Nga Flori Bruqi:
Programi serb për shpërnguljen e shqiptarëve
Shpërngulja e shqiptarëve nga Kosova ka filluar menjëherë pasi që Mbretëria serbe e aneksoi Kosovën në vitin 1912. Paralelisht me shpërnguljen e detyruar, ka vazhduar procesi i kolonizimin serb të Kosovës.
Familje shqiptare në rrugë për në turqi 1912.
Shpërngulja e shqiptarëve ka filluar edhe më herët nga viset veriore të Shqipërisë. Dëbimet e para të njohura datojnë që në vitet 1877. Në këtë kohë janë dëbuar shqiptarët që kanë jetuar në viset më veriore që janë prej Pazari të ri, Kurshumlisë si dhe gjithashtu edhe prej vilajetit të Nishit. Në këtë kohë të gjitha ata që s'kanë mundur të ikin janë vrarë, masakruar nga forcat e ndryshme serbo-malazeze. Kështu që, është bërë ndryshim i thellë i hartës demografike të regjionit.
Aneksimi serb i Kosovës
Shpërngulja e detyruar e shqiptarëve nga Kosova, Dukagjini, Sanxhaku dhe nga Maqedonia, ka filluar në luftën e parë ballkanike në tetor të 1912.
Sipas dokumenteve të diplomacisë serbe 281.747 njerëz janë dëbuar deri në gusht të vitit 1914, duke mos llogaritur fëmijët deri në moshën gjashtë vjeçare.[2] Familjet shqiptare janë nga hapësirat e sapo-pushtuara të deportuara përmes Greqisë për në Turqi. Për popullimin me myslimanë nga shtetet ballkanike ishte përcaktuar hapësira e quajtur Anadoll, a për shqiptarët e Halep dhe Bagdad, në Siri dhe Irak.
Në pronat e shqiptarëve të dëbuar, qeveria serbe ka vendosur mbi 20.000 familje serbe, ndërsa qevera e Malit të Zi ka planifikuar t'i vendos 5.000 familje në Dukagjin.
Shpërngulja nga Mbretëria Jugosllave
Me kthimin e ushtrisë serbe në vitin 1918, Shpërngulja me dhunë e shqiptarëve, pa të drejtë kthimi, ka vazhduar deri në luftën e dytë botërore.Në periudhën e Mbretërisë Jugosllave, "njësi fluturuese" të ushtrisë, policisë dhe çetnikëve i kanë torturuar dhe vrarë popullsinë shqiptare.
Nga 1918 deri në 1938, ushtria i ka djegur dhe shkatërruar 320 fshatra shqiptare. Vetëm në periudhën 1918-1912, janë vrarë 12.346 persona, janë burgosur 22.150 persona, janë vjedhur 50.515 shtëpi dhe janë djegur 6.125 shtëpi.
Sipas të dhënave nga Instituti i historisë në Prishtinë, në periudhën e viteve 1919-1940 në përgjithësi janë dëbuar 255.878 myslimanët nga Mbretëria Jugosllave në Turqi, nga të cilat :
Shqiptarët : 215.412
Turqet : 27.884
Boshnjakët : 2.582
Turqet : 27.884
Boshnjakët : 2.582
Krahas shpërnguljes në Turqi ka ekzistuar edhe një shpërngulja më të madhe në Shqipëri. Sipas disa të dhënave, vetëm në vitin 1921 nga hapësirat jugosllave në Shqipëri janë shpërngulur rreth 40.000 persona.
Përveç Turqisë dhe Shqipërisë, shqiptarët kanë ikur edhe në Evropë dhe në Amerikën Veriore, dhe në këtë mënyrë janë krijuar diaspora shqiptare të shumta në ato vende.
