SHKRUAR NGA HERTA MULLER, FITUESJA
E ÇMIMIT NOBEL PËR LETËRSINË, MË 2009
Më 2009 romani i saj i titulluar “Çdo gjë që zotëroj, e mbaj me vete”
është nderuar me çmimin German Book Prize. Në këtë libër Muller
përshkruan udhëtimin e një gruaje për në Bashkimin Sovjetik si një
shembull i fatit të popullit gjerman në Transilvani pas Luftës së Dytë
Botërore. Autorja është frymëzuar nga përvoja e poetit Oskar Pastior,
kujtimet e të cilit Muller i ka përfshirë në libër, por gjithashtu ka
përshkruar edhe atë çka i ndodhi nënës së saj në këtë udhëtim.
Mbaja me vete çdo gjë që kisha. Në të
vërtetë nuk ishin krejtësisht të miat. Valixhja
prej lëkure derri ishte një lloj kutie gramafoni.
Xhaketën e pavlerë ma kishte dhuruar
babai im. Pantallonat m’i kishte dhuruar
xhaxha Edvini. Kambalet prej lëkure
m’i kishte dhuruar komshiu, i quajtur Herr
Carp. Dorashkat jeshile m’i kishte dhuruar
halla Fini. Vetëm kravata prej mëndafshi dhe
çanta e tualetit ishte imja, por edhe këto
ishin dhurata nga krishtlindjet e viteve të
fundit.
Lufta ende zhvillohej edhe në janar të
vitit 1945. Në thellësi të dimrit të gjithë
donin të më jepnin diçka që të ishte e dobishme
për mua, fundja, edhe le të mos ishte e
tillë. Sepse asgjë në këtë botë nuk mund të
të ndihmojë për gjithçka që do. Ishte e pakthyeshme:
isha në listën e rusëve, kështu
që çdo gjë që më jepnin – i bënte të nxirrnin
ndonjë përfundim. i mora të gjitha gjërat
me vete dhe në moshën 17 vjeçare, nxora
një përfundim: druajtja duhej zhdukur
njëherë e përgjithmonë. Nuk do të mund të
bëja asgjë, nëse lista nuk do të shndërrohej
në arsyen e veprimeve të mia, por nëse gjërat
nuk dolën dhe aq keq, kjo më bëri mirë vërtet.
Kisha dëshirë të ikja nga ky qytet që ishte si
një gishtëz, ku edhe gurët kishin sy. Nuk
kisha frikë, veçse padurim.
Kisha një parandjenjë të keqe, sepse lista
që i shtoi aq shumë ankthin të afërmve të
mia, ishte e patolerueshme për mua. Ata
kishin frikë se në një vend tjetër mund të
më ndodhte ndonjë gjë e papëlqyer. Doja të
shkoja në ndonjë vend, ku nuk më njihnin
fare.
Diçka më kishte ndodhur tashmë. Diçka
e ndaluar. Ishte e habitshme, gjë e ndyrë, e
turpshme dhe e bukur njëkohësisht. Gjithçka
ndodhi në një park, përtej kodrave të ulëta.
Rrugës për në shtëpi, shkova në qendrën
e një parku, në një tendë të rrumbullakët,
ku gjatë ditëve të pushimeve kishte
muzikë me orkestër.
Ndenja ulur për pak. Drita përshkonte
drurin e gdhendur. Mund të shihja përtej
frikës nga rrathët bosh, kuadratet dhe
katërkëndëshat. Ishte modeli i shmangies
dhe modeli i tmerrit i përjetësuar në sytë e
nënës sime. Në këtë tendë u betova: nuk do
të kthehem kurrë më në këtë park.
Sa më shumë përpiqesha të ndaloja, aq
më shumë kthehesha mbrapsht – pas dy
ditësh. Në pikën e takimit, siç thuhej në
park.
Shkova te vendi i dytë i takimit me të
njëjtin person. Ai quhej Mjellma. Personi i
dytë ishte i ri dhe quhej Bredh. i treti quhej
Veshi. Pas këtij vinte Damari. Pas tij Oriola
dhe Kapelja. Më pas Lepuri, Macja,
Pulëbardha. Më pas Perla. Vetëm ne i njihnim
këta emra. Luanim me kafshët e egra, e
lija veten të lirë. Ishte verë dhe mështeknat
ishin të bardha, muri i blertë i gjethnajës i
padepërtueshëm rritej midis jaseminit dhe
kaçubes së vjetër.
