Studiuesi Ilo Qafzezi shkruan se, sipas vendbanimeve vllehtë emërtohen në, vllehë voskopojarë, vllehë frashërjotë dhe vllehë myzeqarë, ku, këta të fundit, përmenden pas arratisë që shkaktoi shkatërrimi i qytetërimit të Voskopojës, Frashërit dhe rrethinave të tyre, që përfshinë periudhën e fundit të shekullit XVIII dhe fillimet e shekullit të XIX, pra fillimi i së cilës ishte viti 1769. Territoret perëndimore të Shqipërisë e kryesisht ultësira e Myzeqesë ishin vende të njohura për etninë vllahe, për faktin se tregtarët voskopojarë, gurgdhendësit e ndërtuesit grabovarë, si dhe vllehtë blegtorë frashërjotë, mbanin lidhje me këto zona fushore si për tregti, për ndërtime objektesh të kultit, ura e tjera dhe për kullota për shtegtimin dimëror të blegtorisë.
Në ultësirën e Myzeqesë që përfshin hapësirën nga Kavaja, Lushnja, ultësirat fushore të Beratit, Fierit e deri në Myzeqenë e Vogël pranë Selenicës së Vlorës, fiset e vllehëve sipas të dhënave studimore shtriheshin në rreth 60 fshatra të kësaj treve, si dhe në qytetet përkatëse. Shtegtimi i tyre u bë në mënyrë të grupuar sipas fiseve, por dhe sipas vendbanimeve, duke krijuar lagje të veçanta në qytete apo në fshatrat ekzistues, pa përjashtuar dhe rastet e krijimit të vendbanimeve të reja.
Ky komunitet nuk erdhi në këto anë si refugjatë apo muhaxhirë për t’u strehuar nga përndjekjet, por erdhën me dinjitet e me gjithë kapitalet e tyre. Ata sollën dhe kulturën e qytetërimin e territoreve nga vinin, siç ishte Voskopoja, Grabova, Llënga, Niça, Shipska, Frashëri e tjera, që rrezatonin zhvillim e shkëlqim të dukshëm. Lagja “Stan” në qytetin e Lushnjes ishte lagja që solli qytetërimin e parë në këtë qytet, që në fund të shekullit të XVIII-të kishte ende pamjen e një fshati kryesisht me bujq e blegtorë, si dhe me hane për strehimin e karvanëve.
Myzeqeja në fundin e shekullit të XVIII-të dhe fillimet e shekullit të XIX-të, ishte shumë e rënduar nga masat shtypëse të politikës së bejlerëve dhe administratës turke. Ekonomia ishte e varfër, me toka djerrë e moçalore të përmbytura nga vërshimet e lumenjve. Edhe konvertimi në fenë islame kish krijuar diferencime e lëvizje të popullatës, duke krijuar zona e territore të braktisura e të varëra me një ekonomi feudale të prapambetur. Kjo kish krijuar terren që emigrimi i popullsisë vllahe nga zonat juglindore, gjeti terren dhe një mikpritje të ngrohtë nga banorët vendas.
Pikërisht në këtë periudhë tregtia mori hov në Myzeqe, ku bashkë me iniciativën sipërmarrëse, tregtarët voskopojarë sollën dhe kapitalet e tyre. Në fillimet e shekullit të XIX-të e në vazhdim, veç zhvillimit të tregtisë në qytetet myzeqare të Lushnjes dhe të Fierit, tregtia u shtri dhe në fshatrat e Myzeqesë me dyqane e tregti ambulante. Vllehtë Loni e Jorgji Bozo kishin dyqane tregtie në fshatrat Krutje, Bubullimë, Ngurrëz e Halilaj, ndërsa vllahu Llazar Bozo veç dyqaneve të tregtisë në Lushnje e në fshatra, kishte dhe mulli bloje, ndërsa vllahu Mina Bizhyti zhvillonte tregti ambulante në fshatrat Verri, Kallm, Halilaj Bubullimë, Ardenicë dhe dyqan tregtie në fshatin Kolonjë.
