Përvjetorët shpesh lënë kohën që gjejnë dhe nuk shikohet se pse 10 apo 20 vjet kanë më shumë kuptim nga sa nuk kanë 9 apo 19 vjet. Por kësaj radhe 20-vjetori i vdekjes së Imamit Khomeini mund të sugjerojë refleksione politikisht domethënëse, pasi kriza e brendshme e Iranit, pas zgjedhjeve të qershorit të kaluar, praktikisht mund të sinjalizojë fundin e projektit khomeinist, që nuk synonte një teokraci të pastër, por parashikonte edhe një nivel demokratik, të nënshtruar ndaj atij teokratik. Është mirë të nënvizohet edhe njëherë akoma origjinaliteti, në mos deri anomalia, e revolucionit të vitit 1979. Një revolucion i vonuar, kur tashmë ishte e dukshme se shtytja e ideologjisë revolucionare më të fuqishme në shekullin e XX-të, marksizmi, për ta thënë me fjalët e Enrico Berlinguer, e kishte "humbur aftësinë shtytëse të saj". Megjithatë, ai revolucion i merrte shumë prej motive mbi bazën e ngjarjeve të tjera revolucionare, që e kishin paraprirë: antiimperializmi, kërkesën për drejtësi shoqërore, antikapitalizmin, me plus një shtytje antimonarkiste.
Revolucioni iranian si "revolucion i majtë"
Sot, tentojmë të harrojmë, duke parë natyrën e regjimit që u vendos pas fitores së revolucionit, që në pjesën më të madhe, si nën profilin e ideologjisë, ashtu dhe të forcave politike në terren, bëhej fjalë për një "revolucion të majtë" të vonuar, me një rol të rëndësishëm të luajtur nga Partia Komuniste, Partia Tudeh, dhe nga lëvizje më të vogla, por jashtëzakonisht aktive e të organizuara, si në vend, ashtu dhe jashtë vendit, ultra të majta, maoiste dhe jo. Megjithatë, këto parti dhe grupe qenë fort të vetëdijshëm se qenë në thelb lëvizje elite, me bazë popullore të pamjaftueshme, ndërsa në Iran, tradicionalisht, ishte kleri shiit ai që kishte një prani kapilare, do të thoja hegjemoniste, në shtresat më të varfëra të popullsisë, sidomos në fshatra. Nga këtu ajo që u duk atëherë një strategji politike gjeniale, makiaveliste: të imbarkohej kleri, mullahët, me synimin që, pasi revolucioni të kish triumfuar t'i zbritej në ishullin e parë të shkretë… Ky projekt ishte bërë e konceptueshme nga prania në islamin iranian e një tradite "disidence" bazuar mbi natyrën jo vetëm natyrshmërisht politike, por historikisht dhe ideologjikisht minoritare dhe kontestuese e shiizmit, një traditë që gjatë historisë iraniane është përkthyer shumë herë në episode kundërvënieje dhe rebelimi ndaj pushtetit. Ka më shumë. Siç e përshkruan në mënyrë të mrekullueshme një libër vërtet thelbësor për të kuptuar Iranin bashkëkohor, The Mantle of the Prophet i Roy Mottahedeh, duke filluar deri nga vitet Pesëdhjetë ishte zhvilluar në brendësi të klerit shiit iranian një ndjeshmëri politike e markës dukshëm revolucionare, me një komponente të fortë antiimperialiste, "fanoniane". Në nivel teorik, Shariati dhe mendimtarë të tjerë kishin filluar shumë përpara vitit 1979 që të përpunonin "shkrirje" ideologjike midis islamit dhe radikalizmit pak a shumë marksist. Megjithatë, e gjitha kjo nuk do të kish arritur kurrë të prodhonte efekte politike kaq të thella pa figurën e Khomeinit.