Dashuria ka arsyet e saj. Vjeshta i jep
fund jetës në park. Drurët zhvisheshin. Vendet
e takimeve zhvendoseshin bashkë me ne.
Pranë derës së hekurt të pishinës ishte gjurma
ovale e mjellmës. Çdo javë, takoja një
person që kishte dyfishin e moshës sime.
Ishte rumun. i martuar. Nuk po ia përmend
emrin atij, as emrin tim nuk po e them. Ne
vinim të veçuar: gruaja në tryezën e thyer,
prapa ishte dritarja që të çonte te kabina,
guri ndriçues përdhe, kolona qendrore e
rrumbullakët, muri me tjegulla si zambakët
e ujit, shkallët prej druri të gdhendura –
asgjë prej këtyre nuk duhet ta kuptojë që e
kemi lënë të takohemi.
Shkuam te pishina dhe u lamë si gjithë
të tjerët. U takuam te saunat, më në fund.
Më 1968 u largova nga vendi im. Kishin
kaluar 5 vjet. Pas një pyetësori krejt brutal,
mjaft nga ato që frekuentonin parkun, u
futën në burg. Qëndronin në kampin e burgut
dhe punonin në kanale. Tashmë e di:
askush nuk kthehej më. Ktheheshin vetëm
kufoma. Nuk kishte më vend për dashuri.
Do të kisha vdekur, po të më kapnin e të
më dërgonin në kamp e të punoja në kanale.
Pas 5 vitesh në kamp, shëtisja përditë
përmes rebelimit nëpër rrugë, duke numëruar
në kokën time gjërat që do të thoja, po të
më arrestonin.
Përgatisja në kokën time një varg shfajësimesh
dhe alibish. E kisha mbështjellë
veten me heshtje kaq thellësisht, saqë edhe
sot nuk e çpaketoj dot veten për t’u shprehur.
Thjesht jam hermetike, edhe kur flas.
Në verën e fundit të takimeve, për të zgjeruar
ecjen time për në shtëpi nga parku, më ndodhi
të hyja në Kishën e Trinitetit të Shenjtë
në rrugën kryesore.
Ishte një fat kjo koinçidencë. Kishte
ardhur kohë tjetër. Në një shtyllë, pranë një
altari në anë, qëndronte i shenjti i veshur
me një mantel gri, kollarja e tij i rrethonte
qafën. Kollarja ishte si një dele dhe kjo ishte
heshtja vetë. Ka gjëra për të cilat nuk
flasim. Por unë e di se për çfarë jam duke
folur, që heshtja rreth qafës tënde nuk është
njësoj si heshtja në gojën tënde.
Më parë, gjatë dhe pas kohës që kalova
në kamp – për 25 vjet jetoja në frikë, për
vete dhe familjen time, mund të më konsideronin
si një kriminele dhe familja do të më
bënte hasha, duke më turpëruar. Në rrugët
plot njerëz, dritaret e tramvajeve dhe shtëpive,
burimet dhe pellgjet, për mua u
shndërruan në pasqyra. Shihja thellë brenda
vetes, në mosbesim të plotë, duke u frikësuar
nëse duhej të isha transparente mbi të
gjitha. Babai im ishte mësues arti. Dhe unë,
me Neptunin në kokën time, u zmbrapsa
sikur të më kishin groposur, nëse do të përdorja
fjalën Bojëra Uji. E dija sa larg kisha
shkuar. Nëna ime thoshte: mos e ngul pirunin
te patatja, nëse dështon, përdor lugën,
ndërsa pirunin përdore për mishin. Për çfarë
lloj mishi e kishte fjalën ajo? Vendet e takimeve
tona e kishin ndryshuar kuptimin e
kësaj fjale për mua.
Isha hajdute e vetes, fjalët më vinin papritmas
dhe më pushtonin.
Nëna dhe veçanërisht im atë, si të gjithë
gjermanët në qytet, besonin te bukuria e
gërshetit bjond dhe tek çorapet e gjata deri
tek gjuri.
Në drejtkëndëshin e zi ishte mustaqja e
Hitlerit dhe për ne ishin Saksonët e Transilvanisë,
që ishin pjesë e racës sime, ariane.