Kontaktet e para shtetërore ndërmjet Mbretërisë SKS dhe Turqisë shpërnguljes së shqiptarëve janë zhvilluar në vitin 1926 janë themeluar platforma të reja të ministrisë Jugosllave të argokulturës, qëllim i së cilës ishte eskpatrimin e shqiptarëve mund të arrihet vetëm si një proces afatgjatë, pasi që as Jugosllavia nuk ka mjete të mjaftueshme as rrethanat ndërkombëtare nuk lejojnë lejuar të vendoset për një afat të shkurtë.
Pas vendosjes së diktaturës, Mbretëria e Jugosllavisë ka intensifikuar pastrimin etnik të shqiptarëve, ku rol udhëheqës kishte Klubi kulturor Serb, i përkrahur nga administrata shtetërore.
Qeveria Jugosllave në 1935 ka mbajtur takime me pesë përfaqësuesit nga pesë ministritë dhe Shtabi gjeneral e përpiluan projektin "mbi dëbimin e elementit josllav nga Serbia Jugore"Ndërmjet përfundimeve të tij ka dominuar prurja urgjente e një konvente bilaterale me Turqinë dhe Shqipërinë. Me marrëveshjen ishte e paraparë çlirimi nga të gjitha detyrimet e tatimeve dhe të ushtrisë për të gjithë ata që në mënyrë vullnetare kanë hequr dorë nga shtetësia jugosllave dhe transport pa pagesë për ata që pronën e tyre të patundshme t'ua jepnin shtetit.Sugjerimet e shtabit gjeneral janë pranuar si masa për "dëbim me sukses dhe të shpejtë të popullsisë josllave“ në Turqi dhe Shqipëri.
Masat kanë nënkuptuar edhe shuarken e propagandës kundër shpërnguljes që është udhëhequr nga Tiranë, shpesh duke thirrë rekrutët shqiptarë nga hapësirat kufitare në ushtrime ushtarake, ndalesë në pranim në shërbimin shtetëror "persona që vijnë në konsideratë për shpërngulje", transferimi i nëpunësve josllav në treva të tjera të vendit, "nacionalizimi i objekteve gjeografike dhe mbiemrat personal" etj.
Turqia në fillim të 1936 shprehu gatishmërinë për arritjen e një marrëveshjeje formale me Jugosllavinë për transferimin e 200.000 banorë që janë të ngjashëm me mentalitetin turk, ata në Turqi "do të asimiloheshin lehtë".
Duke kritikuar politikën afatgjate të dëbimit të shqiptarëve, akademiku dhe politikani serb Vasa Çubrilloviç sugjeroi mënyra për zgjedhjen e "problemit shqiptarë" me pastrime etnike në masë të madhe të Kosovës nga Shqiptarët. Çublirlloviçi më 1937 e bëri projektin e Dëbimi i Shqiptarëve për qeverinë e Stojadinoviçit, që duhej ta ndiqte qeveritë shtetërore.
“ Arnatutët është e pamundur t'i shtypësh vetëm me kolonizim gradual... Mënyra e vetme dhe mjet i vetëm është dhuna brutale e një qeverie shtetërore e organizuar... ku ne gjithnjë kemi qenë mbi ta.
Qeveria e Beogradit ka organizuar formacione paramilitare çetnikët që janë udhëhequr nga Kosta Peçanac, Miliç Krstiç, Jovan Babunski, Vasilije Trbic dhe të tjerë, që i kanë organizuar ekspedita dënueses duke kryer dhunë, terror dhe plaçkitje e organizuar.
Qeveria e Beogradit ka organizuar formacione paramilitare çetnikët që janë udhëhequr nga Kosta Peçanac, Miliç Krstiç, Jovan Babunski, Vasilije Trbic dhe të tjerë, që i kanë organizuar ekspedita dënueses duke kryer dhunë, terror dhe plaçkitje e organizuar.
7 tetor 1938 : ministria e ushtrisë e Mbretërisë Jugosllavisë ka urdhëruar që të vazhdohet me aksionin e dëbimit të shqiptarëve, ndërsa komanda III e armatës sugjeroi masa që duhet ta kryejnë në mënyrë të "qëllimshme, sistematike, por edhe energjike" dhe në kohë sa më të shkurtë duhet të thyhen masa kompakte të mëdha të shqiptarëve.
