Nga Flori Bruqi etj.
Zef Pllumi (Mali i Rencit, 1924 - Romë, 2007) qe frat françeskan, publicist e shkrimtar. Me prirje përgatitore për kah historia para se të ndërmerrte kalvarin, me të arritur lirinë merr ndër duar frerët kulturorë të trashëgimisë françeskane.
I pagëzuar Prenkë, leu më 28 gusht 1924, në Malin e Rencit (Lorencit) nga një familje me origjinë prej Shkreli. U lind nga e ëma, Luke Mrija në një zabel . Malësorët që kishin rënë me kohë në ultësirë venin të veronin në bjeshkë për t'iu shmangur verës pranë zonave bregdetare të pabonifikuara. Fisi i Prenkës kishte tëbanin në Qafë të Tëthores së Bogës, mes Shkrelit dhe Shalës - bajrak ky i fundit ku ishte nip. Xhaxhai i Prenkës, Pashko Toma, ishte i pari i shtëpisë dhe burrë i shquar në ato male si plak, kuvendar e bukëdhanës. Gjatë fëminisë takoi P. Gjergj Fishtën dhe P. Anton Harapin që i kishin ardhur miq te tëbani i tyre ndër bjeshkë. Shtati dhe prania imponuese e të parit dhe çehrja prej asketi e të dytit lanë mbresat të cilat i përcjell te libri autobiografik "Saga e fëmijnisë". Gjatë atij takimi xhaxhai u thotë fretënve se djaloçi kishte shprehur dëshirën të bëhej frat. Dëshirë kjo e ftilluar në librin e lartpërmendur, që kishte marrë shkas prej një takimi të mëparshëm me P. Bona Gjeçajn ofm. Me atë rast P. Harapi i jep një medaljon të Shën Françeskut që mbante në qafë, duke i thënë që ta ruante me shumë kujdes në mënyrë që kur të shkonte në Kolegjin Françeskan të paraqitte atë medaljon
.
I bindur për meshtarinë, i grishur nga zhguni i murrmë dhe konopi me tri nyje të të Vorfnit të Asizit, në vitin 1929 bëhet nxënës i Dom Alfons Trackit. Në vitin 1931 hyn në kolegjin françeskan të Shkodrës, kolegj në të cilin jepnin mësim personalitete të shquara të kulturës kombëtare si vetë Fishta, Harapi, kompozitori P. M. Gjoka, P. Gj.Shllaku etj. Merr formim klasik në filozofi, teologji, letërsi dhe përvetëson mjaft mirë gjuhët e huaja: latinisht, italisht, frëngjisht, gjermanisht e greqishten e vjetër. Nga mësuesi i tij, historiani P. M. Sirdani mëkohej me libra historie e numizmatike. Tek libri i tij kumton se i njihte perandorët romakë për nga fytyra, ndër monedha, pa pasur nevojë me lexue ç'përmban monedha. Kreu maturën në liceun "Illyricum" më 1943.
Në vitet 1943 – 1944 Zef Pllumi ende xhakon, është një nga bashkëpunëtorët e revistës “Hylli i Dritës” dhe po ashtu sekretar personal i P. Harapit, kur ky i fundit ishte Provincial i françeskanëve në Shqipëri. Gjatë kohës që ishte dhjak, P. Antoni e vuri të rëndiste e ndihmonte në Arkivin Françeskan; aty has dokumente të hershme e ndër më të vlefshmet për historinë kombëtare. Ishte gjatë kësaj periudhe kur partizanët mbushën boshllëkun e pushtetit dhe shfaqin shenjat e para të asaj që do të vinte.
Kalvaret
Ishte 22 vjeç, kur më 14 dhjetor 1946 arrestohet dhe dënohet me tre vjet burg. Dënim që vuajti pranë Burgut të Madh të Shkodrës dhe në kampet famëkeqe të Bedenit në Myzeqe, dhe Orman-Pojanit në Maliq. Me t'u liruar shkon herë në Shkodër e herë në Shëngjin, tek familja e tij, në vartësi të situatës.
Shkak për arrestimin e tij sipas P. Zefit, edhe pse ishte më i riu ndër të arrestuarit ishte prej të qenët sekretari personal i Provincialit, komunistët mendonin se duhej të dinte shumë.
Kthehet në Kuvendin Françeskan kur negociatat mes Kishës e Qeverisë u "qetësuan". Nga viti 1949–1951 merret me numizmatikë si teknik i Muzeut të Shkodrës. Në vitin 1958 shugurohet meshtar, caktohet në fillim si i besuar për t'u dërguar ndihmat priftërinjve nëpër kampet e ndryshme. Më tej, për 12 vjet shërben si meshtar i Dukagjinit me qendër në Shosh, për ku niset me dt. 14 shtator 1958 bashkë me provincialin, Át Augustin Ashikun.
Në vitin 1967 arrestohet dhe për 23 vjet vuan dënimin në burgje dhe kampe të ndryshme. 1967–1989, për 23 vjet rresht, burgoset përsëri dhe vuan dënimin në Spaç, Reps, Skrofotinë të Vlorës, Ballsh, Zejmen-Shënkoll, Shën Vasil dhe Tiranë.
Njeh gjatë burgut personazhe me ndikim në hierarkinë komuniste, si Gjin Marku, Kasëm Trebeshina, Zef Mala, Dashnor Mamaqi, të cilët panë tek frati bariun ku dhe ata mund të rrëfeheshin. Zef Mala i la porosi që të gjente kujtimet që kishte lënë të shkruara, kujtime të cilat nuk mund t'i gjente kurrë.
Liria e shumëmunguar
Doli nga burgu me 11 prill[4] dhe, Natën e Kërshëndellave fillon meshtarinë tek Kisha e Shn'Andout në Tiranë deri në vitin 1997. Njeh Nanën Terezë të cilën e përcolli për në Shkodër ku u mbajt mesha e parë në Katedralen e Shkodrës.
Prej atëherë nuk pushon edhe pasioni i dikurshëm për dijen dhe kulturën. Me rënjen e diktaturës boshllëku kulturor i lënë lypte restaurimin e institucioneve kulturore pararendëse, dhe P. Zefi si një i mbijetuar merr mbi supe këtë përgjegjësi. Nga viti 1993 deri 1997 rinxjerr revistën Hylli i Dritës, e cila pas një ndërprerjeje ka dalë dhe në vitin 2003. Janë gjithashtu këta vite, kohë e një veprimtarie krijuese për Át Zefin.
Ai shkruan dhe boton trilogjinë Rrno vetëm për me tregue, vëllimet Françeskanët e mëdhenj, Frati i pashallarëve Bushatli, Erazmo Balneo, Ut heri diçebamus-siç i thonim dje. Kohë kur edhe pse i lodhur nga mundimet dhe mosha nuk mungon angazhimi në lëmin e kulturës.
Ndër nismat e tij me vlerë të pamasë është gjetja e eshtrave të Át Gjergj Fishtës. Më 13.11. 1995 filluan gërmimet për varrin e Fishtës. U gjetën një pakicë eshtnash shpëtuar prej dhunimit të varrit. Më 1996-ën i kushton një numër të Hyllit dhe u vendos të bëhej një varr për Fishtën.
Në vitin 2005 me nxitjen e tij nisi projekti për botimin e kolanës me autorë fretërit françeskanë.
