë që të heq trurin. Natyra e këtij absurdi ka origjinë ideologjike, politike, religjioze, sociale po se po, dhe krijohet një mishmash sa ti nuk e njeh bashkëkohësin tënd.
Bashkëkohësi ynë ka disa qindra fytyra. Këto janë sindroma që në filozofinë postmoderniste, Zhil Dëlëzi i quan "neuroza shizoidale", është një aspekt i thellë depresiv që mund të variojë nga trauma deri tek ngazëllimi i pakufi.
Këtë jetë të gjallë e gjen në arte e zhanre të tjera të letërsisë, por ajo që e bën autentike, është mjedisi shqiptar, vendet dhe modeli psikologjik. Akcil-ët, po ashtu, na paraqiten edhe me emra realë.
Jam përpjekur të transmetojë efektin që shkaktojnë këto reale. Duke qenë besnik në ndeshjen me këto situata, vetvetiu dukuria ka dalë e gjallë, dinamike, përndryshe manierat narrative do ta kishin mbytur fare këtë lloj lënde.
Nëse unë nuk do isha i sinqertë me veten, nuk do isha i sinqertë dhe me situatën. Çfarë kuptoj me sinqeritet? Përcjelljen e nuancave, ato që më kanë bërë të shtang nga habia, të mahnitem dhe të drejtohem në disa aspekte jo të rënduara meditative.
Edhe atëherë kur i referohesh kujtesës për vitet '80?
Ashtu siç është strukturuar, libri është një histori e Shqipërisë sipas meje, qoftë me reale nga lufta partizane, me njerëzit që e bartin akoma gjallë, me sekretarët e partisë, me brezin Pepsi-Cola, qoftë edhe me aspektet e mia private biografike. Kështu shpaloset shtresa-shtresa historia jonë kombëtare me larminë po dhe me aspekte dinjitoze.
Ideja për këtë libër ka marrë formë duke qenë i vëmendshëm dhe duke krijuar një koleksion. Po i referohem përsëri Nabokovit, ai ka qenë një adhurues i madh fluturash. Ai nuk e kishte fare parasysh se pasioni i tij që nga fëmijëria do ta çonte në shpikjen e disa ekzemplarëve që nuk ishin të zbuluar dhe që mbajnë sot emrin e tij, del dhe një revistë me titull "Nabokoviana". Në këtë koleksion dolën gjëra ta paparashikuara.
Në këtë rast, kërkimi i përqendruar dhe rritja e nivelit të vigjilencës të asaj çka ndodh përreth nesh, krijon një fushë graviteti. Koleksioni i këtyre miniaturave pak nga pak formëson frymën e një epoke, detaje, tipare të bashkëkohësisë që nga auditorët deri tek zhargonet e rrugës. Kjo është orbita jonë, këtu rrëkëllehemi nga mëngjesi deri në darkë.
Për ata që nuk e dinë ç'është ky libër, ç'është miniatura, kur termi importohet nga arti figurativ në letërsi?
Miniatura është një term që vjen nga forma me të cilën mjeshtërit mesjetarë punonin me një nuancë të kuqe minia dhe krijonin portrete, peizazhe, ornamente brenda një kornize shumë të vogël që mund të futej në xhep. Një portretim i tillë i veprës artistike ka qenë shumë i përhapur. Mjafton të lexoni romanin "Unë jam e kuqja" i Orhan Pamukut ku jepet gjithë kjo traditë, për të kuptuar se me çfarë këmbëngulje vazhdonte edhe pasi verboheshin mjeshtrit.
Të rrokësh me një frymë një epokë, një ngjarje, një fenomen, kjo është miniatura
Duke mos pasur paraardhës të këtij zhanri në Shqipëri, por gjëra të përafërta, Koliqi me "Pasqyrat e Narcizit", apo Lumo Skëndo me prozat e shkurtra poetike, Migjeni apo Anton Harapi, Martin Camaj disi, u përpoqa që ta dinamizoj duke bërë vërtet miniaturë.
Nuk guxoj t'i quaj tregime, proza poetike, por duke futur elemente të publicistikës, elemente që më janë dukur të domosdoshme për të vendosur një shkallë sa më afër komunikimit. Por kujdes, pas kësaj nuance të publicistikës ka vërshime që vijnë nga sfera e poezisë apo e filozofisë.
