NJE DEBAT I RREME

nga Urim Nerguti



Le të jemi të qartë që në fillim: në tërë këtë historinë e "shtëpisë së përkthimit", anoj më tepër nga z. Lanksch. Pas këtij pohimi paraprak, le të shohim më në hollësi arsyet që më shtyjnë këtu. Përkthimi, duam apo s‘duam ne, na pëlqen apo s‘na pëlqen, është baza e shoqërisë njerëzore. Shoqëria e sotme njerëzore është një përftim i pastër i aftësisë së njerëzve për të hyrë në lidhje me tjetrin, të huaj, të pakuptueshëm. Është dashur që, në një çast apo tjetër, të jetë aty dikush që të dijë dhe gjuhën e njërit dhe gjuhën e tjetrit, dhe kështu të lindë marrëdhënia. Përndryshe, do të duhej që të kufizoheshim secili në cepin e vet dhe të përfundonim në monolog. Kjo është sa për të thënë që përkthyesi ka qenë, dhe jo vetëm sot, një bashkudhëtar i të gjitha shndërrimeve të shoqërisë njerëzore: lufta dhe paqja, nëse mund të bëjmë këtu një lojë fjalësh, ka ardhur te të interesuarit nëpërmjet përkthimit.

Po të ulemi dhe të flasim rrafsh, do të duhet të thoshim shumë e shumë fjalë në lidhje me historinë shqiptare të përkthimit. Për pesëdhjetë vitet e komunizmit, besoj se të gjithë e pranojnë që kjo periudhë qe një tharje pothuaj në rrënjë e letërsisë. Me përjashtime të rralla, letërsia zyrtare nuk ka prodhuar pothuaj asgjë. Që këtej, vetë ideja e përkthimit të autorëve tanë në gjuhë të huaja binte vetvetiu. Përveç Kadaresë që gëzonte të drejtën e përkthimit në gjuhë të huaj, të tjerët shllapuriteshin në tregun e brendshëm shqiptar ku atyre iu duhej të luanin rolin e morfinës gjumëndjellëse për një lexues shqiptar tashmë gjysmë të tulatur nga pleniumet e njëpasnjëshme. Përkthyesit numëroheshin me gishta sepse vetë shkrimtarët ishin po aq. Nga ana tjetër, për përkthimet e autorëve të huaj, përkthyesit vareshin, në instancë të fundit, nga një armatë e tërë recensuesish partiakë (dhe të mendosh se ende dhe sot nuk e kam marrë vesh ç‘do të thotë të shkruash në faqen 2 të librit: recensoi Filan Fisteku ?!). Përkthimet, pavarësisht se tradita jonë e pranuar gjithandej thotë se ishin të shkëlqyera, vuanin nga një pasaktësi dhe thatësi përkthimi që, për mendimin tim, është trashëguar edhe në ditët tona. Pasaktësi, sepse përkthyesit (ose ata që iu rrinin mbi krye) zhduknin paragrafë të tëra, ose dhe ndryshonin kuptime ngaqë kjo nuk iu shkonte përshtat partiakëve. Dhe thatësi sepse, përkthimet e atëhershme rrafshonin pothuaj gjithmonë veçoritë e shkrimit të autorëve, duke i bërë të duken si të shkruara nga një dorë e njëjtë, me siguri dora e recensuesit.

