Dalja nga terri, (Dy fragmente nga romani “Inati”)

Nga Filip Roth

Gjatësinë e kam marrë nga mamaja. Ajo ishte një grua bëshme, e fuqishme, vetëm një inç nën dy metra, që lartohej jo vetëm përmbi tim atë por përmbi çdo nënë tjetër në lagje. Me vetullat e saj leshtore e të zeshkëta dhe me flokët e hirtë (dhe, në dyqan, me rrobat e hirta nën përparësen e bardhë të ngjyer me gjak), ajo mishëronte rolin e një punëtoreje po aq të bindur sa çdo grua sovjetike në afishet propagandistike për aleatët e përtejdetit të Amerikës, të cilat vareshin në korridoret e shkollës sonë fillore gjatë viteve të Luftës së Dytë Botërore. Olivia ishte thatanike dhe ngjyrë çelur, dhe megjithëse një e shtatëdhjetë e katër-shtatëdhjetë e pesë dukej imcake pranë mamasë sime, kështu që, kur një grua që ishte mësuar të punonte me një përparëse të bardhë të ngjyer me gjak, duke mjeshtëruar thika të gjata të mprehta si shpata dhe duke hapur e mbyllur derën e rëndë të frigoriferit, duke ushqyer me një pirg mbeturinash të mbledhura në një copë të lyrosur gazete dy macet e mëdha, që mbanim në dhomën e pasme, me erë të keqe – jo për t’i përkëdhelur e puthur, por për të vrarë minjtë që rronin në qilar – kur i zgjati dorën Olivias për t’ia shtrënguar, pashë jo vetëm si duhet të ketë qenë Olivia si vajzë e vogël, por edhe se sa pak mbrojtje kishte ajo kundër pështjellimit kur i vinte me gjithë forcën. Jo vetëm dora e saj delikate, dukej si një copëz qengji e njomë e strukur në putrën vigane prej ariu të mamasë sime; vetë ajo ishte ende e paçliruar nga mbërthimi i çfarëdo gjëje që e kishte yshtur, vetëm pak vite përtej fëmijërisë, në fillim të pinte e pastaj të shkonte në buzë të greminës. Ishte e nënshtruar dhe e brishtë deri në palcë të kockës, një fëmijë i vogël i plagosur, e më në fund e kuptova këtë, vetëm ngaqë mamaja ime, edhe pse nën sulm nga im atë dhe e gatshme për të shkuar deri aty sa ta ndante, që ishte njëlloj sikur ta vriste – po, tani e shihja edhe atë të vdekur – mund të ishte gjithçka përveçse e nënshtruar dhe e brishtë. Që im atë e kishte shtyrë mamanë që të dilte e të gjente e vetme një avokat për divorcin ishte një masë jo e dobësisë së saj, por, e fuqisë shtypëse të shpërfytyrimit të tij të pashpjegueshëm, e tjetërsimit të tij të beftë nga frika e paepur prej katastrofës.
Mamaja e thërriste Olivian, “zonjushë Haton,” gjatë gjithë njëzet minutave që ishin bashkë me mua në dhomën e spitalit. Veç kësaj, sjellja e saj ishte e patëmetë, ashtu edhe ajo e Olivias. Nuk i bëri Olivias asnjë pyetje të sikletshme, nuk rrëmoi në jetën e saj apo në domethënien që mund të kishin për njohjen tonë lulet që më kishte sjellë – ajo praktikoi taktin. Olivian e prezantova si shoqe klase, e cila më sillte detyrat e shtëpisë dhe i kthente prapë pasi i përfundoja që të mund të mbaja hapin me mësimet. Asnjëherë të vetme nuk e kapa duke parë kyçet e Olivias, as nuk shfaqi dyshim a mospëlqim të ndonjë lloji kundrejt saj. Po të mos qe martuar me tim atë, ajo, pa vështirësi, mund të kishte zënë çfarëdo pune më kërkuese për artin e diplomacisë dhe shfrytëzimin e inteligjencës sesa ajo që i kërkohej për punën në dyqanin e mishit. Silueta e saj zbulonte finesën që, ajo, mund të shpaloste sa herë rrethanat kërkonin një finokëri në shtigje të jetës për të cilat im atë ishte i paditur.
