Si i shmnaget erotizmit përkthimi i dom Simon Filipajt

nga Shaban Sinani

Kënga e Këngëve”, e njohur në aramaisht me titullin “Shirha Shirim” (ùéø äùéøéí), në “Sep
tuaginta” me titullin “Œóìá €óìÜôùí” dhe në “Vulgata-n” e Shën Jeronimit të Stridonit me titullin “Canticum canticorum”, gjurmën e parë të përkthimit shqip e ka pikërisht në librin e parë shqip, “Meshari” i Gjon Buzukut. Vetë autori i “Mesharit” nuk njofton brenda tekstit për fragmentin e përkthyer nga “Chancha e Chanchave”, si e quan ai. Buzuku e referon këtë tek “Liber Sapientiae” - Libri i Urtësisë. Por në botimin kritik shekullar që i ka bërë kësaj vepre gjuhëtari E. Çabej shenjohet se Buzuku ka përkthyer vargjet 8-14 të kreut II të “Këngës së Këngëve”. Janë vargje të përkthyera në prozë, por me shije poetike.
Në fakt në “Meshar” ka aty-këtu dhe vargje të tjerë prej këtij himni, që gjenden dhe duhen kërkuar kryesisht në pjesën liturgjike muzikore të “Antifonar-it” gregorian.
Përveçse te Buzuku, “Kënga e Këngëve”, që citohet edhe si “Kënga e mbretit Salomon”, sikurse përmend në shënimet shpjeguese Dom Simon Filipaj, nuk ka ndonjë traditë të vijueshme përkthimi në shqip. Në letërsinë e vjetër ungjillore, në librat e katekizmit dhe në ato të shërbesës, kishin më shumë vend tekstet e Besëlidhjes së Re. Edhe Kristoforidhi, nga “Dhjata e Vjetër”, nuk përktheu më shumë se “Të Bërëtë” (librin e Gjenezës), “Kriesën” dhe “Të Dalëtë” (në gegërisht). Disa fragmente të “Këngës së Sollomonit” përkthyer si lirika dashurie në frymë laike prej Mitrush Kutelit në tregimin “E madhe është gjëma e mëkatit - Tat Tanushi i Bubutimës”, traditës së “Këngës së Këngëve” shqip me përgjegjësinë kanonike të hermeneutica sacra-s nuk i shtojnë diçka të rëndësishme. Në disa përkthime zyrtare të dekadave të fundme në shqipen letrare, të autorizuara prej kishave që kanë bashkësi besimtarësh në Shqipëri, si rregull pa emër të përkthyesit, ajo është paraqitur me titullin “Kantiku i Kantikëve”. Mund të mendohet se përkthimi i “Këngës së Këngëve” ka qenë një prej provave më të vështira në gjithë punën e jashtëzakonshme të Dom Simon Filipajt për përkthimin e Biblës. Vetë karakteri shumështresor i përmbajtjes së kësaj kënge, ndikimet dhe ndërveprimet e disa traditave kulturore të lashtësisë, ndërthurja e kuptimeve të drejtpërdrejta me ato të kodifikuara, prania e kabalistikës hebraike dhe përgjithësisht orientale në brendësinë e kumtit të saj, disa dallime midis tekstit eksplicit dhe atij implicit, përveç mungesës së traditës së përkthimit, kanë qenë disa prej faktorëve vështirësues të punës së përkthyesit.