Disa familje vllahe investuan me kapitalet e tyre dhe në kishat orthodhokse të Myzeqesë dhe në shkollat e ngritura pranë objekteve të kultit. Kështu nga dokumentet historike mësojmë se vllahu grabovarë Mihal Bozo, ishte administrator dhe mësues në gjimnazin e Manastirit të Ardenicës, detyrë të cilën e vazhduan më pas dhe djemtë e tij Jakovi dhe Llazar Bozo. Po ashtu kjo familje vllahe Bozo nga katundi Kolonjë, ka investuar si bamirësi dhe për ndërtimin e kambanores së Manastirit, po ashtu dhe për ushqimin e nxënësve në internatin (konviktin) e kësaj shkolle për nxënësit e vobektë nga Myzeqeja. Edhe vllahu frashërjot Kosta Robo po nga fshati Kolonjë, ka investuar për rikonstruksionin e kishës së Shën Gjonit në fshatin Bitaj të Myzeqesë e të tjerë.
Një nga pionierët e lëvizjes patriotike në Myzeqe ka qenë vllahu Llazar Bozo, që ishte dhe në krye të një çete me luftëtarë patriotë nga Myzeqeja në luftën kundër pushtuesve osman. Llazari mori pjesë aktive dhe në Komisionin organizator për thirrjen e Kongresit Historik të Lushnjes në 1920, ku ai ishte dhe një nga tre delegatët e Myzeqesë së bashku me Ferit Vokopolën dhe Sheh Ibrahim Karbunarën. Llazar Bozo u shqua dhe në kryengritjen e Fierit 1935 kundër qeverisë së Zogut dhe më pas, megjithëse në moshë të thyer, mori pjesë dhe në radhët e partizanëve në Operacionin e Madh të Dimrit kundër nazi-fashistëve 1943-44 së bashku dhe 5 djemtë e tij e me dy vajzat. Pra gjithë fa-miljen e hodhi në radhët e partizanëve.
Në Myzeqe janë shquar dhe shumë patriotë e intelektualë me origjinë vllahe siç janë shkrimtari i dëgjuar Jakov Xoxa, piktori Vilson Kilica, studiuesi dhe shkrimtari Nasho Jorgaqi, aktorët Margarita Prifti (Xhepa) dhe Albert Verria, diplomatët Sokrat Bufi dhe Xhorxhi Robo, historiani Koli Xoxi, gazetari Tashko Lako, juristi Irakli Bozo, inxhinieri Pirro Bozo nga pedagogët e parë të Universitetit të Tiranës, kineasti Todi Bozo, e shumë intelektualë të tjerë nga radhët e kësaj etnie në Myzeqe.
Është për t’u theksuar fakti që etnia vllahe në Myzeqe kanë qenë mbështetës të flaktë si në lëvizjen patriotike për pavarësi kombëtare dhe në Luftën e madhe Nacionalçlirimtare për kundër okupatorit nazifashistë. Asnjë figurë e kësaj etnie në Myzeqe nuk u bashkua me pushtetin fashist dhe me përkrahësit e tyre. Djemtë e vajzat e shumë familjeve vllahe në Myzeqe, u rreshtuan në radhët partizane, ku disa prej tyre dhanë dhe jetën si dëshmorë të atdheut. Figura të tilla nga radhët e kësaj etnie ishin, Heroina e Popullit Liri Gero, Penellopi Piro, dëshmorët Loni Papuçiu, Janaq Kilica, Mihal Jano, Nako Bozo, Uan Gogu, Vasil dhe Petri Bozo dhe shumë dëshmorë të tjerë.
Në jetën e vllehëve të Myzeqesë, pavarësisht shekujve që kanë kaluar, pavarësisht asimilimit me etninë tjetër orthodhokse vendase, ata e ruajnë ende në familje frymën e shenjtë orthodhokse, ruajnë ende gjuhën, zakonet, traditat, ku në fshatra të veçanta me shumicë vllahe, gjuhën dhe zakonet vazhdojnë ti transmetojnë dhe në brezat më të rinj.
