Nga Skifter Këlliçi
Prolog
Në pasdite vjeshte vitit 1945, kur nuk i kisha mbushur ende shtatë vjetët, së bashku me fëmijë të mëhallës, pamë në sallën kino-teatrit “Kosova”, (sot Teatri Kombëtar), filmin “Të rinjtë e gëzuar”, kinokomedi sovjetike, që si tërë shikuesve, edhe te rritur, na bëri shumë për të qeshur. Ishte nga filmat e parë sovjetikë që shihnim , pa u mbushur ende viti i parë i Çlirimit.
E përsëris që filmi më pëlqeu shumë, por nuk di sepse m’u duk shumë i ngjashëm me disa filma të kësillojshëm amerikanë që kisha parë edhe më i vogël gjatë periudhës së pushtimit italian dhe gjerman. Por atëherë ishte koha që Shqipëria bënte pjesë në bllokun e aleancës së Bashkimit Sovjetik me Anglinë dhe Amerikën, të cilët kishin mposhtur Gjermaninë naziste; ishte koha kur misione anglo-amerikane vinin në Shqipëri, madje pjesëtarë të tyre takoheshin lirisht me qytetarë shqiptarë.
Pra, ishte koha kur ne të vegjlit nuk dinim se vendet perëndimore, për hir të kësaj aleance, nuk kritikoheshin si vende “kapitaliste”. Kjo do të ndodhte më 1947, pas prishjes me Amerikën dhe Anglinë dhe largimit të misioneve anglo-amerikane nga Shqipëria, që u pasua me fillimin e një fushate të madhe propagandistike kundër të tëra vendeve perëndimore, kapitalisto, me SHBA-në, tashmë edhei mperialiste në krye.
Filmin ”Djemtë e gëzuar, (në rusisht “Vesljollie rebjata”), e pamë të shfaqej edhe vite më pas. Dhe përshtypja ime se ky film ishte një farë imitimi amerikan, m’u përforcua dhe më shumë, kur tashmë isha i rritur dhe ndiqja studimet universitare, (1955-59). Por me prishjen e marrëdhënieve më Bashkimin Sovjetik, më 1961, filmat sovjetikë nuk u shfaqën më dhe si pasojë zunë edhe të harroheshin.
Por, i ndodhur prej 16 vitesh në North Quinci,(Boston, SHBA), duke ndjekur kinokomedi muzikore amerikane, nuk di se përse m’u kujtua pikërisht filmi sovjetik “Djemtë e gëzuar”. U hodha në kompjuter dhe jo vetëm ripashë këtë film, por për më tepër lexova dhe artikuj rreth historisë së xhirimit të tij.
“Djemtë e gëzuar” kritikohet për ndikime hollivudiane, por Stalini urdhëron shfaqjen e tij
Nga viti 1929 deri më1932, me porosi të vetë Stalinit, u dërgua në vendet perëndimore dhe në SHBA një grup kineastësh, i përbërë nga Ejzenshtejni, regjisor i njohur edhe në Perëndim për filmin e madh pa zë “Karrocata “Patjomkin”,(1925), regjisori i ri, Grigori Aleksandrov, dhe kinooperatori Tise. Po atë vit kinematografia perëndimore kishte bërë një hap të madh, filmat tani shfaqeshin me zë, muzikë dhe zhurma jetësore. Veç kësaj, teknika kinematografike ishte modernizuar dhe në drejtime të tjera që duheshin njohur dhe përvetësuar edhe nga kineastët sovjetikë. Dhe Stalini dërgonte në perëndim këta kineastë, në një kohë kur në Bashkimin Sovjetik dilte vendimi i Byrosë Politike të KQ të PK të BS “Mbi rindërtimin e institucioneve letraro-artistike”, sipas të cilit ato viheshin në kontroll më të rreptë, për të mënjanuar edhe luhatjen më të vogël nga udhëzimet e partisë dhe parimeve të realizmit sovjetik.