Përkthimi kujdesshëm
i Filipajt
“Kënga e Këngëve”, në përkthimin e Dom Simon Filipajt, mund të vështrohet në tri përbërëset e saj, që janë: hyrja shpjeguese me plotësinë e një komentari, me karakter filologjik, historik, antropologjik, teologjik e didaktik; teksti poetik i këngës vetë, si dhe shënimet analitike shpjeguese të jashtëshkruara të emrave të përveçëm dhe të fjalëve të rralla të leksikut biblik-ungjillor dhe të leksemave që kërkojnë shpjegime të karakterit të etimologjisë dhe të leksikografisë historike. Në përkthimin e tekstit kanonik janë disa të dhëna të rëndësisë parësore që kanë të bëjnë me punën e përkthyesit drejtpërsëdrejti. Ndryshe prej disa përkthyesve të tjerë, Dom Simon Filipaj e identifikon pjesë pas pjese ligjëratën, duke saktësuar që në krye autorin e saj. Me shumë kujdes përkthyesi në këtë rast u shmanget si emërtimeve laike (i dashuri - e dashura), ashtu dhe atyre kanonike (gruaja dhe burri në sakramentin e familjes së shenjtë) dhe përdor dy emërtime të ndërmjetme, kalimtare, të rishtarisë (inicimit): e fejuara - i fejuari. Krahas tyre paraqitet si një personazh kolektiv edhe kori, njësoj si në tragjeditë antike greke, vetëm se jo në funksionin e audiencës kritike, por më shumë për të ndarë pjesën pavetore të vargjeve të “Këngës së Këngëve” prej atyre të dy protagonistëve. Kjo ndarje lehtëson kuptimin e këtij teksti të rëndësisë kulturore parësore të Besëlidhjes së Vjetër, që vendoset pas librit të Ekleziastikut dhe para atij të Urtisë.
Ndryshimi i dytë i përkthimit të Dom Simon Filipajt është përveçimi i pesë poemave që i brendashkruhen tekstit tërësor të “Këngës së Këngëve”. Në “Nova Vulgata” dhe në dy përkthimet shqip qe kemi krahasuar, “Kënga e Këngëve”, si gjithë librat e tjerë biblikë-kanonikë, është kodifikuar sipas shkollës aleksandrine: me 8 kapituj, dhe secili nga kapitujt ka paragrafët dhe vargjet e vet, ndërsa ndarja në poema nuk rezulton. Kësaj ndarjeje Dom Simon Filipaj u shton edhe titujt me karakter renditës (“Titulli dhe hyrja”, “Përfundime”, “Shtojcat: dy epigrame”) dhe ndonjëherë edhe tituj tematikë (“Dialog i të fejuarit me të fejuarin”, “E fejuara kërkon të fejuarin”). Kjo mënyrë të ndari të “Këngës së Këngëve”, duke u mbështetur herë në terma të letërsisë në përgjithësi (poemë, epigram), herë në emërtime me karakter njoftues ose tematik, besojmë se është preferuar prej përkthyesit kryesisht për thjeshtimin e të kuptuarit të përmbajtjes, sidomos prej lexuesit të ri ose shekullar.
Identifikimin e vetës së ligjëruesit e bën edhe Kuteli në fragmentet e përkthyera “prej elinishtes” në tregimin “E madhe është gjëma e mëkatit”, por jo në formën e titullit.
Ndryshimi i tretë ka të bëjë me leksikun. Krahasimisht me përkthimet e tjera Dom Simon Filipaj përdor një leksik që e mban në një farë largësie lexuesin prej kuptimit tokësor të tekstit dhe e udhëheq atë drejt kuptimit të lartë, simbolik dhe hyjnor. Ai, si dhe shumë studiues të tekstologjisë kritike dhe të historisë së Biblës, ka bindjen se “Kënga e Këngëve”, përveçse shprehje e dashurisë së Hyjit për njeriun, është dhe dëshmi e lidhjes së shenjtë të Krishtit me kishën dhe të burrit me gruan. Në funksion të kësaj bindjeje Dom Simon Filipaj i shmanget me kujdes erotizmit dhe sensualitetit që karakterizojnë këtë himn të dashurisë njerëzore dhe zgjedh sinonimin më të afërt për të theksuar karakterin sakral të tij. Ai zëvendëson, bie fjala, shprehjen “të prek gjirin tënd” apo “të prek gjoksin tënd” me “të prek parzmin tënd”, gjë kjo e natyrshme për vetë formimin teologjik të tij si klerik. Në burimin latin fjala “ubera” ose sintagma “duo ubera tua” përsëritet 11 herë, kurse në përkthimin shqip të Dom Simon Filipajt në shumicën e rasteve është zëvendësuar kryesisht me sinonime të pjesshme.

Erotizmi i Kutelit
Në përkthimin e Mitrush Kutelit, në të kundërtën, sundon erotizmi dhe sensualiteti:
E bukur je miqesha ime, e bukur je,
Sytë e tu si të pëllumbit
Sa të ëmbla janë përkëdheljet e tua
O shoqeza, motra ime;
Më të këndshme se vera janë
Përkëdheljet e tua.
