Sulltani i fundit tentoi të përdorë islamin për të imponuar autoritetin e vet dhe të shpallej mbrojtës i myslimanëve. Por politika e tij, e studiuar për t'u vënë një barrierë nacionalizmave të brendshëm, nuk dha rezultatet e shpresuara.
Në kohën kur Abdyl Hamidi i II-të hipën në fron në vitin 1876, hija e Europës mbi botën myslimane është fuqizuar shumë: Kaukaz, Azi qendrore, Indi lindore, Indi angleze. Në sytë e myslimanëve Perandoria Osmane duket më shumë se kurrë si fuqia e vetme e madhe islamike, shpresa e vetme e shpëtimit. Delegacione dhe ambasada vijnë të kërkojnë ndihmën e Kalifit kundër europianëve, duke kontribuar në këtë mënyrë që të vihej theksi mbi dimensionin islamik të pushtetit otoman. Në të njëjtën Perandori, në përgjigje të krizave të identitetit të krijuara nga politika e mëparshme e shekullarizimit të reformave Tanzimat (reformat e bëra midis vitit 1839 dhe vitit 1876), fillohet të flitet për "bashkimin e Islamit". Kushtetuta osmane e vitit 1876 - e miratuar tri muaj pas ngjitjes në fron të Abdyl Hamidit - njeh tek sulltani funksionin e Kalifit Suprem të Islamit dhe të Mbrojtësit të fesë myslimane: ajo sanksionon në fakt se sovraniteti mysliman bashkon "në personin e sovranit Kalifatin Suprem të Islamizmit" dhe se Sulltani është "me titull të Kalifit Suprem" "Mbrojtësi i fesë myslimane".
Gjatë luftës katastrofike ruso - turke të viteve 1877 - 1878, e privuar nga aleatët tradicionalë të saj, Perandoria Osmane kërkon një mbështetje në botën myslimane, por as tentativat për të ngritur bashkëfetarët e Kaukazit, as përpjekjet për ta futur Afganistanin në konflikt nuk sigurojnë ndonjë rezultat të vlerësueshëm. Megjithatë, fenomen i ri i lidhur me zhvillimin e mjeteve të komunikimit dhe sidomos më zhvillimin e shtypit, lufta provokon pothuajse kudo në botën myslimane, një shpërthim solidariteti të paprecedent në favor të kalifatit. Guvernatori i Përgjithshëm i Indive ia komunikon në mënyrë shumë të qartë shqetësimet e tij Foreign Office: nëqoftëse Britania e Madhe nuk e mbështet Perandorinë Osmane, mund të ekzistojë në koloni shpërthimi i një "lufte të shenjtë", Xhihadit. Në mënyrë paradoksale, të nesërmen e një disfate të tmerrshme për Perandorinë, Kalifi i Stambollit gëzon një prestigj të paregjistruar asnjëherë më parë në botën islamike. Në një kontekst të tillë, Abdyl Hamidi do ta bëjë kalifatin një prej themeleve të politikës së brendshme të tij. I bindur që feja përbën një forcë të fuqishme gjeneruese uniteti dhe solidariteti, ai shikon tek islami bazën e të gjithë "ngrehinës politike dhe sociale" të Perandorisë. Kjo gjë e çon sovranin në radhë të parë që të mbajë parasysh një "politikë kalifati", në kuptimin e vërtetë të fjalës. Ky opsion i ofron Sulltanit mjetet për të fuqizuar pushtetin e tij personal. Në vijim të luftës, duke arritur që të afirmojë autoritetin e tij politik, duke vënë në rresht qeverinë e Portës së Lartë, ai e përdor Kalifatin për t'i dhënë një dimension të ri - atë fetar - autoritetit të tij. Gjatë mbretërimit të tij do të citohet shpesh një varg i Kuranit: "O Ju që besoni! Bindjuni Zotit, bindjuni Profetit dhe atyre midis Jush që mbajnë autoritetin!". Në epokën e reformave Tanzimat, burokratët e oksidentalizuar të Stambollit përbënin skeletin e pushtetit. Por mossuksesi i tyre, apo ai që perceptohet si i tillë, e shtyn Sulltanin të kërkojë mbështetje apo pikëmbështetje të tjera në shoqëri. Kalifi drejtohet nga klasat e mesme të provincave, më tradicionaliste, përgjithësisht armiqësore ndaj reformave që kanë pasur si efekt atë të promovimit të interesave të huaja, borgjezisë jomyslimane dhe misioneve kristiane në territoret e tyre.