Tamam ashtu si pas Plenumit të 4-t famëkeq të KQ të PPSH-së, në qershor të vitit 1973, kur Enver Hoxha kritikoi shfaqjet e huaja në artin dhe letërsinë tonë, si pasojë e ndikimeve borgjezo-revizioniste, që u panë sidomos në Festivalin e 11-të të Këngës në RTVSH. Por ndryshe nga Stalini, pas këtij plenumi Enver Hoxha nuk lejoi asnjë specialist në fushën e artit që të ndiqte kurse në vendet perendimore a revizioniste, të ofruara nga UNESKO dhe organizma të tjerë, dhe të shkëmbeheshin delegacione, a grupe artistike me këto vende.
Ejzenshteini, Aleksandrovi dhe Tiseja pjesën më të madhe të madhe të këtyre tre vjetëve e kaluan nëpër studiot e Hollivudit, këmbyen përvojë dhe mësuan nga kineastë amerikanë, veçanërisht me Çarli Çaplinin, që pëlqehej shumë nga Stalini, por dhe nga Enver Hoxha, që pëlqente shumë edhe Pitkinin.
Dhe ja, erdhi dita që ata të tre të ktheheshin në Bashkimin Sovjetik, doemos me njohuri të reja të fituara nga kinematografia amerikane. Pikërisht atë vit, pra më 1932, Stalini në një takim të posaçëm porositi Aleksandrovin që të mendonte për krijimin e një komedie muzikore, që deri atëherë i mungonte kinematografisë sovjetike.
”Jeta jonë po bëhet më e mirë, – i tha ai atij. – Ndaj le të bëhet edhe më e gëzuar”.(Natyrisht që gënjente veten, sepse në fillim të viteve ‘30-të, krahas forcimit të mëtejshëm të luftës së klasave, me burgime dhe internime masive që arrinin në miliona njerëz, për shkak të terrorit të kuq dhe gjendjes së rëndë ekonomike si pasojë edhe thatësirës së madhe, gjetën vdekjen nga uria me miliona njerëz).
Dhe kështu Aleksandrovit i lindi ideja të krijonte filmin që do ta titullonte “Djemtë e gëzuar”. Së bashku me skenaristët Erdman dhe Mas ai shkroi skenarin e këtij filmi dhe nisi xhirimet në qytetin Gagr, në jug të Rusisë. Muzikën e filmit me disa këngë ,ai ia besoi Dunajevskit, njërit prej kompozitorëve më të njohur sovjetikë.
Subjekti i filmit ishte i thjeshtë: Bariu muzikant, Kosta Patjohin,interpretuar nga aktori dhe këngëtari i njohur, Leonid Utjosov, shkon në Moskë për të parë në teatrin “Balshoi” një shfaqje muzikore, dhe i veshur me smoking, rastësisht merret për një dirigjent të huaj që do të drejtonte orkestrën e xhezit, por që po vonohej të vinte. Dhe e kryen këtë rol me shumë mjeshtëri. Ndërkohë, dhe Anjuta, interpretuar nga aktorja Ljubov Orllova, e cila u bë edhe gruaja e Aleksandrovit, gjithashtu në disa rrethana rastësore ndodhet në skenë dhe së bashku me Kostën shkëlqejnë në këtë shfaqje.
Regjisori Grigor Aleksandrov dhe aktorja Ljubov Orllova
Të mos harrojmë se para martesës me Aleksandrovin, Orllova kishte qenë e martuar me Berzinin, funksionar i lartë sovjetik, i cili kishte kundërshtuar Stalinin dhe si pasojë ishte dënuar si armik i pushtetit sovjetik me disa vjet burgim. Sidoqoftë, diktatori dha pëlqimin që Orlova të luante në këtë film. (Enver Hoxha nuk ka lejuar dhe nuk do të lejonte kurrë që një artist ose artiste në rrethana të tilla të shfaqej në skenë e teatrit, a të luante në filma).
Mirëpo gjatë xhirimit të filmit ndodhi diçka e tmerrshme. Agjentë të OGPU-së, sigurimit të atëhershëm sovjetik, arrestuan skenarisët Erdman dhe Mas, të cilët pas një procesi gjyqësor u dënuan me dëbim nga Moska dhe pastaj u internuan, për shkak se në disa nga krijimet e tyre, (parodi e kuplete), kishin krijuar tekste me nënkuptime të holla dhe të rrezikshme.