Kjo kolanë pasurohet vit pas viti me botime të reja që pasurojnë dhe bibliotekën e Françeskanëve në Gjuhadol të Shkodrës, në të cilën ndodhen dhe dhjetëra dorëshkrime që presin të botohen.
Pjesë e këtyre dorëshkrimeve janë dhe disa letra dhe shkrime të P. Zefit.
Vdiq më 25 shtator të vitit 2007 në spitalin Gemelli, Romë të Italisë, dhe u varros më 30 shtator 2007 në Shkodër.
Dëshmia e tij "Rrno vetëm për me tregue" u përkthye në anglisht nga Kathleen Schank botuar më 2008 nën titullin "Live to tell", ndërmarrje ndaj të cilës kishte përpjekje qysh në të gjallë të fratit nga miku i tij, përkthyesi Petro Zheji.
Më 6 mars 2014 u prezantua edhe varianti në italisht i përkthyer nga Keda Kaceli me titullin "Il Sangue di Abele - Vivi per testimoniare"
Mirënjohje
Presidenti i Shqipërisë, Alfred Moisiu, në vitin 2006 dekoroi At Zef Pllumin me Urdhrin "Nderi i Kombit". Presidenti Moisiu vlerësoi Atë Zefin “si përfaqësues të pasurisë kulturore e njerëzore, si një institucion të vërtetë, që i rezistoi regjimeve dhe kohërave më të vështira dhe si simbol i qytetarit të lirë, vizioni i të cilit frymëzohet nga vlerat evropiane”.
Nga ana e tij Atë Zef Pllumi u shpreh se e pranon këtë nderim me dëshirë, si një shenjë që sot e mbrapa nuk do të ketë më censurë e dallime krahinore, fetare e ide, që e copëtojnë kulturën shqiptare dhe si një shenjë e unitetit të kësaj kulture gjatë shekujve.
Po në vitin 2006 Át Zef Pllumi merr çmimin letrar "Penda e Artë" për trilogjinë e tij me kujtime Rrno vetëm për me tregue të akorduar nga Ministria e Kulturës e Shqipërisë.
Juria paska pranue edhe mendimin ndryshe, edhe mendimin e kundërt, këtu besoj âsht vlera që ka demokracia. Kjo âsht vlefta mâ e madhe që i bâhet librit tim. Të tjerat janë për mue kunora që çohen në funerale që i vdekuni s'i sheh,─ tha P. Zef Pllumi me rastin e pranimit të çmimit.
Në nder të tij është hapur edhe një shkollë në Tiranë, në rr. "Frang Bardhi" e cila mban emrin e At Zef Pllumit.
Veprat
Rrno vetëm për me tregue
Françeskanët e mëdhaj - kujtimet e Padres rreth Etënve duke rreshtuar 12 prej tyne, si apostujt.
Frati i pashallarëve Bushatli, Erazmo Balneo - shkruar mbi bazën e një ditari të 1802 që Át Zefi ka lexuar kur punonte në Arkivin Françeskan.
Histori kurrë e shkrueme - libër i botuar në formë përmbledhjeje, ku shkrimi i fundit që është një intervistë të cilën Arben Marku i ka bërë Át Zef Pllumit i jep dhe titullin përmbledhjes.
Përfshin: 1. Frati i pashallarëve Bushatli, Erazmo Balneo - shkruar mbi bazën e një ditari të 1802 që Át Zefi ka lexuar kur punonte në Arkivin Françeskan.
2. Ut heri diçebamus-siç i thonim dje.
Saga e fëmijnisë - libër i 2009 nën kujdesin e gjuhëtares Enkelejda Shamku-Shkreli që i ka qendisë dhe parathënjen. Trajton vitet e para të jetës së fratit deri në prag të regjimit komunist.
Burime
^ Data e lindjes i mbeti 7 prill ngaqë pat një rivendosje prej gjykatës civile mbasi doli për herë të parë nga burgu dhe nuk morën parasysh as datën e lindjes që pasqyrohej në regjistra shkollor, e as atë të shënuar në burg (që ishte tjetër).
^ a b Pllumi Z., "Saga e fëmijnisë - tregim autobiografik", red. & kur. Ledi Shamku, Botimet Françeskane, Shkodër 2009.
^ Kurti D., Provinca Françeskane Shqyptare (E ripertrime në vj. 1906), Cokesë (Skicë historike). Shkodër 1965. fq. 39-98.
^ Emisioni "Opinion" tek TV Klan me Blendi Fevziun: Nostalgji Át Zef Pllumi
^ Nikolli F., Varri i Fishtës, At Zef Pllumi: E dhunuan hienat e kuqe me tërbim, Gazeta Shqiptare, 29 korrik 2014.
^ Tuci A., Dorëshkrimet që “fshihen” te Françeskanët, Mapo, 29 korrik 2014.
^ Demo E., Kathleen Schank: Ç’na mëson miku ynë, at Zefi, Shekulli. - p. 2387, 24 gusht, 2008, fq. 11.
^ Demo E., Kurrgjë më shumë se liria: [intervista e fundit e At Zef Pllumit], Shekulli. - Nr. 2061, 27 shtator, 2007, f. 14 - 15.
^ Gjergji A., Keda Kaceli: Át Zef Pllumi... e mbajta premtimin! Vlera e besës kapërcen edhe vdekjen..., Koha Jonë, 13 mars 2014.
Zef Pllumi (Mali i Rencit, 1924 - Romë, 2007) qe frat françeskan, publicist e shkrimtar. Me prirje përgatitore për kah historia para se të ndërmerrte kalvarin, me të arritur lirinë merr ndër duar frerët kulturorë të trashëgimisë françeskane.
(Prenkë)At Zef Pllumi
.
I bindur për meshtarinë, i grishur nga zhguni i murrmë dhe konopi me tri nyje të të Vorfnit të Asizit, në vitin 1929 bëhet nxënës i Dom Alfons Trackit. Në vitin 1931 hyn në kolegjin françeskan të Shkodrës, kolegj në të cilin jepnin mësim personalitete të shquara të kulturës kombëtare si vetë Fishta, Harapi, kompozitori P. M. Gjoka, P. Gj.Shllaku etj. Merr formim klasik në filozofi, teologji, letërsi dhe përvetëson mjaft mirë gjuhët e huaja: latinisht, italisht, frëngjisht, gjermanisht e greqishten e vjetër. Nga mësuesi i tij, historiani P. M. Sirdani mëkohej me libra historie e numizmatike. Tek libri i tij kumton se i njihte perandorët romakë për nga fytyra, ndër monedha, pa pasur nevojë me lexue ç'përmban monedha. Kreu maturën në liceun "Illyricum" më 1943.
Në vitet 1943 – 1944 Zef Pllumi ende xhakon, është një nga bashkëpunëtorët e revistës “Hylli i Dritës” dhe po ashtu sekretar personal i P. Harapit, kur ky i fundit ishte Provincial i françeskanëve në Shqipëri. Gjatë kohës që ishte dhjak, P. Antoni e vuri të rëndiste e ndihmonte në Arkivin Françeskan; aty has dokumente të hershme e ndër më të vlefshmet për historinë kombëtare. Ishte gjatë kësaj periudhe kur partizanët mbushën boshllëkun e pushtetit dhe shfaqin shenjat e para të asaj që do të vinte.