Armata në lidhje me këtë tregon një rol të rëndësishme që duhet të udhëhiqet nga ana e Kisha mbrotja popullore dhe iniciativa private.
Gjatë kohës shumë të vështirë për shqiptarët nën administrimin monarkik të serbëve Partia komuniste Jugosllave ka vepruar në Kosovë, duke faleminderuar për autonominë dhe barazinë vëllazërore të popujve, ishte kundër dëbimit të shqiptarëve në Turqi, konfiskimin e pronave të tyre dhe terrorit kundrejt tyre.
Konventa Jugosllave-Turke
Aktivitetet shtetërore në dëbimin e myslimanëve kulminoi me nënshkrimin e konventës Jugosllave-turke.
Nga 9 deri 11 korrik 1938 në Stamboll u mbaj një varg i takimeve në përgatitjen e marrëveshjes Jugosllavi-Turqi mbi dëbimin e shqiptarëve. Anët kanë rënë dakord që në afat prej gjashtë viteve të zhvendosen 40.000 familje shqiptare nga Kosova, Maqedonia dhe Mali i zi në zona të zbrazta Anadolli.
Konventa jugosllve-turke u nënshkrua më 11 prill 1938, a është dashur të hyjë në fuqi kur të ratifikohen nga parlamentet e të dy shteteve. Zhvendosja e shqiptarëve është dashur të lirojë toka të punueshme për serbët nga rajonet pasive.
Artikulli 2 i konventës ka paraparë ekspatririmin në tërësi të shqiptarëve nga shumë qytete, nga të cilat janë :Prizren], Ferizaj, Prishtinë, Kaçanik, Gjilan, Preshevë, Pejë, Istog, Mitrovicë, Gjakovë, Vushtrri, Drenicë dhe të tjerë. Gjatë pesë viteve të para, nga 1939 deri në 1944, ishte e paraparë që në Turqi të vendosen 25.000 familje shqiptare, dhe në dinamikën në vijim.
4000 familje në 1939,
6000 familje në 1940,
7000 familje në 1941 dhe 1942 si dhe
8000 familje në 1943 dhe 1944.
6000 familje në 1940,
7000 familje në 1941 dhe 1942 si dhe
8000 familje në 1943 dhe 1944.
Sipas marrëveshjes, një familje mund t'i ketë deri në 250 anëtarë, kështu që 40.000 familje mund të përmbajë më shumë miliona njerëz.
Ratifikimin dhe realizimin e kësaj konvente e kanë penguar mosmarrëveshjet financiare, kampanja shqiptare kundër dëbimit dhe shpërthimi i Luftës së dytë botërore.[10] Edhepse kjo marrëveshje nuk është as e ratifikuar e as e kryer sipas planit, ka pasur pasoja të rënda në pozicionin dhe ë ardhmen e popullatës shqiptare.
Pasojat
Si pasoja të pastrimit etnik afatgjatë dhe kolonizimit të hapësirave shqiptare, ka ardhur deri te ndryshimeve të rëndësishme në strukturën etnike të popullatës.
Gjithashtu, për shkak të zbatimit të masave të dhunës në raport të grupeve etnike janë bërë shumë të tensionuara, veçanërisht ndërmjet vendaseve dhe kolonialistëve serb, që ka pas pasoja në thellimin e konfliktit shqiptaro-serb.
Shpërngulja e shqiptarëve nga Kosova, dhembja shekullore që po vazhdon edhe sot e kësaj dite!
Kosova përbën numrin më të madh të azilkërkuseve në qendrat strehimore në Hungari. 35 mijë persona kërkuan azil vetëm gjatë vitit 2014-2015.
Njoftimet mbi azilkërkuesit e shumtë nga Kosova që po mësyjnë vendet perëndimore i ka shënuar edhe media amerikane, duke nënvizuar se ata tani përbënin numrin më të madh të azilkërkuesve në qendrat strehimore në Hungari.