Dhe era e shtatit tënt i kalon
Të gjitha aromat
Si hoji i mjaltës janë buzët e tua
O shoqeza, motra ime;
Ti mjaltë ke ndënë gjuhën tënde
Dhe era e veshjes tënde si era e Libanit.
Një krua kopështi je ti
Një krua me ujë të gjallë
Që derdhet nga Libani.
Zgjohu ti erë e veriut, ngrehu ti erë e jugës,
Dhe fryni në kopështin tim
Që të më vijnë aromat.
..... ..... ..... ..... ..... ..... .....
Sa e bukur dhe sa e bryllët je ti,
O vasha ime plot hire;
Flokët e tua janë si purpura,
Një mbret rri i lidhur në gërshetat e tua;
Shtati yt i ngjan palmierit,
Sisët e tua janë si rrushi;
Thashë me veten time:
Oh, sikur të ngjitem në palmier,
Të vjel pemët e tija!
..... ..... ..... ..... ..... ..... .....
E zeshkë jam, po e bukur,
O vasha të Jeruzalemit;
E zeshkë si tendat e Kedarit,
E bukur si qilimat e Sollomonit.
..... ..... ..... ..... ..... ..... .....
Le të vijë i dashuri im
Në kopështin e tij
Dhe le të hajë nga pemët
E drurëve të tij.
..... ..... ..... ..... ..... ..... .....
Hyra në kopështin tim
O shoqeza, motra ime;
Dhe vola zmir e barëra me erë
Dhe hëngra hojin dhe mjaltin tim
Dhe piva verën dhe qumështin tim.
Të dy sisët e tua
Si dy zogj binjakë të gazelës.
..... ..... ..... ..... ..... ..... .....
Të më puthë me të puthurat e gojës së vet,
Sepse më të ëmbla janë përkëdheljet e tua se vera;
Të dy sisët e tua si dy zogj të gazelës,
Flokët e tua si një tufë dhi që kullosin në Galaad,
Kthehu, kthehu, Shulamitë!
Sepse e fortë si vdekja është dashuria!

Në përkthimin e Kutelit sundon dilema filozofike që trondit mendjet njerëzore: dilema midis kënaqësisë tokësore dhe dehjes me devocionin hyjnor. Të dashurën ai jo rastësisht e quan “Shulamitë”, një variant i arkaizuar shqip i emrit të përveçëm biblik Salome, femërorizim i emrit të mbretit hebre me të cilin identifikohet kënga: Salomon. Personazhi i tregimit të tij, meshtari Tat Tanushi, që shqipton vargjet e “Këngës së Këngëve”, për mëkatin e tij ndëshkohet me pavdekësi, njësoj si “hebreu shetitës” në shkrimet gnostike ungjillore (Mitrush Kuteli, “E madhe është gjëmë e mëkatit”, Tiranë 2006, f. 22-23).
Sa i takon pjesës hyrëse, me karakter shpjegues, teologjik, filologjik, historik, antropologjik e deri-diku edhe didaktik, që është tekst autorial i Dom Simon Filipajt, këtu arsyetimi është edhe më i disiplinuar. Mund të thuhet se pjesa hyrëse ka karakterin e një katekizmi të vogël, që synon ta edukojë lexuesin me një mënyrë besnikërisht të krishterë të të kuptuarit të tekstit. Në këtë pjesë, më shumë se vetë përmbajtjen burimore fillestare të “Këngës së Këngëve”, kemi një retrospekcion të sakramentit të familjes së shenjtë në krishterim dhe të besnikërisë së bashkëshortëve brenda saj, megjithëse në një libër biblik që i përket periudhës mitologjike.