Sekreti im ishte urrejtja më e keqe. Ishin
hapur fjalë se kisha lidhje me një burrë jo të
racës ariane.
Dëshiroja vetëm të ikja, edhe pse më
duhej të jetoja si mos më keq në kamp. Më
vinte keq për nënën time, që nuk mundi ta
kuptojë sa pak më njihte. Kush tjetër do të
mendonte për mua aq shumë sa ajo, kur të
isha larg?
Në kishë, përveç të shenjtit me delen e
heshtjes rreth qafës, kisha parë edhe një
mbishkrim në një kthinë: Parajsa drejtohet
nga lëvizja.
Kur bëja gati valixhet, e dija se: kthina e
bardhë kishte funksionuar.
Ishte koha e lëvizjes. Isha edhe e lumtur
që nuk më duhej të largohesha nga lufta.
Me një kurajë prej budallai, nisa të bëja
gati çantat. i mora të gjitha me vete.
Kambalet prej lëkure, kilotat, xhaketën
me jakë kadifeje – asgjë prej atyre nuk më
shkonte. Kohës i nevojitej lëvizja, jo teshat.
Me këto tesha apo me diçka tjetër, ti
bëhesh tashmë i rritur. Nëse nisesh në Rusi
në mës të dimrit, dukesh vërtet qesharak.
Dy policë – një rumun dhe një rus – shkonin
shtëpi për shtëpi, me një listë në dorë.
Ishte patrulla. Nuk di më shumë, se
ç’ndodhi në shtëpinë tonë. Di që ata përdorën
fjalën Kamp. Ç’fjalë tjetër dinin ata
ata përveç kësaj?
Po të dinin, fjala kamp nuk do më trembte
aspak. Përveç luftës dhe heshtjes së pikëtakimeve
të mia rreth qafës, isha ende 17
vjeç, që gëzoja ende fëmijërinë time të shkëlqyer
dhe të çmendur.
Fjalë si: bojëra uji dhe mish më bindnin.
Truri im ishte i shurdhër për fjalën Kamp.
Kur ishim në tryezë atëherë, me ato
patatet dhe pirunin, kur nëna ime më dëgjoi
që thashë fjalën mish, më kujtohet që
isha duke luajtur në një oborr dhe nëna më
shihte nga dritarja: nëse nuk vjen të hash
tani, nëse më duhet të të thërras prap, mund
të vazhdosh të rrish aty ku je. Për shkak se
unë rrija edhe pak, kur hipja lart për në
kuzhinë, ajo më thoshte:
“Mund të bësh gati valixhet dhe të ikësh
ku të duash, të bësh ç’të duash”.
Kur e thoshte këtë, më hiqte zvarrë deri
te dhoma, merrte çantën time të shpinës,
më rraste kapelen prej leshi dhe xhaketën
brenda saj. Unë e pyesja: “ku mund të shkoj?
Jam fëmija yt, mbi të gjitha”.
Shumë njerëz mendojnë se paketimi është
çështje prakticiteti, mësohet automatikisht,
si kënga ose si lutja.
Ne nuk kishim në fakt as prakticitet, as
valixhe.
Kur tim eti i duhej të shkonte në front,
për t’u bashkuar me ushtrinë rumune, nuk
kishte asgjë për të marrë me vete, as për të
paketuar. Si ushtar do të japësh gjithçka.
Nuk harrohet edhe uniforma. Përveç
udhëtimit të largët dhe në të ftohtë, nuk
dinim asgjë. Shpesh nuk ke gjërat që duhen,
kështu që duhet të improvizosh. Gjërat
e gabuara janë ato që nevojiten.
Ajo që duhet është e vetmja gjë e duhur,
por vetëm nëse ti e ke.
Nëna ime solli gramafonin nga dhoma e
ndenjies dhe e vuri mbi tryezë. Duke përdorur
kaçavidën, arrita ta shndërroja gramafonin
në një valixhe. i hoqa në fillim
mekanizmin rrotullues dhe diskun. Më pas
mbusha boshllëkun, ku manivela e dorës
kishte një tapë.
Veshja e brendshme prej mëndafshi ishte
e kuqe si një dhelpër.
Në fund të saj vendosa 4 libra: Faustin,
Zarathustrën, Ëeinheber dhe një antologji
me poezi të shekullit 18. Jo romane, sepse
romanet lexohen vetëm një herë dhe kurrë
më.