Kalvaret
Ishte 22 vjeç, kur më 14 dhjetor 1946 arrestohet dhe dënohet me tre vjet burg. Dënim që vuajti pranë Burgut të Madh të Shkodrës dhe në kampet famëkeqe të Bedenit në Myzeqe, dhe Orman-Pojanit në Maliq. Me t'u liruar shkon herë në Shkodër e herë në Shëngjin, tek familja e tij, në vartësi të situatës.
Shkak për arrestimin e tij sipas P. Zefit, edhe pse ishte më i riu ndër të arrestuarit ishte prej të qenët sekretari personal i Provincialit, komunistët mendonin se duhej të dinte shumë.
Kthehet në Kuvendin Françeskan kur negociatat mes Kishës e Qeverisë u "qetësuan". Nga viti 1949–1951 merret me numizmatikë si teknik i Muzeut të Shkodrës. Në vitin 1958 shugurohet meshtar, caktohet në fillim si i besuar për t'u dërguar ndihmat priftërinjve nëpër kampet e ndryshme. Më tej, për 12 vjet shërben si meshtar i Dukagjinit me qendër në Shosh, për ku niset me dt. 14 shtator 1958 bashkë me provincialin, Át Augustin Ashikun.
Në vitin 1967 arrestohet dhe për 23 vjet vuan dënimin në burgje dhe kampe të ndryshme. 1967–1989, për 23 vjet rresht, burgoset përsëri dhe vuan dënimin në Spaç, Reps, Skrofotinë të Vlorës, Ballsh, Zejmen-Shënkoll, Shën Vasil dhe Tiranë.
Njeh gjatë burgut personazhe me ndikim në hierarkinë komuniste, si Gjin Marku, Kasëm Trebeshina, Zef Mala, Dashnor Mamaqi, të cilët panë tek frati bariun ku dhe ata mund të rrëfeheshin. Zef Mala i la porosi që të gjente kujtimet që kishte lënë të shkruara, kujtime të cilat nuk mund t'i gjente kurrë.
Liria e shumëmunguar
Doli nga burgu me 11 prill[4] dhe, Natën e Kërshëndellave fillon meshtarinë tek Kisha e Shn'Andout në Tiranë deri në vitin 1997. Njeh Nanën Terezë të cilën e përcolli për në Shkodër ku u mbajt mesha e parë në Katedralen e Shkodrës.
Prej atëherë nuk pushon edhe pasioni i dikurshëm për dijen dhe kulturën. Me rënjen e diktaturës boshllëku kulturor i lënë lypte restaurimin e institucioneve kulturore pararendëse, dhe P. Zefi si një i mbijetuar merr mbi supe këtë përgjegjësi. Nga viti 1993 deri 1997 rinxjerr revistën Hylli i Dritës, e cila pas një ndërprerjeje ka dalë dhe në vitin 2003. Janë gjithashtu këta vite, kohë e një veprimtarie krijuese për Át Zefin.
Ai shkruan dhe boton trilogjinë Rrno vetëm për me tregue, vëllimet Françeskanët e mëdhenj, Frati i pashallarëve Bushatli, Erazmo Balneo, Ut heri diçebamus-siç i thonim dje. Kohë kur edhe pse i lodhur nga mundimet dhe mosha nuk mungon angazhimi në lëmin e kulturës.
Ndër nismat e tij me vlerë të pamasë është gjetja e eshtrave të Át Gjergj Fishtës. Më 13.11. 1995 filluan gërmimet për varrin e Fishtës. U gjetën një pakicë eshtnash shpëtuar prej dhunimit të varrit. Më 1996-ën i kushton një numër të Hyllit dhe u vendos të bëhej një varr për Fishtën.
Në vitin 2005 me nxitjen e tij nisi projekti për botimin e kolanës me autorë fretërit françeskanë.
Kjo kolanë pasurohet vit pas viti me botime të reja që pasurojnë dhe bibliotekën e Françeskanëve në Gjuhadol të Shkodrës, në të cilën ndodhen dhe dhjetëra dorëshkrime që presin të botohen.
Pjesë e këtyre dorëshkrimeve janë dhe disa letra dhe shkrime të P. Zefit.
Vdiq më 25 shtator të vitit 2007 në spitalin Gemelli, Romë të Italisë, dhe u varros më 30 shtator 2007 në Shkodër.
Dëshmia e tij "Rrno vetëm për me tregue" u përkthye në anglisht nga Kathleen Schank botuar më 2008 nën titullin "Live to tell", ndërmarrje ndaj të cilës kishte përpjekje qysh në të gjallë të fratit nga miku i tij, përkthyesi Petro Zheji.
Më 6 mars 2014 u prezantua edhe varianti në italisht i përkthyer nga Keda Kaceli me titullin "Il Sangue di Abele - Vivi per testimoniare"
Mirënjohje
Presidenti i Shqipërisë, Alfred Moisiu, në vitin 2006 dekoroi At Zef Pllumin me Urdhrin "Nderi i Kombit". Presidenti Moisiu vlerësoi Atë Zefin “si përfaqësues të pasurisë kulturore e njerëzore, si një institucion të vërtetë, që i rezistoi regjimeve dhe kohërave më të vështira dhe si simbol i qytetarit të lirë, vizioni i të cilit frymëzohet nga vlerat evropiane”.
Nga ana e tij Atë Zef Pllumi u shpreh se e pranon këtë nderim me dëshirë, si një shenjë që sot e mbrapa nuk do të ketë më censurë e dallime krahinore, fetare e ide, që e copëtojnë kulturën shqiptare dhe si një shenjë e unitetit të kësaj kulture gjatë shekujve.
Po në vitin 2006 Át Zef Pllumi merr çmimin letrar "Penda e Artë" për trilogjinë e tij me kujtime Rrno vetëm për me tregue të akorduar nga Ministria e Kulturës e Shqipërisë.
Juria paska pranue edhe mendimin ndryshe, edhe mendimin e kundërt, këtu besoj âsht vlera që ka demokracia. Kjo âsht vlefta mâ e madhe që i bâhet librit tim. Të tjerat janë për mue kunora që çohen në funerale që i vdekuni s'i sheh,─ tha P. Zef Pllumi me rastin e pranimit të çmimit.
Në nder të tij është hapur edhe një shkollë në Tiranë, në rr. "Frang Bardhi" e cila mban emrin e At Zef Pllumit.
Veprat
Rrno vetëm për me tregue
Françeskanët e mëdhaj - kujtimet e Padres rreth Etënve duke rreshtuar 12 prej tyne, si apostujt.
Frati i pashallarëve Bushatli, Erazmo Balneo - shkruar mbi bazën e një ditari të 1802 që Át Zefi ka lexuar kur punonte në Arkivin Françeskan.
Histori kurrë e shkrueme - libër i botuar në formë përmbledhjeje, ku shkrimi i fundit që është një intervistë të cilën Arben Marku i ka bërë Át Zef Pllumit i jep dhe titullin përmbledhjes.
Përfshin: 1. Frati i pashallarëve Bushatli, Erazmo Balneo - shkruar mbi bazën e një ditari të 1802 që Át Zefi ka lexuar kur punonte në Arkivin Françeskan.
