Merita Bajtraktari Januzi
Lahuta e Malcis/ figurat stilistike brenda saj
Meqë Lahuta e Malcis është vepër epike, kuptohet se në vete ngërthen elementin dramatik me veprimet e dukshme, përshkrimet, refleksionet e theksuara emocionale që paraqesin ndjesitë e folësit, vetë autorit, e cili bën lutje, lavdon, himnizon, uron, mallkon, shan, fyen, varësisht nga situatat që i paraqet, ndaj të cilave shpaloset bota e brendshme shpirtërore dhe emocionale e krijuesit me ideale të larta kombëtare. Menjëherë duke i analizuar vargjet do ta vëmë re edhe prezencën e figurave stilistike. Në vargjet vijuese, autori sajon thirrjen (eksklamacionin) dhe më tej vazhdon me figurën e obsekracionit ( lutjes), të gërshetuar diku me anaforë dhe asonancë, ku shprehen lutjet dhe urimet e mëdha për njerëzit që u flijuan në luftë për çlirimin e trojeve shqiptare:
O ata t`lumt, qi dhanë jeten,
O ata t`lumt, qi shkrine veten
......
Letë u kjoftë mbi vorr lendina
Butë u kjoshin moti e stina
........
E der t`kndoje n`mal ndo i zanë
E der t`ket n`det ujë e ranë
Der sa t`shndrisin diell e hanë
Ata kurrë mos u harrofshin
.....
e njaj gjak, qi ka dikue
Ban, o Zot, qi t`jesë tue vlue
Per m`ia xe zemrën Shqyptarit
Per kah vendi e gjuha e t`Parit [1]
( Deka)
Dhe siç shihet na del koloriti i figurave stilistike: asonanca, anafora, obsekracioni, me shprehjet popullore dhe elemententin mitologjik. Ideja e admirimit ndaj njerëzve që u flijuan për atdhe përshkon veprat e tij në pjesët e caktuara varësisht nga episodi, ngjarja që e trajton ai. Ngjashëm vjen në shprehje edhe ekskrekacioni apo nama, mallkimi drejtuar atyre që bijnë ndesh me vullnetin e popullit, me vullnetin e autorit që me mish e shpirt i këndon atdheut:
Ah kadalë, Nikollë të vraftë Zoti
Pse k`tu i thonë Oso baroti
Se s`ke pa shqyptar me sy
Se djegë veten edhe ty! [2]
( Deka)
E pastaj natyrshëm vjen ideja e flijimit që nuk ka si mos të duket kur bëhet fjalë për ngjarje të lavdishme apo heronj të lavdishëm. Këto vargje, si të tilla, përjetohen thellë nga lexuesi, te i cili autori gjithsesi e arrin qëllimin që: Mrendë dashtnin m`u a ndezë shqyptarve/ Per kah gjuha e vendi i t`parve [3]( Vranina )
Duke perceptuar idenë e veprës, duke e ndjerë zjarrin që i ka vluar në zemër autorit, lexuesi komunikon natyrshëm me autorin dhe veprën e kjo e ka rëndësinë e madhe për atë që ne e quajmë interkomunikim: autor-vepër-lexues.
Idetë kombëtare, siç shihet nga lart, janë ato që u paraprijnë figurave të ndryshme në suazat e artikulimit artistik të temave dhe motiveve të ndryshme. Figuracioni poetik është pra elementi kryesor që harmonizon rrjedhën ritmike të shprehjes artistike me formën dhe përmbajtjen e veprës. Në këtë rrafsh vërejmë se hiperbola është më e shprehura në eposit fishtjan, e cila merr përmasat fantastike të të zmadhuerit, por herë edhe ruan tiparet realiste të paraqitjes së situatave konkrete.