As Olivia, siç thashë, nuk më zhgënjeu. As nuk u spraps kur dëgjoi të thirrej vazhdimisht zonjushë Hatton, megjithëse unë sprapsesha, secilën herë. Kishte diçka tek ajo që e bënte të nevojshëm një zyrtarizëm të tillë? S’mund të ishte ngaqë nuk ishte hebreje. Ndonëse mamaja ime ishte një hebre provinciale njuarkeze e shtresës, kohës dhe prejardhjes së saj, ajo nuk ishte një provinciale e trashë, dhe e dinte mjaft mirë se duke jetuar në zemër të qendërperëndimit amerikan në mes të shekullit të njëzetë, djali i saj me shumë gjasë do të kërkonte shoqërinë e vajzave të lindura në besimin mbizotërues e të kudogjendur amerikan, që veçse zyrtar nuk ishte. Ishte pamja e Olivias që e turbulloi, atëherë, paraqitja e privilegjit që kishte ajo, a thua se, nuk kishte njohur asnjë vuajtje të vetme? Ishte për shkak të trupit të njomë të hollë femëror? Ishte mamaja e papërgatitur për atë delikatesë të zhdërvjellët fizike të kurorëzuar me dendurinë e kuqërremtë të atyre flokëve? Pse përsëri e përsëri “zonjushë Haton,” një vajze të edukuar nëntëmbëdhjetë vjeçare, e cila s’kishte bërë asgjë më shumë, me sa dinte ajo, se sa kishte ndihmuar djalin e saj konvaleshent, ndërsa ai ishte një pacient spitali pas operacionit? Çfarë e kishte fyer atë? Çfarë e kishte alarmuar? S’mund të kishin qenë lulet, megjithëse nuk ndihmonin. Mund të ishte vetëm një vështrim i shpejtë i shenjës, ai, që e kishte bërë emrin e Olivias të pashqiptueshëm dhe të pafolur. Ishte shenja bashkë me lulet.
Shenja kishte pushtuar nënën time, dhe Olivia e dinte, po ashtu edhe unë. Të gjithë e dinim, gjë që e bënte gati të pamundur të dëgjonim çfarëdo fjalësh që thuheshin për gjëra të tjera. Rezistenca e Olivias për njëzet minuta në dhomë me mamanë time ishte një akt trimërie dhe force, që të copëtonte zemrën.

***
Këtu kujtesa ndalet. Shiringë pas shiringe morfine të injektuar në krahun e tij, e kishin zhytur ushtarin Mesner në një gjendje të zgjatur pavetëdijeje të thellë, edhe pse, pa i ndrydhur funksionet e tij mendore. Që fill pas mesnate, çdo gjë dergjej në harresë veç mendjes së tij. Pak para çastit të ndalimit, çastit kur ai ishte përtej kujtesës dhe i paaftë të kujtonte më, vargu i dozave të morfinës, në fakt, kishte ngopur rezervuarin e trurit të tij me lëng kujtesëndjellës, ndërsa kishte mundur të topiste dhimbjen e plagëve të bajonetës që kishte copëtuar tërësisht njërën këmbë nga trungu i tij, i kishte shkërmoqur të brendshmet dhe gjenitalet e tij copë e çikë. Gropat në majë të kodrës, ku kishin rrojtur për një javë prapa telit me gjemba në një kreshtë të thepisur në Korenë Qendrore, qenë pushtuar gjatë natës nga kinezët, dhe ngado ishin shpërndarë trupa të gjymtuar. Kur pushka e tyre automatike u bllokua, ai dhe Bransoni, partneri i tij, morën fund – nuk ishte rrethuar nga kaq shumë gjak që prej ditëve të tij të vegjëlisë në thertore, teksa kundronte therjen rituale të shtazëve sipas ligjit hebre. Dhe tehu i çeliktë, që e copëtoi atë, ishte po aq i mprehtë dhe efikas sa çdo thikë që përdornin në dyqan për të prerë e gatitur mishin për klientët. Orvatjet e dy ushtarëve të skuadrës sanitare për të ndalur rrjedhjen e gjakut dhe për t’i bërë transfuzion ushtarit Mesner në fund qenë të kota, dhe truri, veshkat, mushkëritë, zemra – të gjitha – u fikën pak pas agimit më 31 mars 1952. Tanimë ishte i vdekur dhe i mbaruar, i nxjerrë nga terri, larg e përtej kujtesës së nxitur nga morfina, viktimë e konfliktit të tij të fundit, e konfliktit më të egër dhe të llahtarshëm nga të gjithë. Ia hodhën gunën mbi fytyrë, i hoqën granatat e brezit të cilat nuk pati kurrë rastin t’i lëshonte, dhe u ngutën të ktheheshin te Bransoni, tjetri në radhë për t’u shuar.