2. Ut heri diçebamus-siç i thonim dje.
Saga e fëmijnisë - libër i 2009 nën kujdesin e gjuhëtares Enkelejda Shamku-Shkreli që i ka qendisë dhe parathënjen. Trajton vitet e para të jetës së fratit deri në prag të regjimit komunist.
Burime
^ Data e lindjes i mbeti 7 prill ngaqë pat një rivendosje prej gjykatës civile mbasi doli për herë të parë nga burgu dhe nuk morën parasysh as datën e lindjes që pasqyrohej në regjistra shkollor, e as atë të shënuar në burg (që ishte tjetër).
^ a b Pllumi Z., "Saga e fëmijnisë - tregim autobiografik", red. & kur. Ledi Shamku, Botimet Françeskane, Shkodër 2009.
^ Kurti D., Provinca Françeskane Shqyptare (E ripertrime në vj. 1906), Cokesë (Skicë historike). Shkodër 1965. fq. 39-98.
^ Emisioni "Opinion" tek TV Klan me Blendi Fevziun: Nostalgji Át Zef Pllumi
^ Nikolli F., Varri i Fishtës, At Zef Pllumi: E dhunuan hienat e kuqe me tërbim, Gazeta Shqiptare, 29 korrik 2014.
^ Tuci A., Dorëshkrimet që “fshihen” te Françeskanët, Mapo, 29 korrik 2014.
^ Demo E., Kathleen Schank: Ç’na mëson miku ynë, at Zefi, Shekulli. - p. 2387, 24 gusht, 2008, fq. 11.
^ Demo E., Kurrgjë më shumë se liria: [intervista e fundit e At Zef Pllumit], Shekulli. - Nr. 2061, 27 shtator, 2007, f. 14 - 15.
^ Gjergji A., Keda Kaceli: Át Zef Pllumi... e mbajta premtimin! Vlera e besës kapërcen edhe vdekjen..., Koha Jonë, 13 mars 2014.
Rrno vetem per me tregue, At Zef Pllumi
Gjithë shoqëria shqiptare ka nevojë për këtë vepër. Kanë nevojë për të ata që e kanë jetuar atë kohë, e po aq, në mos për më tepër, ata që s'e kanë jetuar. Kanë nevojë të shtypurit e të nëpërkëmburit, e po aq, e mos më tepër, ata që shtypën të tjerët. Kanë nevojë antikomunistët, e po aq, ndoshta më tepër, komunistët.
Shkurt për të ka nevojë ndërgjegjja jonë. - Ismail Kadare
"Rrno vetëm për me tregue", na bën të mendohemi se sa e vështirë është të "vlerësosh" përmbajtjen historike të një gjysmë shekulli shqiptar... Kam bindjen se një shumice shqiptarësh do t'u hyjë në punë kjo dëshmi për ta kuptuar se mohimi i së kaluarës - kulti i harresës - është një nga mënyrat më perfide për të përligjur a posteriori gjithë sa ka pasur kriminale një rregjim. - Aurel Plasari
Rrno vetëm për me rrefye”! Një libër i jashtëzakonshëm, ngjethës, por edhe reflektues. Një libër, që përbën padyshim korpusin qëndror të momuaristikës së burgut e më gjerë në vitet e komunizmit, por që përbën një monument të rëndësishëm për gjithë vuajtjen e klerit në Evropën Lindore komuniste. -
Blendi Fevziu
* * *
Ishte më i riu i Etënve të zhgunave shqiptarë të Shen Françeskut, kur At Marin Sirdani, historiani i shquar dhe mësuesi i tij, në kohën që oficera të UDB-ës po merrnin në “dorëzim” nga oficera të Sigurimit tonë materiale të Arkivit të Fretënve (që ishte unik në Shqipëri, fillimet e të cilit mbërrinin në vitin 1415 dhe kishin vazhdimësinë e dokumentave kishtare dhe shoqërore historike-ekonomike deri në ato ditë), për t’i çuar në Beograd, e porositi: “Rrno vetëm për me tregue”. Dhe Padër Zefi, kështu e kemi thirrur gjithmonë, e pati peng të jetës së tij këtë porosi. Rroi dhe tregoi. Me antologjinë e kujtimeve dhe botimet e tjera dhe me gjithë veprimtarinë e tij në dobi të kishës, të Urdhnit të Shen Françeskut dhe të Atdheut, sfidoi vdekjen dhe pavdekësoi veten. Tani që nuk e kemi më fizikisht, e kemi në Panteonin e lavdishëm të personaliteteve më të larta të kombit dhe, sidomos, në një hauz të veçantë të atij Panteoni, në atë të paraardhësve dhe mësuesve të tij të mëdhenj: Gjergj Fishtës, Shtjefen Gjeçovit, Pal Dodajt, Ambroz Marlaskajt, Vinçenc Prendushit, Marin Sirdanit, Anton Harapit, Justin Rrotës, Martin Gjokës, Bernardin Palajt, Donat Kurtit, Benedikt Demës, Gjon Shllakut, etj.
E prisnin shumë punë mbasi u lirua nga burgu dhe u rrëzua diktatura. Filloi me njëherë nga puna, me një “Ut heri dicebamus – siç thonim dje”, duke na treguar, nëpërmjet një anekdote, se si duhet t’i hapte rrugë progresit inteligjencia shqiptare: “Në kohën e Mesme, në një ndër ato vende ku ishte në fuqi Inkuizicioni, dënuen nji mendimtar me dhetë vjet burg. Kur duel prej burgut ai kthej gjithnji në katedrën e Universitetit ku kishte mësue dikur dhe filloi leksionin me këto fjalë: “Ut heri dicebamus – siç thonim dje”. Kështu veproi edhe At Zefi për “me lidhë fijet me të kaluemen”, duke u bërë interpret dhe vijues i ideologjisë kombëtare të Françeskanëve të Mëdhenj, i atdhedashurisë dhe i veprimtarisë së tyre kulturore.
Duhej të kryente të gjitha detyrat e një institucioni, Institucionit të Françeskanëve, të hidhte në çdo “truall” të tij një gur të qëndrueshëm themeli. Mbi të gjitha duhej të ngrinte Kishën Françeskane, që i ka hedhur themelet ne vendin tonë që në mesjetën e hershme, dhe që i ka sjellë aq e aq të mira atdheut, të organizonte besimin, të hapte kuvendin e shkollat, të shkruante kujtimet dhe të jepte mendimin e tij për ndërtimin e demokracisë, të krijonte bibliotekën, të hidhte bazat e arkivit, të ndërtonte shtypshkronjën, të ribotonte veprat e harruara, të mohuara e të blasfemuara për 50 vjet të profesorëve të tij, dhe sa e sa punë të tjera që ia ngarkoi vetes dhe i kreu më së miri. Edhe pse qe i kaluar nga mosha, i lodhur nga burgjet dhe i sëmurë.