Kanali televiziv amerikan FoxNews njoftonte, duke cituar një raport nga agjencia amerikane Associated Press për rrugët e reja të emigrantëve drejt Bashkimit Evropian, që kalojnë përmes Hungarisë, emigrant që vijnë si nga vende të largëta si Afganistani dhe Siria, por edhe ato nga afër nga Kosova dhe Shqipëria. Mijëra emigrantë në javë kalojnë në Hungari duke kërkuar azil, që e ka kthyer këtë vend në një vend transit drejt BE-së.
Sipas raportit, këtë vit në Hungari kishin kërkuar azil 35.000 veta, që është pothuajse dyfish më shumë se më 2013 kur ishin 18.900.
Muajve të fundit fluksi i azilantëve ishte disafishuar nga 683 kërkesa për azil sa ishin në mars, në nëntor ky numër ishte rritur 9,125, ndërsa parashihej që në dhjetor të arrinte në 12.500. Rreth gjysma e këtyre kërkesave për azil janë emigrantë nga Kosova, thuhet në këtë raport. Pas kosovarëve, numrin më të madh e përbëjnë emigrantët nga Afganistani, 7,400 dhe nga Siria, 6,600.
Kosovarët, sipas raportit, udhëtojnë me autobus për në Suboticë në veri të Serbisë dhe pastaj përmes GPS në telefonat personal bëjnë një udhëtim tri-orësh për në Hungari. Kosovarët thuhet se qëllim kanë Gjermaninë dhe vendet e tjera perëndimore ndërsa arsyet kryesore të emigrimit të tyre janë sociale.
Fshati Asotthalom pret që në prag të Krishtlindjeve do të ketë një numër të madh të emigrantëve. Një nga azilkërkuesit nga Kosova u kishte thënë autoriteteve lokale se i ‘tërë fshati prej 2,500-3,000 banorëve ishin në përgatitje në niseshin.
Shpërngulja e shqiptarëve nga Kosova ,më zi se në kohën e ish Jugosllavisë
Papunësia dhe varfëri, po ua humbin durimin qytetarëve nga KosovaTrendi i ikjes së qytetarëve të Kosovë drejt vendeve të Evropës, e veçmas kohëve të fundit, është pasojë e mungesës së politikave të duhura për zhvillimin ekonomik të vendit, por edhe pasojë e krizës së përgjithshme. Përfaqësues të sektorit të ekonomisë në vend, thonë se zhvillimi i ultë ekonomik, mungesa e politikave efikase për zhvillim dhe tërheqje të investimeve nga jashtë dhe mungesa e vendeve të punës për të rinj e Kosovës, janë shkaktar të kësaj situate jo vetëm këtë vit por viteve të fundit në përgjithësi.
Valë e re e migrimit drejtë shteteve perëndimore. Vetëm ditëve të fundit nga Ferizaj u nisën dhjetëra autobusë përplot njerëz për siç thonë në kërkim të shpresës për një jetë më të mirë.
Nga periferia e Ferizajt dhe përmes autobusëve të linjës Prishtinë-Beograd shumë qytetarë tentojnë të migrojnë në shtetet perëndimore. Shoferi i autobusit thotë se këtë linjë e mbanë në vazhdimësi dhe autobusët janë të stërmbushur.
Në këto fotografi janë kampet e Hungarisë në të cilat po ndalohen emigrantët nga Kosova, vala e të cilëve, vetëm gjatë ditëve të fundit ka marrë përmasa edhe më shqetësuese.Që nga e shtuna në mbrëmje, në vazhdimësi është raportuar për këtë gjendje shqetësuese ku shihen pamjet e qindra qytetarëve të Kosovës duke lënë vendin e duka ua mësyer vendeve të ndryshme.
Numri i madh i kosovarëve që po ia mësyjnë Evropës nuk ka të ndalur.Në disa foto të publikuara shihen se si trajtohen shqiptarët në shtetin e Francës, më konkretisht në kampet e azilit kërkuesve.Ka disa prej tyre që gjumin e bëjnë në dysheme por edhe në tavolina.