Në përleshjen për kodrën e rrëpirë me numër në kreshtën e thepisur në Korenë Qendrore, të dyja palët pësuan humbje aq të rënda sa e bënë betejën një kërdi gjëmëmadhe, gati po aq sa vetë lufta. Ata pak të gjymtuar e të plagosur, që nuk qenë shpuar për vdekje apo hedhur në erë, dalëngadalë u shpërndanë para dritës së parë, duke e lënë Malin e Masakrës – siç u bë e njohur ajo kodër e veçantë me numër në tregimet e luftës sonë të gjysmëshekullit – të mbuluar me kufoma dhe po aq të zbrazët nga jeta njerëzore sa kishte qenë për disa mijëra vjet para se të ngrihej një kauzë e drejtë për secilën palë për të shkatërruar tjetrën. Veç në kompaninë e ushtarit Mesner, vetëm dymbëdhjetë nga dyqind mbijetuan, dhe asnjëri, që nuk ishte duke qarë apo marrosur, përfshirë kapitenin njëzetekatër vjeçar në komandë, fytyra e të cilit qe thërrmuar nga qyta e një pushke të vërvitur si shkop bejsbolli. Sulmi i komunistëve qe lëshuar nga më shumë se njëmijë trupa. Viktimat kineze arrinin gjithsej tetë deri në nëntëqind. Ata vërshonin pa reshtur e vdisnin, duke përparuar me boritë që gjëmonin “Ngrihuni, ju që s’duroni skllavërinë!” dhe tërhiqeshin përmes një peizazhi kufomash dhe pemësh të përcëlluara, duke i vrarë me automatik të plagosurit e tyre dhe gjithë ç’gjenin nga tanët. Automatikët ishin prodhim rus.
Në Amerikë, pasditen tjetër, dy ushtarë u qasën në derën e apartamentit të familjes Mesner në Njuark për t’u thënë prindërve të tij se djali i tyre kishte humbur jetën në luftë. Zoti Mesner nuk e mori kurrë më veten nga lajmi. Mes ngashërimeve i tha gruas së tij, “I thashë të bënte kujdes. S’ma vuri asnjëherë veshin. M’u përgjërove mos t’i kyçja derën për t’i dhënë një mësim. Por, ti nuk dite t’i mësoje një mësim. Kyçja e derës nuk i mësoi atij asgjë. Dhe, tani, ai s’është më. Djali ynë na la. Kisha të drejtë, Markus, e parashikova – dhe, tani ke ikur përgjithnjë! Nuk e mbaj dot. Nuk do t’i mbijetoj dot.” Dhe nuk i mbijetoi. Kur dyqani u rihap pas periudhës së zisë, nuk bëri kurrë më shaka lirshëm me një klient. Ai ose rrinte në heshtje ndërsa punonte, përveçse kur kollitej, ose mbyturazi i thoshte kujtdo të cilit i shërbente, “Djali ynë vdiq.” Nuk rruhej më rregullisht e s’i krihte më flokët, dhe shpejt, ashtu ndrojturazi, klientët filluan të fironin për të gjetur një tjetër kasap kosher në lagje për të frekuentuar, dhe shumë prej tyre nisën të blinin mish e pula në supermarket. Një ditë zoti Mesner ishte kaq i pavëmendshëm në punë e sipër saqë thika i rrëshqiti mbi një kockë dhe maja e shpoi në bark, nga ku i doli një rrëke gjaku dhe iu desh ta qepte plagën. Gjithë-gjithë u deshën tetëmbëdhjetë muaj që humbja e tij brengosëse ta mundonte të mjerin për vdekje; vdiq ndoshta një dekadë para se emfizema të zhvillohej aq keq sa t’ia merrte vetë jetën.