Versione të tjera
Në thelb “Kënga e Këngëve”, siç ndodh rregullisht në Shkrimin e Shenjtë, ku diçka që ndodh në të sotmen ndodh sepse ishte paralajmëruar në të shkuarën dhe do të përsëritet në të ardhmen, në një kuptim është shprehje e dashurisë së Hyjit për njeriun ashtu sikurse shpërfaqet në librin e Gjenezës, ku kjo shprehet me krijimin e Evës prej brinjës së njeriut të parë, shembëlltyrë e Hyjit. Ashtu si Eva për Adamin në librin e Gjenezës, në “Këngën e Këngëve” e dashura për të dashurën është edhe bijë, edhe vajzë, edhe motër, edhe femër, edhe grua, edhe nënë. Kjo i përgjigjet një stadi prehistorik të ndërgjegjes njerëzore, që është pjesë e historisë së besimeve abrahamike. “Kënga e Këngëve” është libri i kushtimit të njeriut në dashuri dhe bekimi i dashurisë prej Hyjit. Eshtë e pamundur të ndash prej kësaj dashurie vetëm atë të dy të premtuarve për martesë. Brenda “Këngës së Këngëve” është dashuria e Hyjit për njeriun, dashuria e motrës për vëllain, dashuria e vajzës për djalin, dashuria e burrit për gruan; dashuria e çiftit dhe e bashkëshortëve, është hyjnorja dhe tokësorja; është sakralja dhe sanktualja, është mitologjikja dhe krishterimi, është karakteri shumëshkallësh i dashurisë vetë. Ajo qendron jo vetëm kronologjikisht si një referencë themelore midis fillimit të historisë së njerëzimit me Gjenezën në Besëlidhjen e Vjetër dhe shenjtërimit të martesës dhe të familjes në Besëlidhjen e Re.
“Kënga e Këngëve” merr një rëndësi të përveçme brenda librave të tjerë të Besëlidhjes së Vjetër sepse ndër shekuj ka luajtur edhe rolin e një gjedheje poetike, duke përshirë letërsinë shqipe. “Parathânia e parathânieve” e “Vargjeve të lira” të Migjenit jo vetëm formalisht të sjell ndërmend këtë kryekëngë të krishterimit. Ashtu si “Kënga e Këngëve”, që nuk është pjesë e ndonjërit prej librave kanonikë biblikë, edhe “Parathânia e parathânieve” nuk është e integruar në ndonjë prej cikleve të disiplinuar të vëllimit të “Vargjeve të lira”. “Konfuzioni” i Lasgush Poradecit në lirikat e tij, duke përfshirë poezinë “Eja motër”; ku semantikisht e dashura është edhe motër, edhe nuse, edhe grua, edhe nënë, njësoj si në përkthimin shekullar të Mitrush Kutelit, nuk është aspak konfuzion, por një përftim poetik prej vetë kuptimeve vertikale të fjalës “motër”, që shqipja jonë i ka ruajtur edhe në tekstet laike, të përafërt me semantikën e kësaj fjale në vargjet e “Këngës së Këngëve”.
Dëshmohet se “Kënga e Këngëve” ka pasur edhe qarkullim folklorik, jashtë funksioneve liturgjike. Një prej këtyre versioneve është mbledhur si këngë laike tek arbëreshët e Italisë, ku këndohet edhe sot. Në tekstin e kësaj kënge janë perifrazuar pjesët që i takojnë kreut 4:10, 4:12, 5:1, 5:2, gjegjësisht strofat që nisin me vargjet “Motra ime nuse” dhe “Unë jam një lule”. Në këtë version, që këndohet edhe në festa laike, për shembull në dasma, krijuesi tradicional e ka ndjerë të nevojshme të shtojë vargje aktualizues apo pajtues me Besëlidhjen e Re, si vargu “Tek vreshtë e Zotit Krisht”, duke bartur tek audienca një vetëdije të krishterë. Por ndërkaq bartësi popullor nuk është shqetësuar aspak nga ndonjë ndjenjë puritanizmi që mund të provokojë ndonjë fjalë a varg i vetë “Këngës së Këngëve”, sepse kështu është thënë në Shkrimin e Shenjtë, ky është teksti eksplicit, dhe njeriu nuk ka kompetencë ta ndreqë, ta qortojë apo ta konformojë sipas principeve morale të kohërave të reja.
“Kënga e Këngëve”, krahas lutjes “Ave Maria” (Schubert) dhe “Kyrie eleison” (Mozart), ka njohur gjithashtu shumë kompozime për kor kishtar e laik, prej versioneve klasike deri në ato moderne, prej ligjërimit aramaik tek ai gregorian.

Milosao