Një motiv tjetër e shtyn Abdyl Hamidin ta vendosë theksin mbi Kalifatin: për shkak të humbjes së provincave me mazhorancë myslimane dhe të valëve të emigrantëve nga Kaukazi dhe nga Ballkani, Perandoria është bërë më myslimane (tashmë myslimanët janë në masën 75 përqind, përpara vitit 1876 qenë në masën 66 përqind). Për pasojë, ai do të mbështetet mbi këtë mazhorancë dhe të forcojë unitetin e saj, duke afruar në një identitet të përbashkët turq, arabë, shqiptarë dhe kurdë. Të nesërmen e luftës, janë verifikuar trazira pikërisht në Kurdistan, në Shqipëri, në Siri, por edhe në Hejaz. Abdyl Hamidi shikon në këto ngjarje shenjat paralajmëruese të një fenomeni që tashmë ka zënë vend në Ballkan prej rreth gjysëm shekulli: lindjes së nacionalizmit. Kështu që është urgjente të individualizohen masa që u kundërvihen këtyre momenteve centrifugale, në mënyrë që t'u kundërvërë atyre një parim social universal, bashkues dhe integrues. Ky parim do të jetë pikërisht Kalifati, instrument kryesor për unifikimin e myslimanëve të Perandorisë. Në harkun e katër viteve, midis 1878 dhe 1882, Perandoria ka humbur kontrollin efektiv mbi territore të tilla si Bullgaria, Bosnje-Hercegovina, Ishulli i Qipros, Tuniza dhe Egjipti. Sulltani nuk humbet rast pa riafirmuar autoritetin e tij shpirtëror mbi myslimanët e këtyre rajoneve, duke ruajtur në mënyrë të veçantë të drejtën që të shikojë të shqiptuar emrin e tij në faljen e madhe të së premtes. Nëpërmjet lidhjes kalifore, këto territore vazhdojnë të figurojnë në hartat osmane. Veç të tjerash, Kalifati përfaqëson edhe një përgjigje ideologjike ndaj rudhjes territoriale të Perandorisë. Abdyl Hamidi vë në veprim një simbolizëm politik krejtësisht të destinuar që të evidentojë dhe të theksojë dimensionin fetar të pushtetit të tij. Në listën e titujve të dhëna atij, ato fetare fitojnë në mënyrë progresive një rëndësi më të madhe; në ceremonitë zyrtare stenda e gjelbër e Kalifit tregohet përkrah flamurit të otoman. Bëhet fjalë për të përhapur një imazh të ri të sovranit. Jo më imazhin e "oksidentalizuar" të epokës së Tanzimat, por atë të një sovrani virtuoz, të drejtë, të thjeshtë, bujar, që ka zgjedhur të jetojë i izoluar në pallatin e tij Yildiz, në vend që t'u përkushtohet teprive të paraardhësve (seanca gjuetie, vilegjatura). Me pak fjalë, një sulltan që respekton në mënyrë skrupuloze fenë, moralin, zakonet e mira, traditat dhe që bën një jetë shembullore. Por që politika e kalifatit të mund të penetrojë dhe të veprojë në shoqërinë myslymane, duhen edhe ndërmjetësues të rinj. Abdyl Hamidi mbështetet tek sheikët dhe tek bashkëvëllazëritë fetare më popullore, në mënyrë që të vendosë një kontakt më të ngushtë me masat. Të thirrur për të banuar në Pallat, këta dinjitarë fetarë, në pjesën më të madhe me origjinë arabe, janë ngarkuar të organizojnë në nivel lokal politikën e Kalifatit. Botimet, shtypi dhe shkolla mobilizohen në favor të kalifatit, duke e vënë theksin mbi temën e besnikërisë ndaj Kalifit. Ndërsa me reformat Tanzimat ishte zhvilluar ideja e bindjes ndaj ligjit, me kursin e ri identifikohet me sovranin dhe është personi i tij, ai të cilit i detyrohet besnikëria. Për të legjitimuar funksionin e tij, Abdyl Hamidi e vë Hejazin - provincën ku ndodhen Vendet e Shenjta - në rangun e parë midis provincave të Perandorisë. Sulltani mban marrëdhënie të mira me Sheikun e Mekës (të shtëpisë së Hashemitëve), që e ndan lokalisht pushtetin me Guvernatorin e dërguar nga Stambolli. Ky fillon në qytetet e shenjta punë publike (azile për të varfërit, spitale, ujësjellësa), disponon shpërndarje parash, siguron mbrojtjen e pelegrinëve nga tributë beduine. Në vitin 1900, Abdyl Hamidi lançon një projekt të madh: ndërtimin e hekurudhës së Hejaz, me qëllimin që të lidhë Damaskun me qytetet e shenjta. Kjo hekurudhë, në ndërtimin e së cilës kanë kontribuar myslimanët e të gjithë botës, arrin Medinën në vitin 1908. Në këtë mënyrë, Abdyl Hamidi arrin që ta konsolidojë praninë osmane në Hejaz, t'i vendosë Vendet e Shenjta nën mbrojtje nga një ndërhyrje e huaj dhe të ruajë legjitimitetin e Kalifit pranë myslimanëve të të gjithë botës. Por kjo politikë ngjall një preokupim të caktuar në Europë, ku ekziston frika se mos Vendet e Shenjta bëhen vatra idesh subversive. Perandoria në rënie - ku mund të përgatitet një komplot kundër Europës dhe Perëndimit kristian - ngjall oreksin e fuqive europiane. Në disa kryeqytete vërehet me shqetësim roli i vëllazërive fetare myslimane, të cilat kanë luftuar dhe vazhdojnë të luftojnë kundër dominimit kolonial, si për shembull Naqsbandiyya apo Nakshbandi në Kaukaz apo Senussia në Afrikën veriore. Këto vëllazëri disponojnë degëzime ndërkombëtare që ekziston frika se mund të manipulohen nga sulltani. Europianët i frikësohen së fundmi armës së Luftës së Shenjtë, Xhihadit: në fakt, Abdyl Hamidi mund t'i nxisë myslimanët e kolonive që të ngrihen kundër fuqive koloniale.