Në vitin 1993, rifilloi botimin e revistës “Hylli i Dritës”, revista më e vjetër e kulturës shqiptare, themeluar nga At Gjergj Fishta në vitin 1913, dhe të ngritur prej tij dhe sivëllezërve të tjerë të Urdhnit në kulm jo vetëm të kulturës shqiptare, po edhe asaj ballkanike. Ai filloi të botojë revistën, sepse “shtielli i punëve e ngjarjeve të vendit tonë sot ngarkon me përgjegjësi çdo shqiptar e aq ma tepër intelektualët”. “Çdo dritë sado e vogël që të jetë, shkruan ai, e largon terrin. Sigurisht që një hyll në mos pastë aq dritë sa me ndriçue ku të vemë kambën, së paku na shërben se ku ta drejtojmë hapin. Hylli Polar nuk asht ma i ndritshmi në konstelacionin e vet, por për njerëzit udhëtarë asht ma i randësishmi: aty synon redaksia e kësaj reviste.”
Përveç dorëshkrimeve dhe një pjese të publicitikës, që presin botimin, na la këto vepra të botuara: trilogjinë “Rrno për me jetue” (botuar, pj. I , 1995; pj. II, 1997; pj. III 2001); “Françeskanët e Mëdhaj” (2001), “Antipoezi për shekullin XX” (2001), “Ut heri dicebamus . . . siç thonim dje . . . “ (2002); “Para nji mijë vjetëve – Ngjarje të Dheut të Arbënit” (tre skenarë filmash; 2003); “Frati i pashallarëve Bushatli të Shkodrës (At Erasmo Balneo 1756 – 1788) Kronikë e gojdhanë”, (2004); “historia kurrë e shkrueme” (Intervistë, 2006); në dorëshkrim: “Saga e fëminisë”.
* * *
Në shkrimet publicistike, intervistat, veprat, sidomos në “Rrno vetëm për me tregue”, ai i ka bërë një analizë shkencore periudhës së diktaturës dhe ka përvijuar detyra konkrete për ndërtimin e një Shqipërie të lirë e demokratike. Para së gjithash, ai na porositi të mos harrojmë për asnjë moment të kaluaren, si kusht të domosdoshëm për të ndaluar kthimin e saj dhe për ndërtimin e një të ardhmeje të mirë.
Kultura e gjerë, edukata kombëtare, aftësitë e shquara intelektuale, liria e mendimit, i hapën shtigje për konceptime origjinale në trasetë e filozofisë, sociologjisë, historisë, politikës, kulturës, gjuhës, letërsisë, artit, etj., me moton strikte të një lufte të hapur për një ideal të pastër kombëtar. Ishte i pajisur, gjithashtu, me gjenuinitetin, thjeshtësinë dhe qartësinë, me të cilat i parashtronte mendimet e tij.
Toni dhe tehu i shkrimeve të At Zefit është kritik e polemik. Kritikë dhe polemikë që buron nga ideali dhe ndjenja kombëtare e kristiane. Sa për ilustrim, po ndalem shumë shkurt në ndonjë mendim me vlerë të At Zefit për ndonjë problem të rëndësishëm.
Me rastin e 80-vjetorit të Pavarësisë së Atdheut, në Fjalimin e mbajtur përpara një grupi studentësh shqiptarë në Padovë, me 28 Nëntor 1992, ai tha: “Ashtë nji realitet i idhtë sot, se ndërsa përkujtojmë 80-vjetorin e Pamvarësisë, e Lirisë së popullit shqiptar, ne gjindemi në po ato kushte, në po ato rrethana, me po ato probleme, me po ato vështirësi që kishin të parët tonë. Një popull që për 80 vjet nuk ka ba nji hap përpara në historinë e vet, nuk ka përse t’i thuri vedit lavdime.”
Vërtet, historia jonë disa herë ka pretenduar kthesa, që ne shqiptarët nuk kemi mundur t’i realizojmë. Kështu ka ndodhur fill mbas Kongresit të Lushnjes, në kohën e Lëvizjes së Qërshorit dhe në vitet ’90 të shekullit që shkoi, në këtë periudhë që ne e quajmë tranzicion drejt demokracisë dhe qytetërimit europian, dhe që At Pllumi e ka përcaktuar si “demokracia shqiptare me dy diktatorë”. “Hapni sytë e shikoni realitetin me sy – shkruan ai - shihni se jemi vendi ma i mbrapambetun i Europës e konkurojmë edhe për botën. Pse? . . . Mjerisht duket se tash shumë kohë ne nuk na punon logjika si tjerëve: i thurim lavde vedit për mbrapambetjen tonë, turpet i quejmë ‘virtyte të larta të kombit’. Jemi verbue shpirtnisht pse na mungon mendja e kthjelltë e inteligjenca për me pa se ku jemi; na mungojnë vullneti e trimnia për me thanë të vërtetën . . . Shka na mungon ne që mos të jemi si evropjanët tjerë? Toka, jo; dielli e deti, jo. Na mungon mendja e mentaliteti e, mbi të gjitha dashunia. Nuk na sjell lavdi lashtësia, në qoftë se nuk jemi të qytetnuem. Nuk na sjell lavdi origjina, në qoftë se jemi të përçamë dhe mendojmë si t’i bajmë vorrin vëllaut”.
Një ndihmesë të veçantë për historinë tonë kombëtare përbën libri “Frati i Pashallarëve Bushatli të Shkodrës (At Erasmo Balneo, 1756-1788; Kronikë e gojdhanë”, ku flitet për bashkëpunimin e parë historik ndërmjet myslimanëve e kristianëve për me krijue një shtet të pavarun shqiptar, në çerekun e tretë të shek. XVIII, realizuar nga Mehmet Pashë Bushati. At Pllumi e quan këtë fakt: “E para shkëndi e pamëvarësisë së Shqipnisë nga pushtimi osman.” Dhe shton “në historinë zyrtare nuk vërehet ky fenomen, ndoshta edhe errësohet qëllimisht”. Gjithashtu, tregohen përpjekjet e sukseshme të Karamahmud Pashë Bushatit për t’u shkëputur nga Porta e Lartë dhe projektet e tij për formimin e “Konfederatës Ilirike”. “Ky shtet i lirë, i drejtuem prej tij, shkruan ai, do të përfshinte banorë myslimanë, katolikë e ortodoksë me të drejta të barabarta kombësije, gjuhe e feje” dhe do të përfshinte, në vija të përgjithshme, trojet e popullit tonë.
Mendimet e At Pllumit kanë shpesh herë vlerë universale. Duke u nisur nga pozicioni i tij fetar, si besimtar i bindur, njohës dhe adhurues i Zotit, ai kritikon në rrafsh filozofik e praktik dy rrymat filozofike që mbizotëruan gjatë shek. XX: materializmin dialektik, komunist marksist-leninist, që ai e quan “religjion të kurrgjasë”, dhe materializmin praktik a kapitalizmin konsumist, sepse të dyja këto rryma “mbërrijnë në të njajtin vlerësim të njeriut, e çmojnë sikur të ishtë nji vegël ose nji vidë n’impjantin e madh të prodhimit material”. Është i madh dëmi kombëtar i edukatave të bazuara mbi këto dy doktrina. “Demoralizohem shumë – shkruan ai – kur shof turmat e popullit tonë të katandisun në greminë, ndoshta edhe ajkën e rinisë, pa nji ideal të naltë, por vetëm në kërkim të nji përfitimi material aq të ultë – pasojë e nji edukate të gjatë materialiste.” Herë mbas here, ai ka shtruar problemin e edukimit shpirtëror e kombëtar të rinisë e të popullit si kusht të domosdoshëm të progresit kombëtar.