Mirëpo, edhe pas shembjes së komunizmit, shpresat për një vërshim të letërsisë botërore (sidomos asaj bashkëkohore) në tregun shqiptar kanë qenë zhgënjyer tmerrësisht. Në vend që të prisnim emrat e mëdhenj si Joyce, Proust, Woolf (po përmend tre më të mëdhenjtë e shekullit të kaluar), lexuesi është gjendur përballë lloj-lloj librash paçavure të tipit Mata Hari apo George Soros ku na thuhet si mund të bëhemi milionerë me një të kërcitur të gishtave. Ku vendoseshin përkthyesit në këtë histori? A ishte faji i tyre? Nuk besoj. Shtëpitë botuese shqiptare, sidomos në atë kohë, iu falën në një mënyrë të paturpshme perëndisë PARA. Asnjë shtëpi botuese e asaj kohe nuk pati një synim afatgjatë në lidhje me emrat e mëdhenj të letërsisë. Megjithatë, libri pati njëfarë vrulli, duke përfituar këtu nga toka e tharë e pesëdhjetë viteve dhe lexuesi u tregua disi i zellshëm për lexime të reja, për lexime ndryshe. Mirëpo, edhe pse u derdhën lekë nga shoqata të ndryshme (po përmend Sorosin me fondin e tij të "Shoqërisë së hapur"), përkthimet vazhdonin të vuanin nga inercia e përkthimeve pa fund pa krye, ku të duhej të lexoje dhjetëra herë një fjali për të marrë vesh ç‘ngjet. Kjo është shfaqur më flagrante sidomos në përkthimet filozofike ku, ma merr mendja, asnjë lexues nuk merr vesh për ç‘djallin bëhet fjalë. Nëse kemi kurajën dhe pyesim: e nga vinte e tërë kjo? Unë nuk mund të gjej përgjigje tjetër përveç një prirjeje shterpëzuese të disa qarqeve kulturore kryeqytetase për të shtënë në dorë pothuaj gjithçka që kishte lidhje me librin. Përkthimi dhe botimi i veprave të huaja përfundoi në një llogari të thjeshtë parash. Botimi u kthye në një çështje pushteti, ku kasta e vetëshpallur kulturore mbante nën zap një ushtri të tërë lexuesish, ushtri e cila, pak nga pak, filloi të dezertojë në masë. Në një kohë kur në vitet ‘80, tirazhi mesatar shkonte në jo më pak se shtatë-tetë mijë kopje, më e shpeshta dhjetë mijë, në vitet 2000 ky tirazh ka rënë në vetëm një mijë kopje ku madje nuk është e sigurt se shiten. Atëherë, çfarë duhet të kuptojë një lexues i vëmendshëm që e ndjek historinë e librit që prej afro 30 vjetësh kur atij i shpohen veshët me ankesat e përjetshme të shtëpive botuese që librat nuk po na shiten? A nuk do të ishte më mirë dhe më e ndershme, që këto shtëpi botuese, sidomos ato më të fuqishmet, t‘i kërkonin te vetja arsyet e një shkretimi të tillë të botës së librit? Njëlloj si në ekonomi ku një krizë shkakton papunësi dhe papunësia shkakton krizë, edhe në botën e librit kemi këtë gjendje: lexuesi largohet ngaqë botuesi ul cilësinë dhe botuesi ul cilësinë ngaqë lexuesi largohet.

Në këto kushte, duhet, dhe madje është e domosdoshme që të kemi një shoshitje të mirë të këtyre punëve, ku botuesit të marrin në dorë, për herë të parë seriozisht, çështjen e tërheqjes së lexuesit te libri. Rrugët janë të shumta, dhe aq më tepër të zbatueshme që ato janë të thjeshta. Duke përpiluar lista autorësh madhorë, klasikësh të letërsisë, nga të gjitha kontinentet, duke afruar përkthyes të guximshëm, të zellshëm dhe që e ndjekin rregullisht letërsinë, duke ngritur një rrjet shpërndarjeje në të gjitha qytetet e vendit, duke bashkëpunuar me bibliotekat shkollore, universitare, duke hyrë në lidhje me Ministrinë e Kulturës, duke financuar dhe mbështetur emisione letrare në pothuaj të gjitha mediat kryesore të vendit, duke iu bërë të ditur gazetave të vendit që dy-tre faqe më pak politikë do të thotë dy-tre faqe më shumë letërsi dhe duke hedhur kështu bazat e një shoqërie të ardhshme të letrarizuar. Nuk mjafton të mos jesh analfabet, por duhet ende që të dish ç‘të bësh me germat e mësuara. Si mund të presësh nesër që të shitet libri kur pothuaj askush nuk ka dëgjuar për ekzistencën e tij? A nuk ka Shqipëria dy-tre apo pesë njohës të mirë të letërsisë dhe zhvillimeve të saj që të fillojnë të edukojnë shijet e lexuesit?

Që të rikthehemi tek ideja e shtëpisë së përkthimit: më duket tejet e dyshimtë ideja e rikrijimit të një kaste të re të paprekshmish të cilët do të vendosnin se ky përkthyes bën dhe ky s‘bën. Të tilla nisma, për mendimin tim, bien erë të mykur dhe duhen anashkaluar sa më parë. Ç‘kuptim ka që të thuhet se një përkthyes duhet të zotërojë dy gjuhë të huaja (përveç shqipes) që të quhet përkthyes? Në Shoqatën e Përkthyesve Francezë, mund të hysh duke plotësuar vetëm dy kushte: të paguash kuotat vjetore dhe të jetë botuar tashmë një përkthim i yti. Asgjë më tepër. Nga ku dalin këto çudira mbi krijime komisionesh ku përkthyesit do të merreshin në pyetje nga vetë ata të cilët, njëherë e një kohë, kanë masakruar me qindra tekste dhe autorë, duke na bërë të lexojmë përralla goglash?