Khomeini, nga teolog reaksionar në politikan revolucionar
Personalitet me karizëm të madh dhe spesor teologjik, Khomeini ishte ndeshur qysh nga fillimi i viteve Gjashtëdhjetë me pushtetin e Shahut, sigurisht jo mbi pozicione "revolucionare", por i rreshtuar në një linjë në mënyrë koherente dhe integrale reaksionare (mjafton të kujtohet se kundërshtimi i tij ndaj së drejtës së votës të dhënë grave qe "casus belli" më i rëndësishëm i përplasjes së tij me regjimin Pahlavi). Teolog reaksionar, Khomeini rezultoi në mërgim si revolucionar politik shumë i aftë. Avantazhi i tij kundrejt revolucionarëve të majtë ishte ai i pasjes shumë të qartë jo vetëm të përkohshmërisë krejtësisht instrumentale të aleancës së tij me ta, por edhe të drejtimit në të cilit duhej të lëvizej vendi pas fitores së revolucionit. Kjo në kontrast të fortë me një front progresist ideologjikisht dhe programatikisht të përçarë siç vetëm marksistët kanë qenë historikisht të aftë të demonstrohen dhe ëndërrues lidhur me mundësinë për të mbizotëruar mbi mullahët, thelbësisht të nënvlerësuar, bile të përçmuar me të gjithë mendjemadhësinë tipike të intelektualëve revolucionarë. Por, cili ishte projekti i Khomeinit? Këtu shfaqet i gjithë gjenialiteti dhe origjinaliteti politik i tij, bile aftësia për ta rinovuar në limitin e herezisë fetare. Shiizmi është një besim fetar fuqimisht mesianik, i përqendruar siç është mbi pritjen e rishfaqjes së Imamit të vdekur, Mahdiut. Në mungesë dhe në pritje të këtij kthimi, pushteti, si të thuash, është ndotur dhe vetëm mund të kufizohet dhe korrektohet, por vetëm sipërfaqësisht, nga ana e atij - klerit shiit - që është thirrur për të përhapur mesazhin fetar. Me fjalë të tjera, shiizmi ortodoks mund të jetë rebel kundër ekseseve dhe sidomos devijimeve të pushtetit të ortodoksisë islamike, por në asnjë mënyrë nuk mund të menaxhojë pushtetin dhe as ta njohë si "islamik". Konkretisht, sot shiizmi ortodoks përfaqësohet në Irak nga Ajatollahu i Madh al Sistani (në mënyrë të rastësishme, iranian nga origjina): një figurë influence politikisht, por që nuk do të mund të konseptojë një menaxhim të drejtpërdrejtë të pushtetit në Irak. Në mërgimin e tij në Neauphle-le-Chateau, më ndihmën e intelektualëve të rinj islamo - progresistë, Khomeini konceptoi në fakt një kushtetutë absolutisht novatore, duke e prishur me rregullat dhe normat si të ortodoksisë shiite, ashtu dhe të asaj revolucionare.
Pushteti i dyfishtë në Republikën Islamike
Lindi kështu Republika Islamike, një strukturë institucionale komplekse, në të cilën "niveli demokratik", i strukturuar sipas rregullave klasike të ndarjes së pushteteve (një President, një Parlament, një rend gjyqësor), i nënshtrohet "nivelit teokratik", në mënyrë të veçantë një lloj Politburo legibus solutus, Këshillit të Gardianëve dhe sidomos figurës së Rahbar-it, Liderit Suprem, Guidës. Teoria e velayat-e-faquih, guida e juriskonsultit më të lartë islamik, e mbivendos në këtë mënyrë besimin fetar dhe eksponentin më të lartë të tij ndaj të gjitha institucioneve. Por është pikërisht në këtë figurë, qendrore në projektin e Khomeinit, që mund të zbulojmë limitet dhe herët a vonë rënien e pashmangshme të sistemit politik të vendosur me revolucionin e vitit 1979. Padyshim, roli ishte prerë sipas Khomeinit: mbi spesorin teologjik të tij, mbi karizmën e tij, mbi urtësinë politike të tij, por edhe mbi vendosmërinë e pamëshirshme të tij. Me vdekjen e tij, kalimi i këtij roli tek Ajatollahu Ali Khamenei, teolog universalisht i konsideruar i "nivelit të dytë", pak karizmatik dhe politikan më shumë e aftë se jofleksibël, nuk mund të rrinte pa pasoja, në kuptimin e dobësimit të komponentes fetare në sistemin kompleks institucional iranian. Këtu vijmë në ditët tona. Një prej hapave më domethënës të predikimit të famshëm të mbajtur nga Ajatollahu Rafsanxhani 17 korrikun e kaluar ka qenë pohimi sipas të cilit, vetëm duke i ruajtur të dyja termat e "Republikës Islamike" do të jetë e mundur të sigurohet mbijetesa e