A duhet ngritur një shtëpi përkthimi në Shqipëri?

E huazuar nga modele të njohura në vende të tjera të botës, zhvendosja e kësaj ideje në realitetin shqiptar merr përgjigje të ndryshme. Për Edmond Tupen, Donika Omarin apo Pirro Mishën, ideja është për t‘u përkrahur dhe e vonuar në realizim. Nga ana tjet



Oliverta Lila, Arjola Hekurani

A ka ardhur koha për një shtëpi përkthimi në Shqipëri? Këtë pyetje shkrimtarja Mira Meksi e shtronte në një artikull të botuar më 24 tetor në gazetën "Shqip", në një artikull me titull "Një histori e denjë për roman". Nxitja kishte ardhur nga një shkrim kushtuar "Shakespeare and co", librarisë anglofone ngritur në breg të Senës, ku krijuesit nga e gjithë bota vijnë të qëndrojnë, të punojnë, dialogojnë e promovojnë letërsinë franceze. A mund të "përkthehet" ky model në realitetin shqiptar? Sa është mundësia reale për të ngritur një organizëm të tillë, ku më së pari do t‘i shërbente promovimit të letërsisë shqiptare, asaj të krijuar nën perden e 50 viteve regjim apo edhe kësaj bashkëkohores? "Ca më tepër ka ardhur koha që në Shqipëri të krijohet një shtëpi përkthimi. Ndërkohë që shtete, kultura dhe gjuhë të mëdha e kanë ndier nevojën, që prej 35 vjetësh, të ngrenë institucione të tilla, për ne shfaqet si një ngut jetik: është i mirënjohur fakti që përkthimi letrar, në mbarë botën, është një nga zejet më të vështira dhe më të keqpaguara; përkthyesit letrarë nga gjuha shqipe në gjuhët e huaja numërohen me gishtat e dorës. Ekzistenca e një "strehe" të tillë mikpritëse dhe efikase në vendin tonë, do të qe një motivim i sigurt për ta dhe për punën e tyre, në dobi të përhapjes dhe promovimit të letërsisë shqipe në botë", shkruante Meksi, duke e zhvilluar argumentin e marrë që në fillim. Në një rimarrje të dytë të argumentit, duke e parashtruar atë te disa përkthyes shqiptarë që lëvrojnë brenda vendit, por edhe tek ata të huaj që përmes shqipes i janë qasur edhe letërsisë tonë, dalin më së pari një sërë problemesh e parametrash të paarritura në përkthim. Për Edmond Tupen, Donika Omarin apo Pirro Mishën ideja është për t‘u përkrahur dhe e vonuar në realizim. Nga ana tjetër, te të tre gjen skepticizëm kur u duhet që argumentin ta vendosin në realitetin shqiptar. Vihet së pari në dyshim standardi që ne kemi për përkthimet, e drejta që disa njerëz i kanë dhënë vetes të bëhen pjesë e kësaj kategorie, heshtjet apo jehonat e shtirura. Ndërsa diskutimi shtrihet më tej në mundësitë reale të strukturave organizuese të një shtëpie përkthimi. Mëdyshjes i bashkohet edhe përkthyesi gjerman, Hans-Joachim Lanksch(prej tij kanë shkuar te publiku gjerman poezitë e Martin Camajt, Ali Podrimes, Azem Shkrelit etj.), por arsyet e tij lidhen me indiferentizmin e botuesve të huaj ndaj letërsisë shqiptare, vështirë të pranueshme nëse në mes nuk ka ndonjë emër të njohur. Për Lanksch janë më të pranueshme politika kulturore(duhet të vijnë së pari nga Ministria e Kulturës) që promovojnë e mbështesin botimin në vend të përkthimit. Arsyetimet e secilit prej tyre janë të zgjeruara më poshtë.