Vllehtë civilizojnë Lushnjen, Fierin dhe Kavajën
Vllehtë e “Stanit” në Lushnje ndërtuan një lagje rrëzë kodrave që i dha qytetërim dhe qytetit, me shtëpi një dhe dy kate të ndërtuara me gurë, me dyqane tregtie, me rrugë të shtruara me kalldrëm e tjera. Tregtarët vllehë të Lushnjes ishin nga familje të ardhura nga Voskopoja dhe Grabova si: Papai, Bozo, Gogu, Spiro, Bano, Shandro, Lipe, Dimashi, Xhoxhi, Prifti, Tushe, Bello, Durri e tjerë. Komuniteti vllah jo më pak kanë kontribuar dhe në qytetërimin e qytetit të Fierit, ku pikërisht fillimet e shekullit të XIX-të e bënë të njohur atë qytet, ku dhanë kontributin e tyre tregtarët e intelektualët vllehë nga Voskopoja e Grabova, që ishin 24 shtëpitë e para që u ngulitën aty në dy anët e lumit Gjanicë. Sipas studiuesit Jakov Milaj thuhet se, “Për t’i dhënë më tepër hov tregtisë e zejtarisë, Vrionasit si pronarë tokash të kësaj zone të Fierit, sollën me kontratë tregtarë e zejtarë nga Voskopoja e Grabova disa familje si: Xoxa, Kilica, Pogaçe, Tiço, Verria, Bozo, Papuçiu, Bufi, Jorgaqi, Lako, Moçi e të tjerë. Pas vitit 1864 nisi rritja demografike e Fierit dhe nga banorë të territoreve për rreth, që së bashku i dhanë atij pamjen e një qyteti në qendër të Myzeqesë”.
Historia e vllehëve
Pushtimi romak i gadishullit Ilirë, krijoi dhe fiset e romanizuara që pretendohet për prejardhjen e vllehëve. Këta janë quajtur dhe romano-vlleh që lëvronin latinishten e vjetër e quajtur “Volskja”, latinishtja ballkanike me dialekt popullorë. Volskët kanë qenë ndër fiset më të lashta bashkë me Umbrët, Oskët, Dakët e tjerë që iu nënshtruan pushtimit romak rreth viteve 338 para e.s. Straboni thekson se, rreth vitit 168 para e.s., veç romanizimit të fiseve Ilire, në atë periudhë u shpërngulën në një eksod masiv rreth 150 mijë banorë e kryefamiljarë nga Iliria për në gadishullin Apenin të Italisë. Në vend të tyre perandoria dërgoi romakë dhe këta romenë u quajtën romano-vlleh.
Po ashtu, kësaj popullsie iu bashkëngjitën dhe mbeturinat e ushtrive romake nga lufta midis Pompeit dhe Çezarit në betejën e famshme të Frasalës, ku këto mbeturina të ushtrive u quajtën vlleh-farserotë dhe që dallohen nga vllehtë e tjerë nga theksi freng i germs “R” dhe për të përballuar mbijetesën e tyre, u morën kryesisht me blegtori duke bërë dhe një jetë nomade.
Dihet nga historia që vendbanimet e vllehëve ishin kryesisht territoret e Epirit, që nga Maqedonia perëndimore në territoret malore të Pindit, Thesalia, Voskopoja me rrethinat e saj, Mecova dhe Frashëri. Në këto troje pellazgjike, pas pushtimeve të Perandorisë Romake, popullsisë Ilire iu bashkëngjit dhe një popullsi e romanizuar, Volskët (vllehtë e sotëm), të cilët në gjithë këto troje që në shekujt e parë të erës sonë, kanë qenë popullsia e dytë pas shqiptarëve.
Historiani francez Zhak-Klod Faverial shkruan në librin e tij “Histoire de l’Albania” në gjysmën e dytë të shekullit të XIX-të se, “Popullsia në territoret e Maqedonisë rreth shpateve të Pindit ishin Pellazgë”. Ndërsa Streboni shkruan: “Maqedonasit e Greqisë, flisnin të njëjtën gjuhë me epirotët. Pra, nuk flisnin greqisht dhe për t;u marr vesh me grekët, ishte i nevojshëm një përkthyes. Pellazgjishtja e tyre ishte më e ngjashme me latinishten se sa me greqishten”. Në këto territore që quhej Thesali dhe në veçanti në territoret e Pindit që quhej Maqedoni, kanë jetuar fise shqiptarë e vlleh. Këta i përkisnin bërthamave të ndryshme, por ishin të së njëjtës racë, Ilirë.