Veprimtari i çështjes kombëtare, Adem Demaçi në një prononcim për InLajm, ka bërë thirrje që të mos lëshohet vendi, pasi sipas tij, atje do të jenë të përbuzur e të padëshiruar.Ai vlerëson se të rinjtë po ikin, pasi nuk po kanë mundësi për të gjetur një rrugëdalje nga këtu.
“Kjo është një nevojë e domosdoshme që njerëzit po donë me mbet gjallë. Këtu nuk po ka nga të ia mbajnë, punë nuk ka, rrugëdalje s’po gjejnë. Është e vërtet që njerëzit nuk po donë bash punët e rënda me iu kapë tokës, me u marrë me bletari, blegtori e të tjera, por po shikojnë gjithqysh me pas punë ma të lehta”, tha ai.Ai u kujton se nga e gjithë kjo, janë disa grupe që po përfitojnë, e që më pas po mbesin nëpër kufijtë.Demaçi nuk e fajëson koalicionin, PDK-LDK, por thotë se kjo është sëmundje e vjetër, që vjen si pasojë e varfërisë. Me gjithë këtë, ai sheh “dritë në fund të tunelit”.“Kjo nuk ka lidhje me atë punë hiq. Edhe para kësaj kanë pas ikje. Kjo është sëmundje e moçme, papunësia, varfëria mjerimi. Pasi të formohet qeveria kanë me u qel do kanale të frymëmarrjes. Ka me u angazhuar edhe Gjermania me një potencial të madh për me qel punë. Kështu që ka me u qel një far rrugëdalje jo aq e madhe sa kemi nevojë por kemi pak”, tha ai.“O vëllezër mos e lëshoni vendin tuaj, mundohuni me gjetë çfarëdo pune që gjoni këtu, sepse me shku atje, jeni të përbuzur, jeni të padëshirueshëm”, tha ai.
Sipas dokumenteve që gjenden në Arkivin e Sekretariatit Federativ të Punëve të Jashtme në Beograd, në Fondin PO (Politçko Odelenje) nga Konsulati gjeneral jepen këto të dhëna për shpërnguljen e shqiptarëve nëpër Selanik në Turqi.
Sipas dokumentit numër 1246 të përpiluar më 12 prill 1914 jepen këto shifra:
Nëntor 1912 në Turqi shpërngulen 8866 shqiptarë,
Dhjetor 1912 në Turqi shpërngulen 11493 shqiptarë,
Gjatë Janarit 1913 shpërngulen 12087 shqiptarë,
Gjatë Shkurtit shpërngulen 1288 shqiptarë,
Gjatë Marsit shpërngulen 7553 shqiptarë,
Gjatë Prillit shpëngulen 6725 shqiptarë,
Gjatë Majit shpërngulen 12813 shqiptarë,
Gjatë Qershorit shpërngulen 9386 shqiptarë,
Gjatë Korrikut shpërngulen 21045 shqiptarë,
Gjatë Gushtit shpërngulen 29312 shqiptarë,
Gjatë Shtatorit shpërngulen 13380 shqitparë,
Gjatë Tetorit janë shpërngulur 14764 shqiptarë,
Gjatë Nëntorit shpërngulen 17313 shqiptarë,
Gjatë Dhjetorit shpërngulen 15502 shqiptarë,
Gjatë janarit të vitit 1914 në Turqi shpërngulen 10182 shqiptarë,
Gjatë Shkurtit në Turqi shpërngulen 25060 shqitparë,
Gjatë Marsit në Turqi shpërngulen 12346 shqiptarë,
Dhjetor 1912 në Turqi shpërngulen 11493 shqiptarë,
Gjatë Janarit 1913 shpërngulen 12087 shqiptarë,
Gjatë Shkurtit shpërngulen 1288 shqiptarë,
Gjatë Marsit shpërngulen 7553 shqiptarë,
Gjatë Prillit shpëngulen 6725 shqiptarë,
Gjatë Majit shpërngulen 12813 shqiptarë,
Gjatë Qershorit shpërngulen 9386 shqiptarë,
Gjatë Korrikut shpërngulen 21045 shqiptarë,
Gjatë Gushtit shpërngulen 29312 shqiptarë,
Gjatë Shtatorit shpërngulen 13380 shqitparë,
Gjatë Tetorit janë shpërngulur 14764 shqiptarë,
Gjatë Nëntorit shpërngulen 17313 shqiptarë,
Gjatë Dhjetorit shpërngulen 15502 shqiptarë,
Gjatë janarit të vitit 1914 në Turqi shpërngulen 10182 shqiptarë,
Gjatë Shkurtit në Turqi shpërngulen 25060 shqitparë,
Gjatë Marsit në Turqi shpërngulen 12346 shqiptarë,
Gjithsej, sipas dokumentit, vetëm në Turqi, janë shpërngulur 239807 persona.