Nëna qe e fortë dhe jetoi deri afër të njëqindave, megjithëse edhe jeta e saj u rrënua. Nuk kalonte asnjë ditë e vetme që ajo nuk shihte fotografinë e diplomimit të shkollës së mesme të djalit të saj të pashëm në kornizë në bufenë e dhomës së ngrënies dhe, me zë ngashërues pyeste të ndjerin burrë, “Pse e ndoqe jashtë shtëpisë? Një zemërim i çastit, dhe shiko çfarë bëri! Ç’punë prishte se në ç’orë kthehej në shtëpi? Të paktën kthehej në shtëpinë e tij! Po tani ku është? Ku je, i dashur? Markus, të lutem, dera është shkyçur – eja në shtëpi!” Dilte tek dera me pas, tek dera me kyçin ogurzi, dhe e hapte, e hapte gjerë, dhe qëndronte aty – më kot, e dinte – në pritje të kthimit të tij.
Po, vetëm sikur kjo dhe vetëm sikur ajo, të gjithë ne do të ishim gjallë përgjithnjë dhe çdo gjë do të shkonte për bukuri. Vetëm sikur babai i tij, vetëm sikur Flaseri, vetëm sikur Eluini, vetëm sikur Koduelli, vetëm sikur Olivia – ! Vetëm sikur Kotleri – vetëm sikur mos ta kishte bërë shok Kotlerin superior! Vetëm sikur Kotleri mos ta kishte bërë shok atë! Vetëm sikur mos ta kishte lënë Kotlerin që të pajtonte Ziglerin për ta zëvendësuar atë në shërbesë! Veç sikur mos të ishte kapur Zigleri! Të kishte shkuar vetë në shërbesë! Po të kishte shkuar atje dyzet herë dhe të kishte shënuar emrin e tij dyzet herë, sot do të ishte gjallë dhe në prag pensioni nga praktikimi i ligjit. Por, nuk mundej! Nuk mundej të besonte si fëmijë në një perëndi koti! Nuk mundej të dëgjonte himnet e tyre bythëlëpirëse! S’mund të ulej në kishën e tyre të shenjtëruar! Dhe lutjet, ato lutje symbyllurazi – bestytni primitive e kalbëzuar! Marrëzia jonë, që je në Qiell! Turpi i fesë, papjekuria, injoranca dhe turpi i së gjithës! Përshpitmëri e çmendur për hiçgjë! Dhe, kur Koduelli i tha se duhej të shkonte, kur Koduelli e thirri sërish në zyrë dhe i tha se do ta mbanin në Uajnsburg vetëm po t’i kërkonte presidentit Lentz ndjesë me shkrim që kishte pajtuar Marti Ziglerin për t’i zënë vendin në shërbesë dhe nëse paskëtaj, ai vetë do të shkonte në shërbesë jo dyzet por, në formë mësimi dhe si shenjë pendimi, gjithsej tetëdhjetë herë, të shkonte në shërbesë thuajse çdo të mërkurë për pjesën e mbetur të qëndrimit të tij në kolegj, çfarë zgjedhjeje kishte Markusi, çfarë tjetër mund të bënte veç, si Mesner që ishte, si ithtar i Bertrand Rasellit që ishte, të përplaste grushtin mbi tryezën e dekanit dhe për të dytën herë t’i thoshte, “Ik pirdhu”?
Po, “ik pirdhu” e vjetër, e mbarë, mospërfillëse amerikane, dhe kaq e pati djali i kasapit, i vdekur tre muaj pa mbushur njëzet vjeç – Markus Mesner, 1932–1952, i vetmi i brezit të tij aq fatzi sa të vritej në Luftën Koreane, e cila përfundoi me nënshkrimin e një marrëveshjeje armëpushimi më 27 korrik 1953, plot njëmbëdhjetë muaj para se Markusi, por të kishte qenë i aftë të gëlltiste shërbesën dhe ta mbante gojën mbyllur, do të kishte marrë diplomën nga Kolegji Uajnsburg – me shumë të ngjarë si folësi i ceremonisë së lamtumirës – duke e shtyrë kështu mësimin që babai i tij i paarsimuar ishte përpjekur me aq ngulm t’ia mësonte gjatë gjithë kohës: se si, në mënyrën më të tmerrshme dhe më të pakuptueshme, zgjedhjet më të rëndomta, rastësore, madje komike të njeriut sjellin pasojat më të pamendueshme.

Përktheu nga origjinali anglisht: Sokol Bega