” Oso Kuka, i burrë Shkodran,
Shoq në Shkodër, thonë, s`ka lanë
Për kah besa e kah trimnija,
Qi zanat i ka Shqypnia
Kaleshan e sy-përgjakun,
Mje m`sylah e ka mustakun
Ushton mali, thonë kur t`flase,
Dridhet fusha kah t`vikase;
E kah t`dredhë të rrebtë taga`n
Thue se rrfeja shkrepë per anë:
Kaq vringëllim aj shkon tuë i dhanë!” [4] ( Vranina)
Krahasimi, metafora, personifikimi etj. dalin si figura mjaft të bukura, herë individuale, herë konvencionale, të ndërlidhura me shprehjet nga folklori. Edhe ashtu në veprën e tij zotëron tetërrokëshi popullor që bashkë me larushinë figurative shënon një muzikalitet të fortë aq sa këngët e Lahutës së Malcis vërtetë mund të këndohen dhe u kënduan me lahutë.
Përse i huej, kushdo qi kjoftë
Ai gjithmonë a augur i zi
Për të mjeren moj Shqypni,
Si njaj korbi që ndiell zi.[5]
Këtu edhe metafora augur i zi, po edhe krahasimi Si njaj korbi që ndiell zi na dalin si figura konvencionale të ndërlidhura me oralitetin, si ndodh me shumicën e figurave te vargjet e Fishtës. Ndërkaq në vargjet:
Pushka e babës, ltinë mizore
Q`i der sot mue s`m`k`a koritun
Pse edhe m`turk ajo asht vaditun...[6]
kemi figurën e personifikimit, të ndërlidhur me metaforën ltinë mizore. Këtu pushkës i jepen tiparet e njeriut kur thuhet Q`i der sot mue s`m`k`a koritun, thuajse është pushka ajo që vepron vet dhe ka vepruar edhe më parë, pasi ajo si pushkë me emër dhe pushkë e babait nënkupton përpjekjet brez pas brezi për çlirimin nga pushtuesit e juaj. Kështu figura lidhet me idenë dhe mesazhin që e jep autori brenda veprës dhe kështu në komentimin e secilës figurë e shohim funksionin e saj brenda përmbajtjes së tekstit.
Gjergj Fishta duke qenë prift françeskan, shihet se në stilin e tij, pothuaj se në të gjitha veprat letrare, vjen në shprehje ndërthurja e kodit fetar me kodet e tjera si: kodin historik, kodin mitologjik, kodin ligjërimor përshkrues, etj., P.sh. Lahuta e Malcis nis me vargjet që mund t`i rangojmë si obsekracion/lutje:
Ndihmo, Zot si m`ke ndihmue.
Për të vazhduar me kodin historik, ku shihet qartë enumeracioni pasi autori bën përshkrim të detajuar të rrjedhave historike :
Pesqind vjet kishin kalue
Se të bukuren ket Shqypni
Turku e mbate në robni.
Krejt tue e la t`mjeren në gjak
Frymem tue i zanun njak,
E as tue e lanë, jo, dritë me pa:
Kurr të keqen pa i a da:
(Cubat)
Kështu ndërthurje kodesh kemi varg në këngët e kësaj vepre:
Avdi Pashë tha , ma kadal!
Mos e thuej dy herë atë fjalë
Se për dinë e për Ima`n
T`baj qi t`kjaj e zeza nanë
T`baj qi t`kjaj pa exhel ty nana
Pse n`Shqypni ka djem si zana
Qi për mbret e troje t`veta
nuk u dhimbet gja as jeta.[8]
( Oso Kuka)
Dhe ja Zana del si krahasim me të cilin autori don ta nxjerri në pah trimërinë, guximin e djemve shqiptarë. Figurat mitologjike si: zanat, shtojzovallet, orët, dragonjtë, shtrigat etj, vijnë si fryt i fantazisë krijuese të autorit për të ofruar te lexuesi idetë e tij, porositë e tij karshi përshkrimit të ngjarjeve historike dhe të figurave të heronjve të shquar të historisë e të kulturës sonë. Kështu vërehet fryma realiste-fantastike e poemës me personazhe historike nga njëra anë dhe personazhe fantastike apo mitologjike në anën tjetër. Dhe siç thashë më lart, figurat mitologjike Fishta i vë në shërbim të paraqitjes së ngjarjeve, rrethanave, duke u dhënë role e pozicione të ndryshme disave në radhët e heronjve tanë - pro Shqipërisë e disave në radhët e armikut- kundër Shqipërisë. Në këtë ndërtim artistik personazhet e të dyja grupeve mishërohen krejt natyrshëm në mes veti. Ora e Shqipërisë e përkrah Ali Pashën e Gucisë kur është çasti që luhet me fatin e kombit. Zana e madhe është vetë muza e poetit, e cila i jep trimëri, i jep shpirt për të ndjekur zhvillimin e ngjarjeve dhe bashkë me autorin uron, mallkon, lutet, gëzohet e hidhërohet. Po kështu, zana shqiptare shihet të jetë në konflikt me zanat që përkrahin armiqtë e Shqipërisë, p.sh. Zana e Vizitorit, zanë shqiptare, është në konflikt me Zanën e Durmitorit, zanën malazeze, e cila e nxitë Mark Milanin kundër shqiptarëve.