Pas kësaj gjëme pritej që xhirimet e filmit të ndërpriteshin…Por nuk ndodhi aspak kështu. Nga lart, (kuptohet nga vetë Stalini), erdhi urdhëri që filmi të përfundonte, por duke pasur tashmë si autor të skenarit vetëm Aleksadrovin.
Siç ndodhte zakonisht, filmi duhej të shihej nga anëtarë të Komiteti i Komisarëve të Popullit për Kulturën, që më pas, si dhe komitete të fushave të tjera, u kthye në Ministri të Kulturës. Dhe këtu nisi zallamahia. Pa përfunduar mirë pamjet e fundit të filmit, në sallën e shfaqjes shumë nga anëtarët e komisionit u ngritën dhe e kritikuan filmin për mishmash ngjarjesh, gjoja gazmore, që nuk kishin të bënin fare më jetën e pastër të qytetarëve sovjetikë, dhe, mbi të gjitha e cilësuan filmin si plagjiaturë të filmave të degjeneruar amerikanë, nga ku ishte ndikuar regjisori Aleksandrov…
Gjendja u bë shumë e tendosur, kur për arsyet e mësipërme u vendos që filmi ”Djemtë e gëzuar” të hidhej në koshin e plehrave dhe Aleksandrovi të dënohej rëndë për këto gabime të palejueshme ideologjike.
Mirëpo, për fat të mirë, në shfaqjen e filmit merrte pjesë edhe shkrimtari i madh, Gorki, i cili ishte dhe mik i Stalinit. Ishte ai që menjëherë njoftoi diktatorin rus se ç’po ndodhte. Atëherë Stalini kërkoi menjëherë ta shihte filmin së bashku me anëtarë të Byrosë Politike, ku bënin pjesë Molotovi, Bulganini, Voroshilovi,Malenkovi, Kaganovici dhe të tjerë. Dhe, siç ndodhte jo rrallë, pa pritur që të dëgjonte mendimet e vartësve të vet, diktatori u ngrit e tha se filmi ishte i bukur dhe se do të pëlqehej nga populli.
Dhe kështu ndodhi. Filmi “Djemtë e gëzuar” pati sukses të jashtëzakonshëm jo vetëm në Bashkimin Sovjetik, por edhe në vendet perëndimore dhe në Amerikë, ku u shfaq nën titullin “Moska qesh”. Atë e pëlqeu edhe Çaplini që u shpreh se nëpërmjet filmit amerikanët u njohën edhe me nivelin e lartë të komedisë muzikore sovjetike. Madje më 1935 filmi fitoi çmime të rëndësishme në Festivalin Ndërkombëtar të Venecias, ndër të cilët Aleksandrovi për regjinë dhe Dunajevski për muzikën. Orllova u bë yll i kinemasë sovjetike, e krahasuar me Marlen Ditrihun, aktore dhe këngëtare e famshme gjermane.
Krijuesit e filmit i priti dhe vetë Stalini. Por Ljubov Orlovën, diktatori e priti në një takim të veçantë, ku u ndodhën vetëm ata të dy.
Duhet thënë se dy vjet më parë, pra më 1932, diktatori rus kishte mbetur i ve, sepse gruaja e tij e dytë, Nadjezhda Alillujeva, pas një krize nervore kishte vrarë veten. Jo vetëm se vuante nga dhimbjet e vazhdueshme të kokës, por edhe për shkak të sjelljeve brutale të Stalinit që ishte diktator edhe në familje. (Gruaja e parë, Ekaterina Svanidze, më të cilin kishte lindur Jakovin, vetëvrarë në një kamp përqendrimi nazist, pasi ishte kapur rob, kishte vdekur më 1907).