Përse ndodh që kur lexon i miniaturat kërkon të gjesh kush janë këta personazhe që vërtiten mes nesh, që duket se ua njeh mimikën, batutën?
Është zë. Është një zë i cili na përfaqëson një shkallë realiteti të cilin ne e kemi parë njëherë por s'kemi pasur shumë kohë që ta mbajmë në mendje sepse na e ka zënë një realitet tjetër. Këto zëra janë jetëgjatë, këmbëngulës, janë zëra mentalitetesh, pikëpamjet e tyre mbi botën.
Unë besoj se libri ka dhënë shumë zëra dhe në mes tyre, në vend të intermexos janë përthyerjet e zërit im, është zëri i fatit tim i individual, me çfarë më është dashur të ndeshem. Në këtë raport zërash shoqëria projektohet tek unë, por unë duhet të projektohem tek kjo shoqëri me pengjet, dëshirat, inatet ose shkallën e madhe të irritimit.
Kjo duket qartë dhe ndjehet, aq sa lexuesi gjen njëfarë ngushëllimi që edhe autorit i ndodhkan gjëra banale si gjithë shqiptarëve të tjerë.
Po të vëresh në këtë trajektore jepet dhe një ide e lëvizjes, sa kemi lëvizur dhe në ç'kah ka lëvizur psikika, mentaliteti dhe vetëdija e shqiptarit. Kjo nuk është një lëvizje sipas një drejtimit të caktuar, por është një lëvizje rretherrotull.
Tek kapitulli biografik irritimi është i tillë: Nëse ju më keni gënjyer njëherë, më keni ngulitur që jam fajtor, që fëlliqësia e kësaj bote fillon nga unë dhe pastërtia e kësaj bote mbaron tek ju, për herë të dytë s'mund të më gënjeni.
Kur janë shkruar këto miniatura?
Në harkun e dy viteve. Janë shkruar me asociacione mbi një ngjarje që më ka kujtuar saktësisht një tjetër ngjarje. Për nga fqinjësia apo mënyra e arsyetimit, asociacionet ringrenë edhe një përmasë të përvojës që ke kaluar.
Nëse këtë përmasë e sheh me sytë e sotëm, me rehabilitimin e të rriturit që di kush është rendi dhe pozicioni i gjërave, atëherë fillon të kuptosh përse të kanë imponuar një inferioritet që nuk të takonte, përse të kanë ngulitur ide që s'janë aspak të qëndrueshme as etikisht, as estetikisht.
Seç të kujtojnë për nga fryma prozat e Mark Tuejnit, ku shpesh ndesh me një gënjeshtër që dikur e ke ngrënë për të vërtetë apo anasjelltas.
Meqë më kujtuat Mark Tuejnin, unë emocionohem kur dëgjoj këtë emër, sepse ka qenë një autor nën shenjën e të cilit ka kaluar jo vetëm fëminia po edhe rinia ime.
Detyra artistike që ka vënë Tuejni është ironia dhe satira. Unë besoj se gjëra që janë të kësaj fryme të librit kalojnë në sarkazëm e cila është më pranë realitetit.
Marr shkas të them se kjo është arsyeja përse Mark Tuejni nuk u bë një ndër shkrimtarët më qendrorë dhe më ndikues në tërë letërsinë e shekullit të XX të Amerikës. Ky shkrimtar i fundshekullit të XIX që e emancipoi gjithanshëm letërsinë amerikane që s'kishte ndonjë autenticitet - ishte vazhdimi frymës evropiane - arriti tek shkalla e ironisë dhe satirës, pa prekur sarkazmën që është plani realist social, çka e bënë shkrimtarë të tjerë më vonë,
Folkner, Heminguej, Fitxherald, Uajldër, Shtajnbek, Dos Pasos. Sarkazma është refuzim total, stadi i të qenit esëll dhe i vetëdijësimit për realitetin.
Tek ne gjërat janë ndryshe, kemi problem me vetëdijen. Të gjithë shqiptarët kanë problem me informacionin, me përpunimin e informacionit që ndikon në mënyrë vendimtare tek gjendja e vetëdijes.
Vetëdijen tonë e ushqejnë lloj-lloj fantazmash, manipulatorësh, padrejtësish, qoftë nëpërmjet forcës arrogante, pushtetit të parasë, nëpërkëmbjes, dhe akoma vetëdija është e ndarë: nuk pajtohet dot persekutori me viktimën që është ndër temat e mia të përhershme dhe në prozën e gjatë.