saj. Thirrja për unitetin e regjimit, padyshim i frikësuar në të gjitha komponentët e tij, edhe ato centriste e reformiste, nga përmasat e protestës popullore kundër mashtrimeve elektorale, nuk është gjenerike, por i referohet asaj që është tashmë nyja e vërtetë e problemit. Nëqoftëse është e vërtetë në fakt se në rreshtimin progresist ka pasur gjithmonë nga ata që shpresojnë në një tejkalim të komponentes "islamike" dhe në daljen graduale të një republike të thjeshtë të markës autentike demokratike, në anën e kundër të rreshtimit politik janë forcuar kohët e fundit, sidomos pas zgjedhjes së parë të Ahmadinexhadit në postin e Presidentit në vitin 2005, shtytjet drejt eliminimit të komponentes së urryer republikane (e shikuar si një kontradiktë e rrezikshme), për të krijuar në të vërtetë një "shtet islamik" (Hokumyat), formulë që për kundërshtarët e tij evokon imazhin e keq të emiratit taleban. Në të dyja rastet do të ishte fundi i projektit khomeinist, që nuk qe kurrë ai i një teokracie të pastër, por nënshtrimi origjinal ndaj teokracisë i mekanizmave, më modernë, më përfshirës, të një demokracie republikane. Kështu që nuk është rastësi që Rafsanxhani, në momentin në të cilin ka bërë apelin e tij për të rikrijuar unitetin midis korrekteve të ndryshëm të regjimit, tashmë seriozisht e kompromentuar, ka hedhur në tavolinë edhe çështjen themelore: nëse duam t'u qëndrojmë besnikë mësimeve të Imamit Kohmeini, ka theksuar në fakt Rafsanxhani, nëse nuk duam ta kompromentojmë krijimin e tij, atëhere duhet t'i qëndrojmë besnikë si komponentes islamike, ashtu edhe asaj republikane. Kjo ftesë është më shumë se e kuptueshme dhe ka edhe një logjikë të sajën.
Republikë apo shtet ushtarak?
Nuk duhet të harrojmë, siç sqarohet në një letër të hapur të gjatë të tij pas zgjedhjeve, se vetë Musavi paraqitet në veshjen sigurisht jo të reformatorit radikal (me gjithçka që kjo sjell në terma të tejkalimit të mundshëm të regjimit), por të "khomeinistit të vërtetë". Më shumë i vërtetë se ai Ahmadinexhad që praktikisht ka ngjallur në pjesën më të madhe të klerit dyshimin, se është mbytësi i formulës khomeiniste. Në thelb, se është instrumenti i një strategjie ta pakëndshme, por shumë të qartë, të zëvendësimit të teokracisë me "shtresokracinë" e pasdaran-ëve, tashmë të vendosur në të gjitha qendrat jetike të pushtetit si politik, ashtu dhe ekonomik. Historia e Iranit na ka rezervuar gjithmonë surpriza shumë të mëdha, megjithatë duket e mundshme të dyshohet se, pasi të copëtohet, do të jetë e mundur të rikuperohet ekuilibri i vështirë që karakterizonte krijimin politik të Imamit Khomeini. Megjithatë, në të njëjtën kohë duket i vështirë të imagjinohet konsolidimi i një "shteti islamik" të pastër, veç të tjerash larg nga traditat e vendit përveçse nga niveli i tij i zhvillimit si ekonomik, ashtu dhe kulturor. Ndoshta beteja aktuale, përtej apeleve të detyrueshme, por gjithmonë më pak të besueshëm në "kthimin në origjinë" të khomeinizmit, do të ketë si post të lojës çështjen se "çfarë republike" do të ndërtohet: një republikë demokratike që veç të tjerash t'i mundësojë Iranit që të marrë rolin që i takon në komunitetin ndërkombëtar apo një regjim autoritaro - militarist, që natyrisht do t'i ruante referimet fetare (Ahmadinexhadi është autentikisht hiperfetar dhe është vërtet në pritje të Mahdiut), por në të cilën mullahët do të transformoheshin në pak më shumë se kapelanë ushtarake. Sigurisht që ka një përplasje për pushtet në brendësi të regjimit, por me një protagonist të ri dhe të papritur: një popull iranian që megjithëse i përçarë nga pikëpamja sociale dhe politike, duket gjithnjë e më shumë i vetëdijshëm për të drejtën e tij që të jetojë në një "vend normal" përtej projekteve khomeiniste, të ëndërrave revolucionare të 30 viteve më parë dhe të rasteve të munguara të një vendi që ndjehet dhe është një vend i madh.
Roberto Toscano, aktualisht ambasador italian në Indi, ka qenë ambasador në Iran nga viti 2003 deri më 2008.
Përgatiti:ARMIN TIRANA