Me Nadjezhdën ishte martuar më 1918, kur jo kishte qenë vetëm 18 vjeç dhe ai 23 vjet më i madh, dhe kishte pasur dy fëmijë, Vasilin, ushtarak, por i paaftë dhe dembel, që pas vdekjes së babait ishte shndërruar në pijanec dhe madje kishte përfunduar edhe në burg, dhe Svetllanën, vdekur më 2011, e njohur për librat publicistikë që ka shkruar, midis të cilëve edhe kundër babai të vet tiran edhe ndaj së ëmës, pra Nadjezhdës. Kështu në moshën 54-vjeçare Stalini kishte mbetur i ve. Ishte burrë shteti, por ishte dhe…mashkull, i fuqishëm edhe në… shtrat.
Është shkruar shumë për dashuritë e diktatorit me artiste, veçanërisht me këngëtaren Davidova, por unë do të ndalem në intervistën e avokatit dhe biznesmenit të njohur rus, Aleksandër Dobrovonski, i cili vite më parë bleu vilën e Aleksandrovit dhe Orllovës dhe bashkë me të edhe gjithçka që kishte në atë vilë, dukë përfshirë dhe ditarët e artistes së madhe, intervistë, botuar në revistën ruse “Argumente dhe fakte”, (nr. 18, 30.4. 2014).
I bazuar në këto ditarë, Dobrovonski tregon edhe për takimin Orllovës me Stalinin, të cilin ajo e urrente tmerrësisht. Gjatë takimit ajo kuptoi se, edhe pse e martuar me Alesandrovin, Stalini e dëshironte atë, ndaj, që të frenonte çdo hap të tij, që në fillim të bisedës e pyeti: ”Shoku Stalin, a mund të di prej jush për fatin e burrit tim të parë?”. Ishte fjala për Berzinin, që ende dergjej e sfilitej në burg.
Kjo pyetje, sipas Dobrovonskit, bazuar në ditarin e Orllovës, e befasoi diktatorin, që u zbeh, nuk iu përgjigj dhe menjëherë biseda mori drejtim vetëm rreth filmit “Djemtë e gëzuar”.(Me këtë rast theksoj se Enver Hoxha jo vetëm nuk do të priste e të përgëzonte ndonjë aktore, burrin e së cilës kishte dënuar për qëndrime antiparti, por as që do ta lejonte që të luante në filma dhe të bëhej aq popullore, sa ç’u bë Ljubov Orllova).
Sidoqoftë, gjithnjë sipas Dobrovonskit, Stalini porositi që për Aleksandrovin dhe Orllovën në rrethinat e Moskës të ndërtohej vila e mësipërme, të cilën ua bëri dhuratë shtetërore, sepse me paratë dhe honoraret e filmave të tyre, ata nuk mund të bënin veçse një jetë relativisht të mirë dhe asgjë më shumë. Veç kësaj Orlovës më pas për merita të veçanta në kinematografi iu dha edhe çmimi “Stalin”.
Pas vdekjes së Stalinit, në fillim të filmit, krahas emrit të Aleksandrovit u vunë edhe me emrat e dy autorëve të tjerë të skenarit, Erdman dhe Mas, siç përmenda më lart, të dënuar nga diktatura staliniste. Sidoqoftë, pas internimit prej disa vitesh ata u lejuan nga Stalini të ktheheshin përsëri në Moskë dhe të krijonin vepra letrare dhe skenarë filmash artistikë.(Nuk ka ndodhur kurrë që Enver Hoxha të lejonte që një shkrimtar i dënuar politikisht të kthehej përsëri në botën letrare. Edhe në këtë rast, në kundërshtim me diktatorin tonë, Stalini tregohej i butë ndaj njerëzve të artit).
Enver Hoxha dhe Festivali i 11-të (1972) në këndvështrimin kritikues të Ramiz Alisë
Që nga viti 2004 e deri në vitin 2012 kam botuar tri herë me ripunime një dossier me rreth 40 faqesh, kushtuar Festivalit e 11-të Këngës në RTVSH, (dhjetor 1972), dhe më duket se në këtë esse nuk do të sillja ndonjë të re. Ndaj po i drejtohem atyre faqeve të shkëputura nga libri “Jeta ime”,( 2010), në të cilin autori, Ramia Alia, analizon këtë festival dhe i kundërvihet tërësisht Enver Hoxhës për qëndrimet skajësisht të ashpra ndaj këtij festivali dhe pasojave që sollën masat që ai mori pastaj personalisht ndaj punonjësve artit dhe kulturës shqiptare.