Edmond Tupe: Duhen përzgjedhur përkthyesit e vërtetë

Hapja e një shtëpie përkthyesish është një ide shumë e mirë, por njëkohësisht thikë me dy presa. Me të drejtë do çoheshin piktorët, skulptorët apo artistët e tjerë të kërkonin një të tillë organizim. Në demokraci kjo është parësore, aq më tepër në fushën e artit. Kohët e fundit, një shkrimtar franko-libanez, Amin Maluf, ka botuar një libër të titulluar "Çrregullimi i botës" ku shkruan: "vetëm kultura mund ta shpëtojë botën nga çrregullimi i saj". Në këtë kuadër, ideja e hapjes së një shkolle përkthimi është për t‘u vlerësuar, sepse përkthyesi është urë kulturash. Zhozef de Mestrua, ka thënë: "përkthyesit janë kuajt që tërheqin karrocën e qytetërimit" dhe kush thotë qytetërim, thotë detyrimisht kulturë. Por që të hapet një shtëpi përkthyesish, duhet të kemi shumë të qartë realitetin shqiptar. Mjafton që dikush të dijë pak gjuhë të huaj, ta shkruajë a ta flasë dhe e quan veten përkthyes, ashtu si njerëzit që dinë shkrim e lexim e quajnë veten shkrimtarë, poetë, dramaturgë, publicistë, gazetarë etj. Jam i mendimit që organizmi që do të marrë përsipër hapjen e kësaj shtëpie të përkthimit duhet të jetë fort përzgjedhës. Nisur edhe nga përvoja europiane e përkthimit, ai që do të kërkojë bonus përkthimi, duhet të ketë përkthyer të paktën tre libra më parë, të dijë përveç shqipes dy gjuhë të tjera e të paraqesë një nga tre librat e përkthyer bashkë me origjinalin, në mënyrë që strukturat përzgjedhëse të kenë mundësinë të gjykojnë mbi aftësitë e tij. Shteti apo ai organizëm që do të marrë përsipër ndonjë ditë realizimin e kësaj ideje duhet të zgjedhë tri-katër shtëpi botuese të mira dhe serioze me të cilat të punohet. Këto janë marrëdhënie që duhen rregulluar më së miri.



Pirro Misha: Skeptik për realitetin shqiptar

Është një ide e hershme dhe një model i njohur në botën europiane. Pa dyshim që realizimi i kësaj ideje është tepër i dobishëm sidomos në një vend të vogël si i yni, i dalë nga izolimi i gjatë dhe që ka nevoja të mëdha për të thithur kulturën më të mirë botërore dhe të promovojë letërsinë e tij. Kjo kërkon organizim dhe ide të qartë dhe financim që të shkojë në shërbim publik dhe jo në interes të njërit apo tjetrit. Është e rëndësishme që veç të tjerash të kthehet në një shkollë përkthimi, çka përbën sot një domosdoshmëri duke pasur parasysh nivelin e dobët të përkthimeve sot në Shqipëri. Por më lejoni që të mbetem sërish skeptik duke pasur parasysh realitetin shqiptar dhe sidomos politikat që ndiqen nga Ministria jonë e Kulturës.


Donika Omari: Përkthimet e mira nuk promovohen

Jo vetëm që ka ardhur koha, por jemi me vonesë në realizimin e projekteve të tilla, të sugjeruara nga modele të njohura në vende të tjera të botës. Nuk jam në gjendje të them mënyrat se si mund të arrihet, por di që shumë vepra po shkojnë dëm. Ndodh që përkthehen e nuk merren vesh që përkthehen, ndodh edhe që përkthehen keq. Roli i përkthyesit është shumë i madh. Sot ka shumë të rinj që nuk promovohen ose promovohen botime të cilat nuk janë cilësore. Në këtë kuadër lexuesi e ka të vështirë të bëjë dallimin mes vlerave nëse dikush nuk e drejton në atë që është e mirë. Ngritja e një shtëpie përkthimi është e rëndësishme edhe për promovimin e letërsisë në botë. Ne duhet t‘i bëjmë të njohura vlerat tona, në këtë rast përmes letërsisë, sepse deri më tani i kemi bërë të njohur botës vetëm anët negative.