Persekutori nuk pendohet aspak, mban pozicion akoma më agresiv, thotë mirë jua kemi bërë se të tillë ishit, plehra, thonë kemi kryer një mision historik. Ndërsa viktima që përpiqet për drejtësi dhe që të shqiptojë plagët e veta, nuk arrin të dëgjohet.
Nga romani i parë, "Dueli" tek i fundit, "Tenxherja" ka një temë autobiografike. Çfarë zbulon përvoja personale, familjare me diktaturën, parë nga sot?
Jam i papërgatitur për ta shtjelluar këtë pyetje, sepse është një temë shumë e madhe. Mund të them se qysh në fëmijëri ka nisur me pengesa, mohime, ngushtim hapësire. Kështu ka qenë deri vonë. Më është dashur që hisen time ta rrëmbej me thonj. Tingëllojnë patetike, por nëse tingëllon kështu, atëherë vetë jeta ime e ka këtë lloj patetizmi.
Nëse doni vërtet realitetin kështu ka qenë. Është shumë e rëndë për një fëmijë të rritet që nga klasa fillore me damkën "i deklasuar", "bir i armikut të popullit", me mohime të shkollës, të punës, të pasjes së një vendi, të aftësive. Figurativisht, duke kaluar këto pengesa deri nga mosha 25-vjeçare - po të kalojmë tek fusha e sporteve - do të isha bërë mjeshtër i kërcimit së larti.
Ka cinikë që thonë kjo është një gjë shumë e mrekullueshme për një shkrimtar që të ketë një fëmijëri me mungesa, të hidhur. Por nuk është e nevojshme për një njeri të torturohet për të dëshmuar talentin. Më duket shumë banale. Kjo qe hisja nëpër të cilën kalova. Sigurisht s'do ta kisha dashur, ashtu siç nuk e kemi në dorë kur na sjellin në jetë prindërit, apo t'i zgjedhim ne, edhe jeta është njëlloj.
Po prindërit e tu, e dinë ku ka shkuar kjo përvojë e jotja në strehën prindërore, në Sohodoll?
Prindërit e mi s'kanë pasur asnjë lloj ideje. Kam qenë i varur nga librat dhe i bëja të gjitha nëpërmjet sakrificave ta vogla, duke larë shishe vaji, duke i shitur apo ndonjë vezë, duke i mbledhur lekët për të blerë libra.
Pas mbarimit të shkollës paradite, isha ai që do të kullosja bagëtinë e shtëpisë, kalin, lopën, etj. Mbaj mend që duke lexuar pasdite, kafshët futeshin në parcelat e kooperativës. Në mbrëmje vinin procesverbalet e rojeve të fushës dhe gjithë puna e prindërve të mi dënohej me gjobë. Kështu që morën masa, më thanë që të mos marrësh libër me vete. Unë e fsheha "Hamletin" e Shekspirit, e futa në brekë dhe kur dola nga oborri im, at më bëri kontrollin dhe pa mëshirë ma ka nxjerrë nga brekët Hamletin.
Të nesërmen nga kjo përvojë nxora mësime dhe para se të kthehesha në shkollë bëja një lakore diku lart mbi shtëpitë e fshatit dhe e fshihja në një gëmushë librin e radhës. Leximi ka qenë një qëllim në vetvete obsesiv në atë vend ku nuk gjeje rrotull një copë gazetë - prindërit e mi kanë qenë fshatarë të thjeshtë, të paarsimuar. Sigurisht që më janë djegur edhe libra në sobë dhe kam qarë me lot - besoj se kjo ka qenë e vetmja gjë e bukur që më ka ndodhur gjatë fëmijërisë. Besoj se në masë të madhe jam produkt i leximit të këtyre librave.
Është e ngjashme kjo që tregoj unë edhe për shumë bashkëmoshatarë të mi nëpër vende të ndryshme të Shqipërisë, të zonave rurale. Por kjo solli një produkt që nga mosha 16-17 vjeç gjithmonë përsëritet një tipologji ëndrre e cila në thelb mbetet e njëjta: Biblioteka të mëdha të cilat fshehin, gjithnjë në katet dhe shkallët e thella të bodrumit, libra të mistershëm, të lidhur me lëkurë dhe si në ankth, me dëshirë dhe kënaqësi kërkoj të deshifroj diçka që fshihet dhe që unë nuk e di. Kjo përsëritet në forma të ndryshme deri sot. Është një ëndërr në të cilën e ndjej veten mirë.