Hider, bre! Ti me i ndihmue
Mark Milanit t`birit t`shkines,
Qi Shqypnin aj rreth m`e shtrue
Per nen kamë t`Knjazit t`Cetinës...
Po a kujton, mori gabele,
Se shqyptarët kan daun fare,
Qi me ardhë Knjazi, me `i kal zhele.
Per t`sunduem mbi tokë shqiptare?
Fjalët hider dhe gabele janë në funksion të epiteteve fyrëse, nëpërmjet të cilave autori shprehet me nënçmim ndaj përkrahëses së armikut ( Zanës së durmitorit), ndërkaq edhe pyetja retorike nxjerr në pah nënvlerësimin e fuqisë së Knjazit për t`i pushtuar trojet shqiptare.
Si vepër epike, Lahuta e malcis e ka të shprehur shumë enumeracionin si figurë, ku autori bën përshkrime të gjata të situatave, ngjarjeve, dhe neve na duket sikur i kemi parasysh ato pamje, ato tablo. Si edhe shembullin më lartë, po i jap edhe këto vargje për të argumentuar mendimin e shfaqur:
Sa rrin Osja tue mendue
Bukë djelmnija kan marue
Çuene tryezat e i pështetën,
Rrokull odes mandej zateten,
Kush tue dhenë, kush tue kuvendë,
Kush ue luejtë cic-mic e hane,
Kush tue lye ndoi çark breshane:
Nji taga`n m`unuer e mrefë,
Fushekët tjetri nvezme i njefë[9] ( Deka)
Ose
Nja mbas nja`i po i bien Pazarit,
Si ajo re qi prej Tivarit
Njitet zi terthoreve t`ona,
Per me shkrepë ndokahë t`e vona,
Edhe kapen m`at breg Buene,
Ku n`nji lunder u rreshtuene.
...
Edhe nisë asht porsi re
Tuj ça valen për liqe:
Tuj ça valen kah Vranina,
Ku po bate nam Cetina.[10] ( Oso Kuka)
Përveç enumeracionit, kemi edhe krahasimet (Si ajo re qi prej Tivarit/ Njitet zi terthoreve t`ona, porsi re) dhe anaforat, ku shohin përsëritjen e fjalëve në fillim të disa vargjeve. Rimat e puthitura, gjegjësisht zanoret e njëjta ndërmjet bashkëtingëlloreve të ndryshme e shtojnë rrjedhën ritmike dhe muzikalitetin e vargjeve.
Është karakteristike se krahasimet e Fishtës në shumicën e rasteve janë krahasime të gjata, si shembulli që dhamë, apo edhe të tjerë si: Burrë, si burrat që kjenë motit; E, si kau nën thikë të kandarit; Porsi njaj tallazi i detit; Porsi shuhet krypa n`ujë; Si ajo hana neper pyllë, etj. Kjo vjen si rezultat i gjuhës dialektore, thjesht popullore dhe ndikimeve të mëdha nga thesari i pasur i folklorit, prej nga shihen referencat e vazhdueshme. Është e padiskutueshme që figurat poetike të Fishtes janë të ndërlidhura fort me frazeologjizma, urti e mençuri popullore dhe me elementet mitologjike.