Hans Joachim Lanksch: Duhen krijuar kushte botimi, jo përkthimi

Jam skeptik ndaj idesë së nji shtëpie përkthyesash në Shqipni. Të më falë ideatorja, zonja Meksi, kur them që ideja tingëllon mjaft idealistike, por edhe pak megalomane. Nji institucion i tillë do të hante para të trasha (shtëpia dhe mirëmbajtja e saj, biblioteka, bursa qëndrimi etj.) të cilat mund të investoheshin ma mirë. Vetë zonja Mira Meksi e formulon, e pavetëdijshme, pyetjen kyçe të kësaj çashtje: "Portat e saj hapen vetëm nëse përkthyesi ... por edhe të ketë një kontratë botimi në vendin e vet për veprën e përkthyer". Botuesat jashtë nuk interesohen për letërsinë shqipe. Jashtë Shqipniet mund të pyesësh dashamirët e lexuesit e letërsisë për letërsinë shqipe, dhe kudo (ndoshta me përjashtimin e Francës) ata do të përmendin vetëm nji emën, atë të Kadaresë. Ma shumë nuk njihet letërsia shqipe edhe pse janë përkthye edhe vepra autorësh të tjerë. Me fjalë të tjera, botimi i autorëve të panjohun të nji letërsie pak a shumë të panjoftun paraqet nji rrezik financiar për botuesin. Shtëpitë e mëdha botuese nuk janë të gatshme me rrezikue nji humbje financiare. Përkthyesi ndoshta mund të gjejë ndonji shtëpi të vogël idealiste botuese, botimet e së cilës ndërkaq mbeten pa jehonë jashtë qarqeve lokale a rajonale. Botime të tjera autorësh shqiptarë, në të shumtën e herave, janë prodhime miqësish, njohurish a rastësish. Çfarë dobie ka nji shtëpi përkthyesash ku, ndoshta, rrijnë përkthyesa gju me gju me autoren a autorin e tyne nëse nuk kanë se ku me e botue përkthimin? Duhen krijue kushte botimi për përkthyesat e letërsisë shqipe, jo kushte përkthimi. Kushtet e vështira të përkthimit i përballon çdo përkthyes me mundësitë që i ka, kurse nuk ka se qysh me përballue murin kinez të mosinteresimit të botuesve që s‘janë të gatshëm me i hy rrezikut t‘angazhimit për autorë të panjohun. Botuesat në vendet përendimore botojnë përkthime autorësh shqiptarë nëse ekziston nji financim a sponsorizim për kostot e botimit (letra, shtypshkronja). Siç tha me të drejtë Mira Meksi, zeja e përkthimit asht e vështirë. Zeja e impresarios asht gjithashtu e vështirë dhe asht tjetër punë. Nëse pala shqiptare dëshiron me përmirësue njohjen dhe pranimin e letërsisë shqipe në botën e jashtme, le të përkujdeset që përkthyesat të merren me punën e tyne të përkthimit e të kursehen nga puna e impresarios.

Ministria e Kulturës do të duhej t‘interesohej ajo për mundësi botimi të letrave shqipe jashtë Shqipniet. Drejtoria e Librit në këtë ministri apo instanca të tjera do të duheshin me gjetë mundësi bashkëpunimi me botuesa jashtë, respektivisht me instanca përkatëse të vendeve jashtë (institutet e ndryshme kulturet, si Goethe, Cervantes etj.). Do krijue nji fond për sponsorizimin e botimit të veprave autorësh shqiptarë në botën e jashtme. Përderisa nuk ekzistojnë këto kushte, asht e kotë çdo fjalë për promovimin e letërsisë shqipe në botë. Ministria e Kulturës duket se interesohet për kulturën vetëm me sa kultura mund të shfrytëzohet si objekt turistik d.m.th. si burim valutash. Përderisa nuk ndryshon kjo perspektivë, asht i kotë çdo apel për masa promovimi të letrave shqipe në botën e jashtme. Edhe nji: njerëzit dhe instancat që merren, ndoshta, me kujdesin për promovimin e letërsisë shqipe jashtë do banin mirë të kujtoheshin që ekziston nji letërsi shqipe dhe jo vetëm nji Kadare me famë botnore.

Biseda për nji shtëpi të përkthyesve ka me kenë e udhës kur do jetë e krijueme nji situatë ku përkthyesat e letërsisë shqipe mund të kenë kontrata botimi për veprat e dhjetëra pendave shqiptare që meritojnë të përkthehen.