Përballë “materializmave”, në bazë të filozofisë, ai vë repektin ndaj njeriut. Pa respektuar njeriun nuk mund të ndërtohet një shoqëri mbi baza të shëndosha morale, juridike, sociale, politike, ekonomike, etj.; nuk mund të ketë progres shoqëror.“Të gjithë ata që me teori ose me praktikë e kundërshtojnë Zotin me siguri që nuk do ta respektojnë njeriun, por do ta përbuzin e nëpërkambin.” Respekti ndaj njeriut kërkon nga shteti e nga shoqëria t’i njohë e t’i sigurojë atij lirinë: lirinë e mendimit, ndërgjegjes, besimit, fjalës, shtypit, etj. Mbi çdo gjë At Pllumi vlerësonte lirinë vetiake, pa të cilën nuk mund të shprehet plotësisht personaliteti i njeriut dhe të sigurohet liria e vërtetë shoqërore e kombëtare. “Liria vetjake asht themeli i të gjitha lirive: i asaj shoqërore e i asaj politike”, shkruan ai.“Të gjithë njerëzit i kemi të drejtat e barabarta. Nuk i kemi aftësitë. Por ata që i kanë aftësitë ma të mdha se të tjerët, nuk kanë të drejtën të sundojnë mbi të tjerët e t’i shfrytëzojnë. Unë jam për njëriun e lirë ose lirinë e njeriut. Kurrkush nuk ka të drejtë ta cenojë atë, as nga pikëpamja kombtare, as fetare.”.
Pllumi ka vënë në dukje dhe ka kritikuar ashpër mungesën e plotë të lirisë në periudhën e diktaturës, që u ngrit dhe sundoi me parullën “Liri Popullit!”. Pllumi shkruan: “Vetëm ata (duke pasur parasysh sundimtarët në regjimin komunist) kanë pasë liri e këtë liri e kanë shfrytzue për të shkatërrue popullin shqiptar në të gjitha pikëpamjet.”. “Për mbajtjen e pushtetit me dhunë u flijua liria individuale dhe çdo liri tjetër. Por ai ka kritikuar edhe shpërdorimin e lirisë së fituar mbas rënies së komunizmit, kur liria e ndërgjegjes u kuptue se individi kishte të drejtë me përmbysë çdo ligjë morale e mos me iu bindë asnji ligje shtetnore.”
Në një rast, duke vlerësuar lart shqiptarët e traditës, në mënyrë të veçantë ata të maleve, për çmimin e lirisë, (“shqiptari i vërtetë ka shpirtin e lirisë dhe të ndjenjave ma njërëzore”), ai shfren ashpër për rënien morale të popullit gjatë periudhës së regjimit komunist: “këtë popull skllav, që për çudi, brohoriste se ish ma i liri i botës.”
Duke i njohur lirisë burimësinë hyjnore, motoja e konceptitmit të tij për këtë atribut shpirtëror është thënia e Shen Palit: “Ubi Spiritus Domini, ibi libertas – Ku asht shpirti i Zotit, aty asht liria.”
I thirrur prej presidentit Mojsiu për t’u nderuar në emër të kombit, i veshur me zhgunin e shajaktë të fratit, i lidhur me konopin e Shen Françeskut, si i dalë prej një kapitulli të kahmotshëm të historisë së Françeskanëve shqiptarë, i zhytur në një përvujtni shpirtërore e fizike, që e tradhtonte herë pas here shikimi disi rebel i syve të tij të skiftertë, dëshmoi se e pranonte nderimin që iu bë:
“si përfaqësues i pasurisë kulturore e njerëzore, si një institucion i vërtetë, që u rezistoi regjimeve dhe kohërave më të vështira dhe si simbol i qytetarit të lirë, vizioni i të cilit frymëzohet nga vlerat evropiane”,
si vlerësim i nderimit që i bën kombi bëmave të paraardhësve të tij.
Ndoshta, proza e tij e shtruar, e thjeshtë, e ndërprerë nga dialogjet mjeshtërore, me pajën e pasur e të larmishme të përshkrimit të ngjarjeve e personaliteteve, njëmendësuar shpesh edhe nga një stil anekdotik, i dhanë atij “Penën e Artë” në letërsi.
Tani që vdiq, më bëhet t’i them: ti vdiqe At Zef, duke pyetur për “Hyllin e Dritës” dhe me dëshirën për të vdekur në Shqipëri, por ti je gjallë, do të rrosh për të na treguar çfarë ndodhi gjatë viteve të diktaturës dhe pse ndodhi, dhe për të na ravijëzuar vizionet e së ardhmes për atdheun dhe popullin tonë; do të jesh përgjithnjë me ne, me shkrimet që na ke lënë dhe me gjurmët e pashlyeshme të jetës dhe të punës sate. - Anton Cefa
Rrno vetëm për me tregue Autori: At Zef pllumi Shtëpia botuese 55, 2006 f. 738
Shkurt për të ka nevojë ndërgjegjja jonë. - Ismail Kadare
"Rrno vetëm për me tregue", na bën të mendohemi se sa e vështirë është të "vlerësosh" përmbajtjen historike të një gjysmë shekulli shqiptar... Kam bindjen se një shumice shqiptarësh do t'u hyjë në punë kjo dëshmi për ta kuptuar se mohimi i së kaluarës - kulti i harresës - është një nga mënyrat më perfide për të përligjur a posteriori gjithë sa ka pasur kriminale një rregjim. - Aurel Plasari
Rrno vetëm për me rrefye”! Një libër i jashtëzakonshëm, ngjethës, por edhe reflektues. Një libër, që përbën padyshim korpusin qëndror të momuaristikës së burgut e më gjerë në vitet e komunizmit, por që përbën një monument të rëndësishëm për gjithë vuajtjen e klerit në Evropën Lindore komuniste. -
Blendi Fevziu
* * *
Ishte më i riu i Etënve të zhgunave shqiptarë të Shen Françeskut, kur At Marin Sirdani, historiani i shquar dhe mësuesi i tij, në kohën që oficera të UDB-ës po merrnin në “dorëzim” nga oficera të Sigurimit tonë materiale të Arkivit të Fretënve (që ishte unik në Shqipëri, fillimet e të cilit mbërrinin në vitin 1415 dhe kishin vazhdimësinë e dokumentave kishtare dhe shoqërore historike-ekonomike deri në ato ditë), për t’i çuar në Beograd, e porositi: “Rrno vetëm për me tregue”. Dhe Padër Zefi, kështu e kemi thirrur gjithmonë, e pati peng të jetës së tij këtë porosi. Rroi dhe tregoi. Me antologjinë e kujtimeve dhe botimet e tjera dhe me gjithë veprimtarinë e tij në dobi të kishës, të Urdhnit të Shen Françeskut dhe të Atdheut, sfidoi vdekjen dhe pavdekësoi veten. Tani që nuk e kemi më fizikisht, e kemi në Panteonin e lavdishëm të personaliteteve më të larta të kombit dhe, sidomos, në një hauz të veçantë të atij Panteoni, në atë të paraardhësve dhe mësuesve të tij të mëdhenj: Gjergj Fishtës, Shtjefen Gjeçovit, Pal Dodajt, Ambroz Marlaskajt, Vinçenc Prendushit, Marin Sirdanit, Anton Harapit, Justin Rrotës, Martin Gjokës, Bernardin Palajt, Donat Kurtit, Benedikt Demës, Gjon Shllakut, etj.