Në vitin 1878 Kongresi i Berlinit shkëputi shumë krahina nga shtete të ndryshme që ia aneksoi vendeve të tjera, duke ndryshuar hartën e Europës. Kështu u aneksua dhe Epiri e Thesalia që i kaluan Greqisë. Historiani Zhan-Klod Faverial në veprën e tij shkruan : “Po aq sa dhe Epiri e Thesalia kurrë ndonjë herë si kanë përkitur Greqisë”! Vllehtë iu kundërvunë aneksimit të kë- tyre krahinave me po ato arsye të drejta si dhe shqiptarët ndaj aneksimit të Epirit.
Një delegacion vllah shkoi në Kostandinopojë për tu ankuar tek ambasadorët e shteteve të mëdha ku protestuan se, “T’u lihen tokat tona grekëve, do të thotë të lemë në dorë të tyre kombësinë, gjuhën e zakonet tona, me një fjalë ajo çka është më e shtrenjtë për ne”! E rëndësishme është dhe Proklamata që vllehtë i drejtuan shqiptarëve në 4 gusht 1888 ku shkruhet : “…dhe t’i dëshmojmë botës së qytetëruar, se shumica e popullsisë në Shqipëri e Maqedoni janë shqiptarë e vlleh e aspak grekë”. Edhe Kongresi i vllehëve i mbajtur në Frajburg të Gjermanisë në vitin 1993, e deklaroi me argumente shkencore definitivisht se, “Vllehtë nuk janë as rumunë e as grekë”.
Voskopoja, kryeqendra e qytetërimit vllah
Qytetërimi i Voskopojës lindi nga fundi i shekullit të XVII-të dhe fillimet e shekullit të XVIII-të. Ajo mori një zhvillim jo vetëm ekonomik, por dhe arsimorë e kulturorë, duke rrezatuar ide iluministe dhe një kulturë të re kundër skolastikës mesjetare. Ky qytetërim dhe zhvillim i gjithanshëm, ngjalli lakminë në krahinat e tjera dhe në rrethinat që përjetonin varfërinë. Kjo çoi në atë fund tragjik të sulmeve vandale, plaçkitjes e djegies nga bandat e dhunshme të Kolonjës e Dangëllisë, të mbështetura dhe nga feudalët e rrethinave, si dhe nga kreditorët voskopojarë.
Voskopoja ishte ato kohë kryeqendra e vllehëve të Pindit të sipërm, ndërsa Mecova ishte kryeqendra e vllehëve të Pindit të poshtëm. Të dy këto kryeqendra vllahe nuk patën të njëjtin fat e rëndësi. Mecova ekziston edhe sot, ndërsa Voskopoja u dogj e u shkatërru! Ja çfarë shkruan historiani francez Zhan-Klod Faverial për Voskopojën : “Po çfarë nuk do kish shkruar Pukëvili mbi Voskopojën, në se do kish arritur ta vizitonte këtë qytet kur ishte me rreth 45 mijë banorë, i pari i atyre kohëve në gjithë Shqipërinë para se të plaçkitej e të katandisej në një fshat me 250 familje”.
“Stanet”, vendbanimet e para të vllehve në Myzeqe
Lagjet e populluara me vllehë u emërtuan “Stane”, ku në Myzeqe janë shumë vendbanime të tilla si:
Lagja “Stan” në qendër të qytetit të Lushnjes
Lagje “Stan” në fshatrat Bubullimë
“Stan” i Libofshës, që më pas mori emrin “Pazari”
“Stan” i Divjakës
“Stan” i Pojanit
“Stani” në qytetin e Fierit
Stan Manastiri
Stan Karbunara
Stani i Kavajës
Stani i Bobos pranë bashkimit të lumenjve Osum dhe Devoll në afërsi të Urës Vajgurore të Kuçovës
Vendbanime të reja me vllehë ishin edhe fshatrat Kolonjë, Driza e Fierit etj