“Të nesërmen e festivalit ,-vazhdon Ramiz Alia në librin e tij,-bisedova edhe me H.Kapon dhe me M. Shehun dhe asnjeri nuk kishte ndonjë vërejtje të veçantë. Dhe kaq.’(faqe 260).
Për më tepër nuk bënte vërejtje Mehmet Shehu që, siç thekson Ramiz Alia në librin e tij, gjatë bisedave që bënte me Enver Hoxhën: “…qeshnim bashkë, kur kujtonim se sa i rreptë tregohej Mehmeti ndaj qafëleshëve që kalonin poshtë zyrave të kryeministrisë”’(faqe 263).
E vërteta është se vërejtjet e para për TVSH-në Enver Hoxha filloi t’i bënte tërthor në një mbledhje të Presidiumit të Kuvendit Popullor, ( 9 janar 1973), por pa e përmendur askund Festivalin e 11-të, dhe haptas pas letrave të të rinjve nga rrethi i Lushnjës, të cilat nisën të botoheshin në gazetën “Zëri i Rinisë”, që nga 23 janari i atij viti dhe në vazhdim , pra një muaj pas këtij festivali, sigurisht të nxitura prej tij, që të tregonte se ja, është rinia, pra populli, që na tërheq vëmendjen ndaj këtyre dukurive negative që vëreheshin në RTVSH.
”Edhe mua,- shprehet diktatori duke trajtuar probleme që lidheshin me Festivalin e 11-të, – më kanë shkruar punëtorë nga Lushnja dhe jo nja dy, por me dhjetëra, të cilët bëjnë kritika për këto këngë”, (faqe 8 e veprës së 50-të të tij, 1986).
Kurse në mbledhjen e përgjithshme të komunistëve të Aparatit të KQ të Partisë për dhënie llogarie dhe zgjedhje, (15 mars 1973), iu drejtua Fadil Paçramit, duke nënkuptuar edhe Todi Lubonjën, me fjalët: ”Këta shokë duan që ne të pohojmë se liberalizmi nuk qenka armiku kryesor? Kjo është teza e armikut. Ne bëjmë pyetjen: ”Ju jeni me tezat e partisë, apo me tezat e armikut?”.(Enver Hoxha,Vepra 50 faqe 297,1986).
Më pas, në Plenumin e 4-t të KQ, të mbajtur në qershor të po atij viti, diktatori ynë e cilësoi Todi Lubonjën “…deviator të djathë që ka përkrahur pikëpamje të theksuara liberale e oportuniste,shije estetike moderniste, që u orvat t’i jepte Radiotelevizionit një drejtim thjesht informativ e kulturo-njohës, drejtim që ishte në kundërshtim me orientimet e Partisë dhe Komitetit Qendror të Partisë mbi karakterin politik, ideologjik e kulturor dhe edukativ të tij”. (Enver Hoxha, “Mbi letërsinë dhe artet, faqe 409,1977).
Pastaj ndaj tij dhe Fadil Pacxramit, i cilësuar edhe ai armik i partisë, kurdisi procese qesharake gjyqësore, siç thashë më lart,i kalli nëpër burgje,kurse familjet e tyre i internoi.
Më tutje në veprën e tij “Jeta ime”, i befasuar nga qëndrimi që po mbante Enver Hoxha ndaj Festivalit të 11-te Ramiz Alia shkruan:
“Para se Enveri të fliste në Presidiumin e Kuvendit Popullor, nuk kishim arritur të flisnim bashkë për Festivalin. Kështu kritika e tij për Festivalin ishte e papritur për mua. Bile nuk më erdhi mirë që Enveri bëri kritikë publike, pa biseduar fare me mua, që përgjigjesha për këtë sektor veprimtarie… (faqe 263-264).
Pra, Ramiz Alia, me shumë të drejtë e ka ndier veten të fyer.