Me miniaturat e "Thembrës së Akcilit" ndodh ashtu siç mund të ndodh kur lexon publicistikë me art. Publicistika e mirë di ta vejë veten në vend të njerëzve të cilëve u drejtohet. Në këtë kuptim ky libër në ndryshim nga të tjerë tuajët, e ka shkurtuar rrugën për tek lexuesi i përditshmërisë.
Më kanë kritikuar për defektin e një letërsie elitare, që nuk bën lëshim për të hyrë në raporte kuptimore me lexuesin e një masë të madhe.
Përgjigja ka qenë: po cila është ajo lloj gjëje që do të sjellë një letërsi e cila të lërë të kënaqur edhe mua edhe të tjerët?
Nën nxitjen e "Gazeta e të shtunës" duhet të çoja diçka për botim një herë në javë. Kështu nisi njëlloj eksperimenti për të bërë unë një hap drejt lexuesit masiv dhe mbase pikëtakohemi diku. Nëpërmjet këtyre historive që janë sa të miat sa të atyre, sa të çdo lloj lexuesi, unë u përpoqa ta nxjerr rrëfimin nga planet alegorike, mitologjike, filozofike. Kishte të bënte me ruajtjen e një toni të ngrohtë bashkëbisedimi, por ama t'jua rrëfeja ashtu siç i kam përjetuar unë dhe lexuesi të reagojë. Besoj se drejt kësaj kam lëvizur me këtë libër.
Tre vitet e fundit kanë qenë produktivë. Çfarë ka ndikuar?
Frika. Frika nga memecëria është frika më e madhe e imja dhe frika nga moskomunikimi, diçka që e kanë në dorë botuesit. Frika nga memecëria personale vjen nga një realitet tejet i ngarkuar punësh, probleme të përditshme, familja që si askurrë tjetër s'e kam llogaritur që do të ketë kaq shumë përkushtim, lodhje dhe të qenit gjithmonë gatitu, plani i punës profesionale. Shpeshherë jam përpjekur të eliminoj njërin nga kungujt nën sqetull.
Frika e të mospasurit kohë ka shkaktuar një alarm të brendshëm që më ka bërë të rezistoj. Nëse e unë e humbas këtë fushë do të thotë se kam humbur më të mirën e mundshme me të cilën e identifikoj veten. Nga ana tjetër është e njëjta gjë në shtëpi, në familje.
Kur hyjmë dhe i fusim këto marrëdhënie krahasimore për të zgjedhur, sigurisht zgjedh familjen se unë jam njeri i gjallë. Jam përpjekur të bëjë atë që thotë Osip Mandelshtami, poeti im më i dashur. Kur e pyetën për natyrën e poezisë ai tha: Poezitë mund t'i ndash në poezi të shkruara plot komoditet, ngadalësi dhe ëndje dhe poezi të cilat duhet të dalin jashtë teje për të dëshmuar tërë intensitetin e çmendur.
Te rendi i dytë që hyj dhe vetë, ai fut poezitë që përkufizohen "gllënjkë e vjedhur ajri në mesnatë". Koha ime e lirë fillon pas orës 23.00 kur fëmijët bien në gjumë. Dhe mua më duhet të rezistoj deri kur është e mundur, deri kur psikologjikisht, fiziologjikisht jam në gjendje të vazhdoj të rezistoj me zgjatimin e gjymtyrëve të mia që është letërsia.
Kur fitove Çmimin e Madh të Letërsisë pëshpërite mënjanë se në atë moment të dukej vetja si ai fëmija shkollar që i vjen turp nga rrobat e reja dhe do të rrijë në fund të rreshtit.
Ka qenë gjë reale.
Dikur, se nga ka qenë ky zhargon i harruar i fëmijërisë, ose dikush, një vajzë, më quajti leckaxhi. Kjo fjalë gjithmonë më irritonte. Kur u kthye im at nga burgu bleu rroba për gjithë fëmijët. Ne ishim 5 fëmijë. Për herë të parë bleu një komplet veshjesh, për herë të parë gjithçka ishte e re.