Çantën e tualetit e vura mbi libra. Në të
ishin: 1 flakon ujë tualeti, 1 flakon pas rroje,
një sapun rroje, një brisk rroje, një laps, një
copë sapuni duarsh, një palë gërshërë
thonjsh. Përveç kësaj çante të vogël, vendosa:
një palë çorape leshi (kafe), një palë
çorape deri te gjuri, një bluzë të kuqe dhe
një të bardhë, 2 palë të linjta. Mu në majë,
për të parandaluar ngjeshjen, vendosa shallin
tim të ri prej mëndafshi.
Ishte i kuq gjak, diku i zbehtë, diku i
ndritshëm. Bashkë me të, u mbush plot
valixhja.
Më pas vandaku tjetër: 1 kuvertë për
divanin (prej leshi, me ngjyrë të hapur blu
dhe ngjyrë bezhë, gjigande – por që nuk të
mbante fare ngrohtë). Mbështolla edhe një
xhaketë të lehtë të vjetëruar tashmë) dhe
një palë kambale prej lëkure (të vjetra, që
nga Lufta e Parë Botërore, të verdha si pjepër
dhe me shirita).
Më pas edhe çanta e shpinës: 1 kanaçe
me proshutë, 4 copa bukë me gjalp, një copë
ëmblësirë nga të Krishtlindjeve, një pagure
ujë me një gotë plastike.
Gjyshja ime më pas vendosi valixhen gramafon,
pakon dhe çantën e shpinës pranë
derës. Dy policët kishin thënë që mund të
vinin në mesnatë.
Bagazhi im ishte tani gati, pranë derës.
Më pas shtova: një palë të linjta të gjata,
një këmishë dhe një fanellë (një bezhë dhe
një të blertë me pulla), 1 jelek me mëngë të
punuar me shtiza, 1 palë çorape leshi. Dorashkat
jeshile që m’i kishte dhuruar halla
Fini ishin shtrirë mbi tryezë, gati. Lidha
gjalmin dhe papritur m’u kujtua se vite më
parë, gjatë pushimeve në Uench, nëna kishte
veshur një kostum marinari. Në mes të
rrugës, në fshat, e kishte lënë veten të binte
në barin e rritur dhe bëri gjoja sikur kishte
vdekur. Isha 8 vjeç atëherë.
Kisha frikë mos qielli binte mbi bar.
Mbylla sytë që të mos e shihja, se si do më
gllabëronte. Nëna u ngrit me vërtik, më tundi
dhe m’u drejtua: “e sheh, jam ende
gjallë”.
Lidhëset ishin lidhur fort. Isha ulur
pranë tavolinës dhe prisja mesnatën. Mesnata
erdhi, por patrulla po vonohej. 3 orë
po kalonin në pritje dhe për mua kjo gjendje
ishte krejt e patolerueshme. Më pas ishim
aty. Nëna mbante xhaketën me jakën prej
kadifeje për mua. Zgjata duart. Ajo po qante.
Vendosa edhe dorashkat. Në vendkalimin
prej druri, gjyshja tha: “E di që do të kthehesh!”
Nuk doja ta futja në kujtesë këtë fjali. E
mora me vete në kamp, pa e menduar gjatë.
Nuk kisha asnjë ide që ajo më shoqëronte
ngado.
Një fjali si kjo është e pavarur. Ajo vlonte
brenda meje, më shumë se të gjithë librat
që kisha marrë me vete. E DI QË DO TË KTHEHESH
u shndërrua në formën e zemrës sime
dhe në engjëll të kundërshtarit të uritur.
Ngaqë u ktheva, kisha të drejtë të thosha:
një fjali si kjo të mban gjallë.
Ishte ora 3 e natës, më 14-15 janar 1945,
kur patrulla erdhi. Ishte shumë ftohtë, -15
gradë celcius.
Udhëtuam me një kamion. Ato ditë zhvillohej
festivali i saksonëve.
Dhe tani, para syve, kampi kolektiv.
Pothuaj 300 persona ishin ngjeshur në korridor.
Në dysheme ishin vendosur dyshekë
kashte. Makinat vinin të gjitha natën, edhe
nga fshatrat përreth gjithashtu. Në mëngjes,
u bënë gjithsej 500 persona. Numërimi ishte
një humbje kohe. Në korridor dritat rrinin
ndezur gjithë natën. Njerëzit vraponin kuturu,
duke kërkuar ata që njihnin. i tregonin
njëri-tjetrit se ata që bashkoheshin me
to, komandoheshin nga stacioni hekurudhor.