E prisnin shumë punë mbasi u lirua nga burgu dhe u rrëzua diktatura. Filloi me njëherë nga puna, me një “Ut heri dicebamus – siç thonim dje”, duke na treguar, nëpërmjet një anekdote, se si duhet t’i hapte rrugë progresit inteligjencia shqiptare: “Në kohën e Mesme, në një ndër ato vende ku ishte në fuqi Inkuizicioni, dënuen nji mendimtar me dhetë vjet burg. Kur duel prej burgut ai kthej gjithnji në katedrën e Universitetit ku kishte mësue dikur dhe filloi leksionin me këto fjalë: “Ut heri dicebamus – siç thonim dje”. Kështu veproi edhe At Zefi për “me lidhë fijet me të kaluemen”, duke u bërë interpret dhe vijues i ideologjisë kombëtare të Françeskanëve të Mëdhenj, i atdhedashurisë dhe i veprimtarisë së tyre kulturore.
Duhej të kryente të gjitha detyrat e një institucioni, Institucionit të Françeskanëve, të hidhte në çdo “truall” të tij një gur të qëndrueshëm themeli. Mbi të gjitha duhej të ngrinte Kishën Françeskane, që i ka hedhur themelet ne vendin tonë që në mesjetën e hershme, dhe që i ka sjellë aq e aq të mira atdheut, të organizonte besimin, të hapte kuvendin e shkollat, të shkruante kujtimet dhe të jepte mendimin e tij për ndërtimin e demokracisë, të krijonte bibliotekën, të hidhte bazat e arkivit, të ndërtonte shtypshkronjën, të ribotonte veprat e harruara, të mohuara e të blasfemuara për 50 vjet të profesorëve të tij, dhe sa e sa punë të tjera që ia ngarkoi vetes dhe i kreu më së miri. Edhe pse qe i kaluar nga mosha, i lodhur nga burgjet dhe i sëmurë.
Në vitin 1993, rifilloi botimin e revistës “Hylli i Dritës”, revista më e vjetër e kulturës shqiptare, themeluar nga At Gjergj Fishta në vitin 1913, dhe të ngritur prej tij dhe sivëllezërve të tjerë të Urdhnit në kulm jo vetëm të kulturës shqiptare, po edhe asaj ballkanike. Ai filloi të botojë revistën, sepse “shtielli i punëve e ngjarjeve të vendit tonë sot ngarkon me përgjegjësi çdo shqiptar e aq ma tepër intelektualët”. “Çdo dritë sado e vogël që të jetë, shkruan ai, e largon terrin. Sigurisht që një hyll në mos pastë aq dritë sa me ndriçue ku të vemë kambën, së paku na shërben se ku ta drejtojmë hapin. Hylli Polar nuk asht ma i ndritshmi në konstelacionin e vet, por për njerëzit udhëtarë asht ma i randësishmi: aty synon redaksia e kësaj reviste.”
Përveç dorëshkrimeve dhe një pjese të publicitikës, që presin botimin, na la këto vepra të botuara: trilogjinë “Rrno për me jetue” (botuar, pj. I , 1995; pj. II, 1997; pj. III 2001); “Françeskanët e Mëdhaj” (2001), “Antipoezi për shekullin XX” (2001), “Ut heri dicebamus . . . siç thonim dje . . . “ (2002); “Para nji mijë vjetëve – Ngjarje të Dheut të Arbënit” (tre skenarë filmash; 2003); “Frati i pashallarëve Bushatli të Shkodrës (At Erasmo Balneo 1756 – 1788) Kronikë e gojdhanë”, (2004); “historia kurrë e shkrueme” (Intervistë, 2006); në dorëshkrim: “Saga e fëminisë”.
* * *
Në shkrimet publicistike, intervistat, veprat, sidomos në “Rrno vetëm për me tregue”, ai i ka bërë një analizë shkencore periudhës së diktaturës dhe ka përvijuar detyra konkrete për ndërtimin e një Shqipërie të lirë e demokratike. Para së gjithash, ai na porositi të mos harrojmë për asnjë moment të kaluaren, si kusht të domosdoshëm për të ndaluar kthimin e saj dhe për ndërtimin e një të ardhmeje të mirë.
Kultura e gjerë, edukata kombëtare, aftësitë e shquara intelektuale, liria e mendimit, i hapën shtigje për konceptime origjinale në trasetë e filozofisë, sociologjisë, historisë, politikës, kulturës, gjuhës, letërsisë, artit, etj., me moton strikte të një lufte të hapur për një ideal të pastër kombëtar. Ishte i pajisur, gjithashtu, me gjenuinitetin, thjeshtësinë dhe qartësinë, me të cilat i parashtronte mendimet e tij.
Toni dhe tehu i shkrimeve të At Zefit është kritik e polemik. Kritikë dhe polemikë që buron nga ideali dhe ndjenja kombëtare e kristiane. Sa për ilustrim, po ndalem shumë shkurt në ndonjë mendim me vlerë të At Zefit për ndonjë problem të rëndësishëm.
Me rastin e 80-vjetorit të Pavarësisë së Atdheut, në Fjalimin e mbajtur përpara një grupi studentësh shqiptarë në Padovë, me 28 Nëntor 1992, ai tha: “Ashtë nji realitet i idhtë sot, se ndërsa përkujtojmë 80-vjetorin e Pamvarësisë, e Lirisë së popullit shqiptar, ne gjindemi në po ato kushte, në po ato rrethana, me po ato probleme, me po ato vështirësi që kishin të parët tonë. Një popull që për 80 vjet nuk ka ba nji hap përpara në historinë e vet, nuk ka përse t’i thuri vedit lavdime.”
Vërtet, historia jonë disa herë ka pretenduar kthesa, që ne shqiptarët nuk kemi mundur t’i realizojmë. Kështu ka ndodhur fill mbas Kongresit të Lushnjes, në kohën e Lëvizjes së Qërshorit dhe në vitet ’90 të shekullit që shkoi, në këtë periudhë që ne e quajmë tranzicion drejt demokracisë dhe qytetërimit europian, dhe që At Pllumi e ka përcaktuar si “demokracia shqiptare me dy diktatorë”. “Hapni sytë e shikoni realitetin me sy – shkruan ai - shihni se jemi vendi ma i mbrapambetun i Europës e konkurojmë edhe për botën. Pse? . . . Mjerisht duket se tash shumë kohë ne nuk na punon logjika si tjerëve: i thurim lavde vedit për mbrapambetjen tonë, turpet i quejmë ‘virtyte të larta të kombit’. Jemi verbue shpirtnisht pse na mungon mendja e kthjelltë e inteligjenca për me pa se ku jemi; na mungojnë vullneti e trimnia për me thanë të vërtetën . . . Shka na mungon ne që mos të jemi si evropjanët tjerë? Toka, jo; dielli e deti, jo. Na mungon mendja e mentaliteti e, mbi të gjitha dashunia. Nuk na sjell lavdi lashtësia, në qoftë se nuk jemi të qytetnuem. Nuk na sjell lavdi origjina, në qoftë se jemi të përçamë dhe mendojmë si t’i bajmë vorrin vëllaut”.