Si edhe shumë autorë që marrin forma shprehjesh të gatshme nga strukturat frazeologjike të gjuhës sonë, ashtu edhe Fishta i përdor ato në funksion të artikulimit artistik të ideve të tij. Vargjet: Shtatin div e syt` si zgjeta; E vraftë buka si a tue vra!; Porsi shuhet krypa n`ujë; Diç po vlon atje në Berlin; Per pa u ba gjaku der m`gju; Pse asht der pushke gjet me gjet; Me iu dhimtë gurit e drunit; Me i pasë pre... gjak s`kishin ba; Kado shkojshin e kado vijshin/ dy gur njitë kund nuk i lishin; Si njaj kau i mbajtun n`grazh/ kur t`i mrrije thika n`asht; Nuk perdihet, jo, shqyptari/ me sa gaca ndezun zhari; Nuk e la me çue kurr krye/ se dritë me pa me sy; e ndonjë njësi tjetër frazeologjike na dalin si shprehje figurative, qoftë si krahasim, personifikim, metaforë, hiperbollë, kontrast, etj. që reflektojnë rrethanat e kohës, nuancat e jetës shpirtërore dhe kulturore të vendit tonë dhe lidhjen semantike në suazat e konteksit që i përdorë poeti.
Edhe fjalët e urta janë të shpeshta në eposin fishtjan dhe meqë vepra e tij bart idenë për ruajtjen e identitetit kombëtar e kulturor të shqiptarëve, pa dyshim se elementet e tilla janë pjesë e diskursit poetik të këtij autori. Në vazhdim po i japim tre-katër shembuj:
I: Por i urti kurr nuk ngutet
Prej burrnis e jo prej tutet[11]
( Oso Kuka)
II: T`huj`n me fjalë mos ta poshtnoni
Me i besue mos i besoni! [12]
III: Ujit turbullt mos me i ra
Mos me dalun n`va t`pa va
Me iu ruejtun rrases së lmueme
Me iu ruejtun shakës t`terbueme
Me iu ruejt, po, grues së lëshueme. [13]
( Marash Uci)
IV: Per dhe të vet kush dekë ka ra
Aj s`ka dekun, por ka le.[14]
( Pater Gjoni)
Te shembulli i parë e kemi një lloj antiteze Prej burrnis e jo prej tutet, te shembulli i dytë e kemi asonancën, ndërkaq te shembulli i tretë e kemi anaforën në tri vargjet e fundit dhe te e dyta e kemi edhe asonancën: n`va t`pa va, ndërkaq te shembulli i katërt e kemi aliteracionin në shkronjën k, të gërshetuar me një lloj antiteze: Aj s`ka dekun, por ka le, nëpërmjet të cilës urtia e rithekson faktin e pavdekësisë së dëshmorëve të rënë për lirinë e vendit të vet.
Gjergj Fishta përdor një gjuhë të pasur shqipe me një fjalor dialektor, pjesa më e madhe e të cilit nuk është përdorur më parë në veprat letrare aq më pak në poezi. Fishta i përdor në masë të madhe përsëritjet në fillim, në mes ose në fund të vargut, refrenet, përsëritjet e teksteve të plota, dialogjet, sentencat filozofike, përbetimet, lutjet, urimet, mallkimet, sharjet e ashpra, pasthirrmat, pyetjet retorike, të cilat vijnë natyrshëm varësisht nga situatat që i paraqet ai. Siç pamë nga shembujt e dhënë figuracioni poetik ka rol të fuqishëm në artikulimin e shprehjes ekspresive, shpalosjen e mendimeve dhe ndjenjave që barten aq lehtë dhe me efektshmëri edhe te lexuesi. Hiperbola është figura kryesore e eposit fishtjan, por një hiperbolë sa fantastike aq edhe realiste. Fantastike për përmasat zmadhuese të tiparit ose efektit të tiparit, realiste për konkretësinë e tyre. Siç e kemi më lart krahasimi është i gjatë, shpesh i ndërlikuar me disa krahasime e të tjera dhe kjo ndosh po thuajse te të gjitha këngët e tij. Gjithashtu, metafora përdoret me origjinalitet me nëntekste të shumfishta të folklorit. Epiteti ka gjithnjë ngarkesa metaforike dhe kryesisht ndërlidhet me Krahasime ose me hiperbola. Figurat mitologjike lidhen me larushinë e figuracionin poetik, në funksion të ndërtimit të imazhit poetik, artikulimit ideor dhe artistik të veprës së këtij autori.