Ne nuk kemi nevojë për një shtëpi përkthimi, por për shtëpi botuese serioze. Përzgjedhjen e përkthyesve e bën vetë shtëpia botuese, duke marrë parasysh synimet e saj në afatshkurtër (hyrjen e të ardhurave të menjëhershme) dhe në afatgjatë (kthimin e shtëpisë botuese në një referencë në tregun e librit).

Nuk di nëse znj. Meksi, duke rimarrë idenë e një shtëpie përkthimi, ashtu siç kjo mund të ekzistojë në këtë apo atë vend, ka marrë gjithashtu parasysh dhe pagesën qesharake të përkthyesve. Si mund të pretendosh për të afruar një përkthyes të mirë kur ai humbet kohën e tij, energjinë e tij, e nganjëherë dhe jetën e tij shoqërore, duke ndenjur kërrusur mbi libra që nuk i sjellin as pagesën e qirasë së shtëpisë? Është e vërtetë që, edhe në Francë, përkthyesit nuk janë të gjithë aq të zotë sa ta fitojnë jetën e tyre me këtë zanat. Vetëm një e pesta e tyre realizon fitime korrekte (mbi 27 mijë euro në vit), pjesa tjetër përbëhet nga kritikë letrarë, studentë, profesorë, të papunë që gjejnë një mundësi për të mbyllur fundmuajt e tyre. Ndërsa në lidhje me çmimin e faqes: një faqe e përkthyer nga anglishtja në frëngjisht paguhet në Francë rreth 20 euro, ndërsa nga spanjishtja, gjermanishtja dhe italishtja, rreth 22 euro. Po në Shqipëri, çfarë shpenzimesh mund të mbulojë një përkthyes kur ai paguhet rreth gjashtë herë më pak se ai francez? Pse nuk është vrarë mendja ndonjëherë që Marcel Proust me pesëmbëdhjetë vëllimet e tij nuk do të vijë kurrë në shqip ngaqë asnjë përkthyes nuk do t‘i futet kësaj pune titaneske për pesë kacidhe? Nga ana tjetër, për çfarë mund të ligjërojë pedagogu i letërsisë europiane kur ai vetë s‘ka lexuar autorin me të cilin iu shkatërron trutë studentëve? Ne mund të kemi shumë idera, mbi shtëpi përkthimi e mbi fakultete përkthimi, por po nuk e futëm mirë në kokë që tjetrit i duhet paguar ndershmërisht lodhja dhe koha e tij, atëherë gjithçka do të tretet në tym. Nga ana tjetër, duke parë katalogët e disa shtëpive botuese, them se paratë nuk mungojnë. Kur sheh botime librash mbi pasurimin apo zbukurimin për dy net e gjysmë, apo mbi mbretëreshën e Egjiptit, të vjen të thuash që paraja ekziston, por ajo ka rënë në duar që nuk kanë kurrfarë lidhje me librin. Këto duar, në kushte të tjera, do të kishin qenë fare mirë, duke shitur patate apo speca në pazarin e çdo qyteze. Për ta mbyllur, mendoj se libri nuk vuan nga ata që lodhen dhe stërlodhen për të, domethënë përkthyesit, por vuan nga ata që kanë shtënë në dorë, dhe madje me njëfarë arrogance që e kam të vështirë t‘ia gjej burimin, tërë industrinë e librit, domethënë nga botuesit. Lexuesi, ndër të cilët jam dhe unë si përkthyes, madje lexues i parë i titullit që nesër do të dalë në qarkullim, është një gjykatës i pamëshirshëm: nëse botuesit nuk bëjnë asgjë për ta tërhequr sërish në gjirin e letrarëve, atëherë ai do t‘i dënojë këta botues me mosblerjen e asnjë kopjeje. Dhe këtu, të fundit që do të humbasin janë, paradoksalisht, përkthyesit të cilët, iu pëlqen apo nuk iu pëlqen botuesve, shijojnë ajkën e kulturës botërore drejtpërdrejt në origjinal.