Merita Bajtraktari Januzi
Sulm e lotë
Me librin e vet Sulm e lotë, të botuar në vitin 1944, Kuteli realizoi veprat e tij më të arrira në rrafshin poetik. Ky libër përmban Poemin kosovar, Poemin e Shendaumit dhe dy lirikat: Balta shqiptare dhe Po të vdes në vend të huaj.
Poem kosovar, vjen si tekst me qëndrimin autorial kundrejt politikës antishqiptare serbe, teks me të cilin identifikohet autenticiteti, qëndresa dhe morali kosovar. Poema ka një narrator autorial, pasi Kuteli del si autor, narrator i identifikuar me kosovarin që jepet në tekst. Ndërkaq Poem i Shëndaumit flet për periudhën e pushtimit të Shqipërisë nga fashistët italianë.
Teksti Poem kosovar ishte tekst i ndaluar për kohë të gjatë sa me dekada nuk u ribotua. Kjo ndodhi si edhe me shumë vepra që me përmbajtjen e tyre ndeznin zjarrin e atdhedashurisë, nacionalizmit dhe gjithsesi edhe revoltën kundër pushtuesve.
“Është poemë me narrator autorial, që deklaron, dëshmon dhe rrëfen...Ky narrator është edhe personazh i tekstit. Sipas asnjë gjykimi, ky personazh nuk del epik. Ai është rezultat i konvertimit të emocionit autorial, empirisë autoriale në simbol dhe simbolizim. Ndaj, është pesonazh-simbol e personazh simbolizues”[1]
Poema i ka pesë pjesë që titullohen: Qëndrimi, Durimi, Sulmi, Ndërtimi dhe Qëndrimi. Dhe brenda tyre shpalos etjen e madhe të autorit për lirinë, pavarësinë e Kosovës, prandaj narratori i tekstit identifikohet me kosovarin autokton në trojet e veta:
Jam kosovar
Pra jam shqiptar:
Zot e krenar,
- Zot e bujar-
mbi këtë Dhe,
q`e kam si fe`,
E përmbi fe:
E kam Vatan!
e kam Atdhe!
Që gjysh stërgjysh,
që brespas bres,
që gjithmonë![2]
Brenda këtyre vargjeve tejet emocionuese e të fuqishme shohim edhe figurat si: metaforën, krahasimin, anaforën, aliteracionin dhe gradacionin që e gjejme e dhe në shkallëzimin e titujve brenda poemës dhe të situatave që i përjeton autori- narratori. Më tej ai thërret për flijimin që do ta çojë popullin drejt lirisë së shumëpritur, prandaj me një eksklamacion të sintetizuar në metaforë thur vargjet:
“ Se loti është robëri,
Gjaku: Liri!”[3]
Vetë kosovari rinjihet në pamjen e vet: eshtër math, bojali, me sytë plot shkëndi, gjoksin që rreh si drim. Etj. Vargjet e tij japin një përshkrim të pamjes së kosovarit nëpërmjet gërshëtimit të figurave të larmishme, kryesisht të përsëritjes dhe intonacionit, të cilat bashkë me rimat herë të puthitura e herë të alternuara, arrijnë efektet e duhura artistike dhe ideore:
Jam si më sheh
e si më njeh:
kësulë-bardhë e krye-lidh,
krye-lidh me një shami,
me tri shami:
për trimëri!
Jam eshtër-madh,
i vrazhët jam
e bojali-
dhe sytë e mi:
janë plot shkëndi
si batërdi[4]
Epitetet metaforike: eshtërmadh, bojali, kësulë-bardhë, krye-lidh dhe krahasimi: sytë e mi: janë plot shkëndi si batërdi nxjerrin në pah karakteristikat e njeriut kosovar, të rryer në trimëri, të gatshëm për sfida të reja dhe sypatrembur plotë vigjilencë.
Brenda poemës ka shpërthim emocional, zë të fuqishëm patriotik, dhembje e ndjeshmëri deri në vaj dhe ideal për lirinë me thirrjen për çlirim dhe të gjitha situatat artikulohen me larushi figurative.
Ja vargjet në vijim që shprehin, autenticitetin e popullit tonë, qëndresën heroike nëpër shekuj dhe vargjet artikulohen nëpërmjet epizeuskës ( dyzimit), aliteracionit dhe anadiplozës:
Un jam këtu nga moti
kur vetë Zoti
e bëri fushën fushë
e malin mal.
Un jam këtu e do të jem
-dem baba dem-
sa mali të bëhet hi
e hiri mal përsëri![5]
( Qëndrimi)
Poemi i Shëndaumit lidhet me përjetimin e thellë personal të autorit, me djegien e shtëpisë së tij në Pogradec nga fashistët, kur i digjet i ati. Fillimi i poemës nëpërmjet të figurave të përsëritjes: epiforën e gërshetuar me pasthirrmën dhe epizeuskën ( dyzimin) shpreh emocionin e lartë, dhembjen që e përmban e gjithë poema:
“ E njoma pendenë në vrer
T`ju shkruaj këtë kartë,-
Ah , këtë kartë.