Të nesërmen e vendosjes së protektoratit francez në Tunizi (1881), francezët denoncojnë përpjekjet e ndërmarra nga Stambolli për t'i mobilizuar myslimanët kundra. Tashmë, ankthi i panislamizmit zë mendjet e administratorëve kolonialë. Ndoshta Abdyl Hamidi po përgatit prapa mureve të trasha të Pallatit Yildiz ndonjë revoltë botërore? Praktikisht, edhe pse në Yildiz ndodhet një shpurë dinjitarësh myslimanë, ata nuk formojnë as një tërësi koherente, as aq më pak dakord njëri me tjetrin, që punojnë secili për hesap të vet; bëhet fjalë për këshilltarë të "specializuar", secili në një sektor të caktuar, që punojnë për vete. Midis tyre nuk ekziston asnjë koncertim dhe nuk përbëjnë në asnjë mënyrë një lobi islamik në shërbim të Kalifatit. Përfundimisht, nuk ekziston një internacionale islamike e frymëzuar nga Sulltani! Praktikisht, Abdyl Hamidi mungon që ta përdorë Xhihadin, i cili mbetet gjatë të gjithë periudhës në gjendje kërcënimi, përsa në politikën e tij një element i tillë rezulton më shumë se çdo gjë tjetër një mjet frikësimi dhe ndalimi. Praktikisht Xhihadi nuk përfaqëson asgjë tjetër, përveçse një "bllof" në lojën e pokerit të luajtur kundër fuqive të mëdha. Abdyl Hamidi dërgon Ulema, përdor rrjetet e lidhjes të vëllazërive, shpërndan kopje Kurani, stimulon konsujt otomanë, shpërndan medalje me qëllim që të fitojë influencë mbi opinionin publik mysliman të kolonizuar, duke kujtuar se Perandoria Osmane është një shtet i madh mysliman, i të cilit Kalifi është edhe kreu shpirtëror.
Fuqia e Kalifatit dhe fuqia osmane mbivlerësohen kështu nga popullsitë arabe e territoreve koloniale, por kjo është pikërisht loja e Abdyl Hamidit. Në këtë mënyrë, ai disponon një kartë fituese që mund ta përdorë në marrëdhëniet me fuqitë e mëdha, duke i bërë ato të ndjejnë "sesa janë të forta lidhjet që bashkojnë midis tyre të gjithë myslimanët". Gjatë sezonit të gjatë të imperializmit kolonial politika e Kalifatit duket kështu si Weltpolitik e një perandorie të varfër, pa "shitës udhëtarë", pa flotë tregtare dhe sidomos pa kapitale. Një politikë që ka kontribuar të vonohet lindja e nacionalizmit turk të Perandorisë, por vetëm për pak kohë. Revolucioni i "Turqve të Rinj" ndodhi në fakt në vitin 1908. Theksi i vënë mbi islamin do të kontribuojë në fakt që të forcohen antagonizmat midis komuniteteve të ndryshme të Perandorisë dhe armenët do të jenë të parët që do t'i paguajnë haraçin. Duke synuar gjithçka mbi Kalifatin, Abdyl Hamidi nuk kërkoi të inkurajojë një reformë të islamit. Megjithëse, duke krijuar shkolla të shumta moderne, ai mbështet edhe vëllazëritë më ortodokse dhe më konformiste. Nën mbretërimin e tij, përpjekjet për t'ia përshtatur islamin botës moderne nuk gjetën të drejtë qytetarie dhe politika e Kalifatit kontribuoi për të ngulitur tek perëndimorët idenë e një islami reaksionar.
Përgatiti
ARMIN TIRANA