Disa punëtorë po instalonin disa soba
hekuri në trena.
Disa të tjerë po shponin disa vrima në
dysheme. Sytë të ndiqnin ngado. Vinte erë
si dru i vjetër, si mish i pjekur me dhjamë,
si biskota me vanilje. Një grua lëvizi shallin
e saj. Ajo jetonte në ndonjë fshat, me siguri:
flokët i kishte si kulaç nga prapa, i kishte
fiksuar në qendër prapa kokës në formë
gjysmërrethore.
Dhëmbi i bririt me të cilën kishte kapur
flokët, pothuajse nuk dukej, se ishte zhdukur
nëpër flokë. Pjesa e prapme e kokës
së saj ngjasonte me një mace me kokë të
ulur. Qëndrova si spektator midis këmbëve
të drejta dhe grumbullit të valixheve. Për
pak minuta, më kapi gjumi dhe nisa të
dremisja pak: nëna ime dhe unë ishin në
varrezë, po rrinim në një varr të ri. Në mes
të tij rritej, një bimë me ca si qime dhe me
gjethe, pothuaj sa gjysma e gjatësisë sime.
Te kërcelli ishte një kapsulë me një dorezë
lëkure dhe një valixhe e vogël. Kapsula ishte
e hapur, gjerësia ishte sa një gisht, kishte
ngjyrë të kuqe kadife. Nuk di se kush
kishte vdekur. Nëna më tha: merr shkumësin
nga xhepi i xhaketës. Unë nuk kam
asnjë, i thashë. Kur futa dorën te xhepi, gjeta
një copë shkumës rrobaqepësi. Nëna më tha:
na duhet të shkruajmë një emër të shkurtër
në të. Le të shkruajmë Ruth, asnjë nuk njohim
me këtë emër. Unë shkrova Ruth.
Ishte e qartë se kisha vdekur në ëndërr,
por nuk doja t’ia thoja këtë nënës sime.
Një i moshuar u afrua pranë dyshekut
prej kashte ku po qëndroja dhe më tha: kunati
im ka dëshirë të vijë, por korridori është
gjithandej me roje. Ata nuk kanë për ta
lënë.
Nuk e kemi braktisur ende qytetin dhe
ai nuk mund të vijë këtu, por as unë nuk
mund të shkoj në shtëpi. Në çdo buton prej
argjendi në xhaketën e tij fluturonte një zog,
një rosë e egër apo ka të ngjarë më shumë,
një albatros.
E them këtë, sepse kryqi si zbukurim në
kraharorin e tij, kur mësova më vonë, u
shndërrua në spirancë. Çadra qëndronte si
një bastun midis meje dhe atij.
Unë e pyeta: a do ta marrësh me vete
këtë? Padyshim që aty binte më shumë borë
se këtu, tha ai.
Nuk na kishin thënë se kur dhe si duhej
të shkonim deri në stacion prej korridorit,
kur ishim. A do të na lejonin të iknim, sepse
unë vloja nga dëshira për t’u larguar, edhe
sikur të flija në ndonjë fermë blegtorale, me
atë kutinë e gramafonit dhe me jakën prej
kadifeje, por ama të shkoja te rusët.
Nuk dija ç’rrugë të ndiqja për të shkuar
deri te stacioni. Vagonët e trenit ishin të
lartë. Kam harruar procedurën që na duhej
të ndiqnim për disa ditë dhe net me radhë
duke udhëtuar në atë vagon bagëtish. Na
dukej sikur kishim gjithë jetën në atë vagon
të mallkuar. Nuk e di me saktësi sa kohë
ndenjëm duke udhëtuar në atë vagon. Mendoja
se po iknim larg, meqë kishin shumë
kohë në rrugë. Për aq kohë sa ishim në
udhëtim, nuk na ndodhi asgjë. Gjithçka ishte
mirë, aq kohë sa ishim duke udhëtuar.
Gra dhe burra, të moshuar dhe të rinj
me ato valixhet e tyre mbi kokë. Flisnin,
rrinin në heshtje, hanin, flinin. Me njërin
sy shihnim, me tjetrin kërkonim shpëtim.
Përktheu: Rudina Dahri