Që kur dola nga shtëpia kisha një lloj tëhuajësimi nga rrobat e mia dhe nga vetë përmbajtja brenda tyre. Më vinte turp nga shikimet. Kur u futa në oborr rrija nëpër cepa muresh dhe prisja që nxënësit të viheshin në radhë dhe unë të futesha në fund fare. Veshët më digjnin nga turpi dhe nuk doja të më shikonin. Vajza që thoshte leckaxhi, kur po ktheheshim nga shkolla, se si u zumë, dhe më tha të njëjtën gjë: leckaxhi! Dhe unë mbeta fort i habitur.
Orë e zakonshme leksioni me studentët part-time
Agron TUFA
... Se çohet dikush, fjala vjen, politikan në timonin e shtetit, dhe thotë: "Të mbushen auditorët dhe universitetet tona!". Kjo vikamë e ky kushtrim / të bën djalë e të bën trim. Dhe auditorët mbushen me vajza. Me gra. Dhe laraska. Tek-tuk ndonjë djalë, që vjen më shumë për pallë. Kështu urtë e butë, dynden taboret part-time, me kushtetutë, plot 400 krerë për kurs: me pagesë, jo me bursë.
E mos me e zgjatë, ja një situatë.
Ky rrëfim është i vërtetë: jap leksione në vit të tretë - letërsinë e Modernizmit... në kurset kundër analfabetizmit. Dhe zëri im jehon, gjëmon mbi një pyll kokash që s'dëgjon. Dhe as që do t'ia dijë kush në këtë pyll të shtrembët drush, se drutë të gjitha janë vënë në garë, të flasin me celularë. Hordhisë që bën shamatë, i bëj apel për edukatë; duket - kjo nuk ua prek veshin: hungërijnë, zhaurijnë, qeshin.
"Zotërinj, kjo s'është e ndershme... me këto zhurma të skëterrshme, s'keni për t'u marrë vesh kurrë! Ky s'është mësim, kjo është torturë! Se për nder, dreqi ta hajë, po silleni si kalamaj...! - ankohem për të qindtën herë. Por e ndjej fjalën të prerë:
"Mos bre burrë! - (një karagjoz leshradredhur, shtihet pikë e vrer i zverdhur). - Ç'na ke prekë mu në tela me këto mendime t'thella... Mua vetë më dridhet thembra, tash p'e çoj dorën te zemra. Më vjen zor bre profesor, po më duket vetja horr: Falmë! Falmë! Falmë!".
Fill mandej, gjithandej, porsi zjarri me napalm, zërash pizgë e zërash bas, u përndez gazi në klasë.
"Pushoni!" - këlthas i acaruar me një inat t'papërcaktuar, sa nga ky gaz solidar, zë t'më ngjajë vetja i marrë.
Ka gjashtë orë që flas paprerë: kordat në gurmaz janë nderë. Një uturimë në veshë rëndon, si të gjendesha në avion. Po dhe me veshë të bërë dhallë, dëgjoj një zëth të hollë përballë:
"Qy presori qenka pallë!".
Seç u drodh një kukurismë.
"Këtu puna vajti pisk", - them me vete dhe ndërhyj:
"Zotërinj! Nëse doni sak barinj, shkoni gjetkë e gjeni stallë!"
"Jo more! - shfryu tej një zë nervoz (ishte po ai karagjoz): - Ndjesë, na ndje, - dhe me një gjest të zgjatur dore, bën drejt meje në foltore: - po pse o, pse, për të mençëm të kemi vënë atje?!"
Nga kjo pyetje e papritur, gjendem krejt papërgatitur. Bëj zap mllefin dhe, avash, të mos marr si flakë në kashtë, i përgjigjem pikë për pikë me një ton apatik:
"Për të mençëm, po se po - dhe le ta dijë cilido, që t'mos mbetet i tradhtuar: - Për këtë keni paguar! Dhe jo pak! Rrumbullak shtatëqind mijë të vjetra i ka vënë sekush kapak. Këto vegla - punë kam unë: t'ju shes mend mëngjes e darkë. Vetë m'i blini pa përdhunë! E përse? Për zoopark?"
Kukurisje, kukurisje, gaz i bujshëm rretheqark...
Marrë nga "Dhembra e Akcilit"