( Sa tmerr, o Zot, sa tmerr,
Ta njomësh pendënë në vrer)”[6]
Edhe figurat të tjera shohim në vazhdim. P.sh. asonancën, metaforën dhe antitezën i gjejmë te vagjet:
Dhe jam q`ahere si më sheh
Ah, si më sheh e nuk më njeh:
Një fletë e thatë nëpër erë
Kur në parajsë kur në skëterrë[7]
( Poemi i Shëndaumit)
Te vargu i dytë e kemi asonancën pasi zanoret e njëjta përsëriten brenda vargut, duke krijuar tingëllimin e harmonishëm ( sheh, njeh). Vargu u tretë Një fletë e thatë nëpër erë na del si metaforë, pasi autori qenies së vet i jep kuptimin e një flete të thatë nëpër erë që paraqet përballjen e tij me sfidat e mëdha dhe më pas vjen antiteza që ai veten e sheh në situata kontradiktore, sa në parajsë sa në skëterrë, dhe nëpërmjet saj poeti parajsë e quan të kaluarën në familje dhe në vendin/ shtëpinë e tij, ndërkaq skëterrë, faktin e humbjes së asaj vatre të ngohtë. Teksti i saj i pushtuar nga vaji e dhembja merr karakteristikat e elegjisë. Njohim aty të folurit e nënës e cila, në variacione, vajton djegien e fëmijes së njomë, foshnjës dhe burrit. Këto variacione të dhembjes së nënës për foshnjën, në shkallëzime fantazmagonike bashkohen me fatin e figurën e Shën Mërisë, që humbi të birin. Ajo ëndërron, bie në tokë e ngjitet në qiell, po dhembjen ta mundë assesi:
Pa nis dhe unë edhe qaj,
Vajtoj- vajtoj me vaj.
O sa çudi!
O sa çudi!
Të qajë Zonja Shënmëri,
Si qan një çilimi... [8]
...Shtëpinë e pashë kur m`u doq
E pashë foshnjën kur m`u poq
Sa u përpoq!
Sa u përpoq! [9]
Edhe tim shoq.
Ah edhe tim shoq![10]
( Poemi i Shëndaumit)
Në këto vargje autori realizon temën dhe motivin nëpërmjet shprehjeve figurative mjaft eksperive, të cilat përçojnë emocione të forta. Aliteracioni, dyzimi, inversioni, krahasimi dhe epifora janë bashkë brenda artikulimit artistik të ndjenjave që i shpreh autori, ndërkohë që pasthirrma O dhe Ah janë të barabarta me dhimbjen dhe trishtimin.
Kjo poemë është këngë e dhimbjes dhe e vrerit, këngë e vajtimit dhe e dëshpërimit. Këngë e përjashtimit të të huajit që mbyt njerëz e bën gërmadha. Është kënga e poetit që kthimin e vonë në atdhe e përjeton me tragjedinë e brendshme të familjes dhe të vendit të vet.
Te dy lirikat: Balta shqiptare dhe Po të vdes në vend të huaj, autori shpreh mallin e mërgimtarit për vendin e vet. Balta shqiptare shpalos dashurinë e madhe që ka Kuteli për atdheun, nëpërmjet notave të theksuara dhe origjinale të dhembjes dhe adhurimit:
Të dua baltë shqiptare!
Të dua:
egërsisht!
Dëshpërimisht!
Si ujku pyllin
Si vala valën
Si balta baltën! [11]
Te këto vargje shihen qartë anafora, krahasimi dhe epizeuska apo dyzimi, si figurë e përsëritjes, nëpërmjet të cilave përforcon idenë e lidhjes së tij me vendin e vet.
Edhe figurat tjera janë të pranishme brenda kësaj poezie. Shihet metafora, kontrasti, anafora dhe aliteracioni te vargjet në vijim:
Të dua baltë shqiptare
magjistare
ti mjaltë e ëmbël
pelin e hidhur[12]
dhe:
Se thellë jam këtu,
brenda teje:
gjer mbi gju
gjer mbi bel
e gjer mbi krye.[13]
( Balta shqipëtare)
Baltën shqiptare e quan ndryshe magjistare dhe kjo fjalë del në funksion të metaforës, siç është del edhe mjalta e ëmbël, cila pastaj vehet në pozicion kundërvënës me të qenurit pelin e hidhur, duke sajuar kontrastin. Balta shqiptare është e ëmbël pse autori dhe secili e don baltën dhe vendin e vet, por është edhe e hidhur pasi i shkakton vuajtje secilit që është larg saj ose edhe kur vendi është nën robëri.