[1] Gjergj Fishta, Lahuta e Malcisë, Shtypshkronja Françeskane, Shkodër, 1997, f. 56.
[2] Po aty, f. 57.
[3]Po aty, f. 42.
[4] Gjergj Fishta, Lahuta e Malcisë, Shtypshkronja Françeskane, Shkodër, 1997, f. 34.
[5] Po aty, f.120.
[6] Gjergj Fishta, Lahuta e Malcis, Shtypshkronja Françeskane, Shkodër, 1997, f. 37.
[7] Gjergj Fishta, Lahuta e Malcisë, Shtypshkronja Françeskane, Shkodër, 1997, f. 3.
[8] Po aty, f. 17.
[9] Gjergj Fishta, Lahuta e Malcis, Shtypshkronja Françeskane, Shkodër, 1997, faqe 44.
[10] Po aty, f. 21.
[11] Gjergj Fishta, Lahuta e Malcis, Shtypshkronja Françeskane, Shkodër, 1997, f.17.
[12] Po aty, f. 136.
[13] Po aty, f.136.
[14] Po aty, f. 246.
(Merita Bajraktari Januzi, e lindur në Vushtrri më 10.12.1972. Shkollimin fillor dhe të mesëm e kreu në Vushtrri, ndërkaq studimet universitare në Fakultetin e Filologjisë të UP-së, në degën: Letërsi dhe gjuhë shqipe. U diplomua më 1997 dhe si absolvete mori çmimin Studente e dalluar. Pas një pauze për arsye familjare, iu rikthye studimeve dhe në maj të vitit 2012 mbrojti me sukses temën e diplomës së studimeve pasuniversitare ( Figuracioni poetik te autorë të njohur të letërsisë moderne shqipe). Tani vazhdon studimet doktorale në degën e letërsisë, në Universitetin e Prishtinës.
(Merita Bajraktari Januzi, e lindur në Vushtrri më 10.12.1972. Shkollimin fillor dhe të mesëm e kreu në Vushtrri, ndërkaq studimet universitare në Fakultetin e Filologjisë të UP-së, në degën: Letërsi dhe gjuhë shqipe. U diplomua më 1997 dhe si absolvete mori çmimin Studente e dalluar. Pas një pauze për arsye familjare, iu rikthye studimeve dhe në maj të vitit 2012 mbrojti me sukses temën e diplomës së studimeve pasuniversitare ( Figuracioni poetik te autorë të njohur të letërsisë moderne shqipe). Tani vazhdon studimet doktorale në degën e letërsisë, në Universitetin e Prishtinës.
Qysh prej fillimit të studimeve bazike është marrë me recensione, vështrime letrare dhe ka botuar punime në gazetat dhe revistat e kohës. Së fundi i ka botimet në gazetën Zëri ( tema: Tradita dhe modernia me referenca të shumta historike) dhe në revistën Shkëndija ( Idetë letrare të Gjergj Fishtës). Merret edhe me poezi për çka edhe ka marrë çmime në Takimet e poeteshave shqiptare. Ka në dorëshkrim një numër të konsiderueshëm të poezive dhe studimeve letrare që mund t`i botojë ndërkohë.
Jeton në Vushtrri me bashkëshortin dhe katër vajzat, ndërkaq punon në Prishtinë, në Ministri të Arsimit Shkencës dhe të Teknologjisë.)