“Kjo është ana formale e çështjes, – vazhdon Ramiz Alia në librin e tij. – Themelore është se unë nuk e kisha të qartë se përse E. Hoxha mbajti atë pozicion aq kritik ndaj Festivalit XI. Në të gjitha kontaktet dhe bisedat që kam pasur me të për probleme të arteve dhe të kulturës,E nveri asnjëherë nuk tregohej i ngurtë”, (faqe 263).
Pastaj në libër Ramiz Alia përmend edhe takimin që Enver Hoxha ka pasur disa muaj para Festivalit të 11-të të Këngës në RTVSH më 1972 me Agim Meron, sekretarin e parë të KQ të Rinisë, në të cilin ai kishte këshilluar që ndaj brezit duhej të tregohej vëmendje e veçantë, që të rinjtë ta ndjenin veten më të lirë,që të jepeshin më shumë filma, qoftë në shfaqje në RTVSH,apo këngë e valle…
“Prandaj, – thekson ai,-për mua ka qenë e vështirë në atë kohë të kuptoja atë qëndrim aq të rreptë të Enverit.” (faqe 263).
Epilog
“Për një plesht dogji jorganin”- ,thotë populli. Kështu Enver Hoxha pas Festivalit të 11-të, që ato net funddhjetori ‘72 e ndoqi nga vila e tij në Vlorë, dënoi pjesëmarrës të festivalit, këngëtarë, muzikantë si, Gaspër Curcia, poetin Sadik Bejko, këngëtaren Justina Alia, prezantuesit e festivalit, Bujar Kapexhiu dhe Edi Luarasi; pastaj dënoi me burgime të rënda drejtorin e përgjithshëm të RTVSH, Todi Lubonja, regjisorin e këtij festivali dhe këngëtarin Sherif Mejdani, për të vazhduar më pas me dënime të tjera të rënda ndaj shkrimtarëve dhe artistëve që në krijimtarinë e tyre kishin pasur “gabime ideore”, si pasojë e “ndikimeve borgjezo-revizioniste”. Pastaj, siç dihet, dënimet e tij u shtrinë në fusha të ekonomisë, ushtrisë, me koka të prera edhe anëtarësh të Byrosë Politike. Dhe të gjitha e kishin zanafillën te një festival kënge…
Stalini ishte diktator të cilin Enver Hoxha e adhuronte dhe ndiqte hap pas hapi veprën e tij gjakësore. Por Enver Hoxha ia kaloi me aktet e tij kriminale që nisi pas Festivalit të 11-të në Plenumin e 4-t të KQ të PPSH-së për letërsinë dhe artin.
Edhe diktatori rus me filmin”Djemtë e gëzuar”, siç e pamë, mund të kishte nisur një kryqëzatë të tillë kundër autorëve të këtij filmi, të cilësuar nga vartësit e tij fanatikë, ”si i damkosur nga ndikime të shëmtuara hollivudiane”, dhe pastaj ta vazhdonte atë ndaj krijuesve kudo në Bashkimin Sovjetik. Më 1931 mund të kishte dënuar edhe shkrimtarin e madh Shollohov për dy vëllimet e para të romanit “Doni i qetë” që ishin kritikuar rëndë në plenume nga drejtues të Lidhjes së Shkrimtarëve të Bashkimit Sovjetik, “për idealizimin e jetës së kozakëve”, “mungesën e luftës së klasave” dhe “përshkrimin e zbehtë të personazheve të kuq, në krahasim me personazhet e bardhë” dhe kështu vihej në pikëpyetje, botimi i vëllimit të tretë. Por ishte përsëri Stalini që pa ngurruar dha urdhër që ky vëllim të botohej.
Kurse Enver Hoxha më 1966, i ndikuar nga kritika letrare kineze që e cilësoi “Donin e qetë” si vepër revizioniste, me Melehovin personazh të lëkundur, jo pozitiv, dha pëlqimin që ky roman, i cili fitoi edhe çmimin “Nobel”, të hiqej nga qarkullimi, si vepër që shkonte ndesh me parimet e realizmit socialist.
Ia kalonte edhe në këtë rast mjeshtrit të tij, Stalinit…