Elegjia Po të vdes në dhe të huaj është lirika më e fuqishme e Kutelit. Poezia i ka përbrenda thirrjet që i artikulon në frikën se mos do të humbet e të harrohet në vend të huaj. Thirrja e parë është për vendin, ndërkaq e dyta për nënën. Për të qenë i lidhur me vendin e tij ai kërkon një grusht dhe nga toka e vet:
“ Pa një grusht nga toka jonë
- Balt` nga balt` e vete-
Të ma sillni e ta vini
Drejt ne zembr` e shkretë.”[14]
Kurse dhembjen e madhe të mërgimit ia përcjell si mesazh nënës dhe kjo shprehet me një emocion tepër të rëndë:
“ se m`i lumtur jam i fjetur
Se sa i mërguar,
Mot pas moti arratije, -
Zembër copëtuar...”[15]
(Po të vdes në dhe të huaj)
Brenda strofës e kemi figurën e aliteracionit pasi përsëritet shkronja m, në vargun e dytë kemi krahasimin, ndërkaq në vargun e tretë e kemi dyzimin, pasi kemi përsëritjen e fjalës mot. Këtu figura shton efektet ritmike dhe të muzilakitetit brenda vargjeve, në funksion të vazhduesëm të rrjedhës emocionale nga vargu në varg. Gjithashtu vihet theksi te fjala mot që vjen e dyzuar dhe paraqet vitet e rënda të mërgimit.
Mitrush Kuteli ndonëse ishte autor nga e Shqipërisë Jugore ( nga Pogradeci), ai me veprën e tij Sulmë e lotë ka përdorur zhargonin e autenticitetit kosovar pa u ndje ndonjë mungesë, pasi shihet qartë se ai ka njohur mirë të folurit, mentalitetin dhe ambientin e vendit në tërësi, qoftë jugu apo veriu. Kjo vepër sjell temën thellësisht kombëtare dhe idetë për autenticitetin, identitetin, lashtësinë, atdhetarinë, gjakimin për liri, lidhjen me vendin etj., të artikuluara mjaft mirë si në aspektin ideor ashtu edhe në atë artistik. I kemi vërejtur disa nga figurat e shprehura në vargjet e këtij autori si: metaforën, epitetet metaforike, krahasimin, kontrastin, anaforën, epizeuskën, anadiplozën, aliteracionin etj. që rrinë bukur brenda përmabjtjes së vargjeve, strofave dhe veprës në tërësi.
[1] Kujtim M. Shala, Shekulli i letërsisë shqipe, Buzuku, Prishtinë, 2006, f.56,57.
[2] Kuteli, Prozë dhe vargje të zgjedhura, Migjeni, Tiranë, 2001, f. 223.
[3] Po aty, f. 236.
[4] Kuteli, Prozë dhe vargje të zgjedhura, Migjeni, Tiranë, 2001, f. 225.
[5] Po aty, f. 224.
[6]Kuteli, Prozë dhe vargje të zgjedhura, Migjeni, Tiranë, 2001, f. 249.
[7] Po aty, f. 249.
[8] Kuteli, Prozë dhe vargje të zgjehura, Migjeni, Tiranë, 2001, f. 253.
[9] Po aty, f. 257.
[10] Po aty, f.258.
[11]Kuteli, Prozë dhe vargje të zgjehura, Migjeni, Tiranë, 2001, f.243.
[12] Po aty, f. 245.
[13] Po aty, f. 244.
[14] Kuteli, Prozë dhe vargje të zgjehura, Migjeni, Tiranë, 2001, f. 261.
[15] Po aty, f. 262.
(Merita Bajraktari Januzi, e lindur në Vushtrri më 10.12.1972. Shkollimin fillor dhe të mesëm e kreu në Vushtrri, ndërkaq studimet universitare në Fakultetin e Filologjisë të UP-së, në degën: Letërsi dhe gjuhë shqipe. U diplomua më 1997 dhe si absolvete mori çmimin Studente e dalluar. Pas një pauze për arsye familjare, iu rikthye studimeve dhe në maj të vitit 2012 mbrojti me sukses temën e diplomës së studimeve pasuniversitare ( Figuracioni poetik te autorë të njohur të letërsisë moderne shqipe). Tani vazhdon studimet doktorale në degën e letërsisë, në Universitetin e Prishtinës.
Qysh prej fillimit të studimeve bazike është marrë me recensione, vështrime letrare dhe ka botuar punime në gazetat dhe revistat e kohës. Së fundi i ka botimet në gazetën Zëri ( tema: Tradita dhe modernia me referenca të shumta historike) dhe në revistën Shkëndija ( Idetë letrare të Gjergj Fishtës). Merret edhe me poezi për çka edhe ka marrë çmime në Takimet e poeteshave shqiptare. Ka në dorëshkrim një numër të konsiderueshëm të poezive dhe studimeve letrare që mund t`i botojë ndërkohë.
Jeton në Vushtrri me bashkëshortin dhe katër vajzat, ndërkaq punon në Prishtinë, në Ministri të Arsimit Shkencës dhe të Teknologjisë.)