Një ndihmesë të veçantë për historinë tonë kombëtare përbën libri “Frati i Pashallarëve Bushatli të Shkodrës (At Erasmo Balneo, 1756-1788; Kronikë e gojdhanë”, ku flitet për bashkëpunimin e parë historik ndërmjet myslimanëve e kristianëve për me krijue një shtet të pavarun shqiptar, në çerekun e tretë të shek. XVIII, realizuar nga Mehmet Pashë Bushati. At Pllumi e quan këtë fakt: “E para shkëndi e pamëvarësisë së Shqipnisë nga pushtimi osman.” Dhe shton “në historinë zyrtare nuk vërehet ky fenomen, ndoshta edhe errësohet qëllimisht”. Gjithashtu, tregohen përpjekjet e sukseshme të Karamahmud Pashë Bushatit për t’u shkëputur nga Porta e Lartë dhe projektet e tij për formimin e “Konfederatës Ilirike”. “Ky shtet i lirë, i drejtuem prej tij, shkruan ai, do të përfshinte banorë myslimanë, katolikë e ortodoksë me të drejta të barabarta kombësije, gjuhe e feje” dhe do të përfshinte, në vija të përgjithshme, trojet e popullit tonë.
Mendimet e At Pllumit kanë shpesh herë vlerë universale. Duke u nisur nga pozicioni i tij fetar, si besimtar i bindur, njohës dhe adhurues i Zotit, ai kritikon në rrafsh filozofik e praktik dy rrymat filozofike që mbizotëruan gjatë shek. XX: materializmin dialektik, komunist marksist-leninist, që ai e quan “religjion të kurrgjasë”, dhe materializmin praktik a kapitalizmin konsumist, sepse të dyja këto rryma “mbërrijnë në të njajtin vlerësim të njeriut, e çmojnë sikur të ishtë nji vegël ose nji vidë n’impjantin e madh të prodhimit material”. Është i madh dëmi kombëtar i edukatave të bazuara mbi këto dy doktrina. “Demoralizohem shumë – shkruan ai – kur shof turmat e popullit tonë të katandisun në greminë, ndoshta edhe ajkën e rinisë, pa nji ideal të naltë, por vetëm në kërkim të nji përfitimi material aq të ultë – pasojë e nji edukate të gjatë materialiste.” Herë mbas here, ai ka shtruar problemin e edukimit shpirtëror e kombëtar të rinisë e të popullit si kusht të domosdoshëm të progresit kombëtar.
Përballë “materializmave”, në bazë të filozofisë, ai vë repektin ndaj njeriut. Pa respektuar njeriun nuk mund të ndërtohet një shoqëri mbi baza të shëndosha morale, juridike, sociale, politike, ekonomike, etj.; nuk mund të ketë progres shoqëror.“Të gjithë ata që me teori ose me praktikë e kundërshtojnë Zotin me siguri që nuk do ta respektojnë njeriun, por do ta përbuzin e nëpërkambin.” Respekti ndaj njeriut kërkon nga shteti e nga shoqëria t’i njohë e t’i sigurojë atij lirinë: lirinë e mendimit, ndërgjegjes, besimit, fjalës, shtypit, etj. Mbi çdo gjë At Pllumi vlerësonte lirinë vetiake, pa të cilën nuk mund të shprehet plotësisht personaliteti i njeriut dhe të sigurohet liria e vërtetë shoqërore e kombëtare. “Liria vetjake asht themeli i të gjitha lirive: i asaj shoqërore e i asaj politike”, shkruan ai.“Të gjithë njerëzit i kemi të drejtat e barabarta. Nuk i kemi aftësitë. Por ata që i kanë aftësitë ma të mdha se të tjerët, nuk kanë të drejtën të sundojnë mbi të tjerët e t’i shfrytëzojnë. Unë jam për njëriun e lirë ose lirinë e njeriut. Kurrkush nuk ka të drejtë ta cenojë atë, as nga pikëpamja kombtare, as fetare.”.
Pllumi ka vënë në dukje dhe ka kritikuar ashpër mungesën e plotë të lirisë në periudhën e diktaturës, që u ngrit dhe sundoi me parullën “Liri Popullit!”. Pllumi shkruan: “Vetëm ata (duke pasur parasysh sundimtarët në regjimin komunist) kanë pasë liri e këtë liri e kanë shfrytzue për të shkatërrue popullin shqiptar në të gjitha pikëpamjet.”. “Për mbajtjen e pushtetit me dhunë u flijua liria individuale dhe çdo liri tjetër. Por ai ka kritikuar edhe shpërdorimin e lirisë së fituar mbas rënies së komunizmit, kur liria e ndërgjegjes u kuptue se individi kishte të drejtë me përmbysë çdo ligjë morale e mos me iu bindë asnji ligje shtetnore.”
Në një rast, duke vlerësuar lart shqiptarët e traditës, në mënyrë të veçantë ata të maleve, për çmimin e lirisë, (“shqiptari i vërtetë ka shpirtin e lirisë dhe të ndjenjave ma njërëzore”), ai shfren ashpër për rënien morale të popullit gjatë periudhës së regjimit komunist: “këtë popull skllav, që për çudi, brohoriste se ish ma i liri i botës.”
Duke i njohur lirisë burimësinë hyjnore, motoja e konceptitmit të tij për këtë atribut shpirtëror është thënia e Shen Palit: “Ubi Spiritus Domini, ibi libertas – Ku asht shpirti i Zotit, aty asht liria.”
I thirrur prej presidentit Mojsiu për t’u nderuar në emër të kombit, i veshur me zhgunin e shajaktë të fratit, i lidhur me konopin e Shen Françeskut, si i dalë prej një kapitulli të kahmotshëm të historisë së Françeskanëve shqiptarë, i zhytur në një përvujtni shpirtërore e fizike, që e tradhtonte herë pas here shikimi disi rebel i syve të tij të skiftertë, dëshmoi se e pranonte nderimin që iu bë:
“si përfaqësues i pasurisë kulturore e njerëzore, si një institucion i vërtetë, që u rezistoi regjimeve dhe kohërave më të vështira dhe si simbol i qytetarit të lirë, vizioni i të cilit frymëzohet nga vlerat evropiane”,
si vlerësim i nderimit që i bën kombi bëmave të paraardhësve të tij.
Ndoshta, proza e tij e shtruar, e thjeshtë, e ndërprerë nga dialogjet mjeshtërore, me pajën e pasur e të larmishme të përshkrimit të ngjarjeve e personaliteteve, njëmendësuar shpesh edhe nga një stil anekdotik, i dhanë atij “Penën e Artë” në letërsi.
Tani që vdiq, më bëhet t’i them: ti vdiqe At Zef, duke pyetur për “Hyllin e Dritës” dhe me dëshirën për të vdekur në Shqipëri, por ti je gjallë, do të rrosh për të na treguar çfarë ndodhi gjatë viteve të diktaturës dhe pse ndodhi, dhe për të na ravijëzuar vizionet e së ardhmes për atdheun dhe popullin tonë; do të jesh përgjithnjë me ne, me shkrimet që na ke lënë dhe me gjurmët e pashlyeshme të jetës dhe të punës sate. - Anton Cefa