Në këtë shifër theksohet se nuk hyjnë fëmijët që ishin nën moshën 6 vjeçare. Gjithashtu, theksohet në këto dokumente, se nëpër Kavallë kanë kaluar edhe 4 mijë familje myslimane, por edhe po aq përmes rrugës tokësore. Të gjithë këta persona thuhet se i kanë çuar në Turqi me 395 anije evropiane.
Sipas të dhënave të “Komitetit të Kosovës”, gjatë Prillit të vitit 1914 për në Turqi janë shpërngulur: 6520 shqiptarë.
Gjatë majit për në Turqi janë shpërnguljur 15414 shqiptarë,
Gjatë Qershorit për në Turqi janë shpërngulur 14821 shqiptarë,
Gjatë Korrikut për në Turqi janë shpërngulur 26237 shqiptarë,
Të gjitha këto të dhëna i ka botuar Akademia Serbe e Shkencave dhe Arteve, seksioni i Shkencave Historike
(“Dokumenta o spolnjoj politici kraljevine serbije”, K.VII Sv.1 Beograd 1980.f.617-618).
Sipas të dhënave të Ministrisë së Punëve të brendshme të mbretërisë serbe (1912-1915) në Kosovë ishte planifikuar të kolonizohen 20 mijë serbë në zonën e okupuar nga serbët dhe 5 mijë malazezë në zonën e Kosovës të okupuar nga malazezët.
Burimi i të dhënave
^ Expulsions of Albanians and Colonisation of Kosova
^ Dokumentet mbi politikën e jashtme të Mbretërisë Serbe të viteve 1903.-14., libri VII, vëllimi 1. Beograd, 1980, faqet 617-618.
^ Dokumetet mbi politikën e jashtme e Mbretërisë Serbe 1903-1914., libri VII/2, faqja 319 (nr, 186) SANU Beograd 1980.
^ Dr. Branko Babiç, Politika e Malit të Zi në rrethinat e sapo liruara 1912-1914., Titograd, 1984, faqet 267-277.
^ a b c d e f g h i Shpërngulja e shqiptarëve dhe kolonizimi i Kosovës II (Insituti historik në Prishtinë)
^ AJ. Bgd. fund of MIA. doc. of 1918-1921
^ A.Q.Sh. Tirana, fund of KMKK -D-32 no. 70881, 21/XII/1921.
^ a b c d Dimitrije Bogdanovic, Libri mbi Kosovën
^ Svetozar Pribicevic, Diktatuara Kralja Aleksandra, Beograd, 1983, str.15.
^ a b c d e f g Vladan Jovanoviç, Në kërkim për atdheun? - migrimi i muslimanëve nga Jugosllavia në Turqi 1918-1941
^ Historical dictionary of Kosova
^ a b Ante Beljo, Ideologjia e Serbisë së Madhe
^ A. Hadri, Kosova dhe Metohija në Mbretërinë Jugosllave, IG 1967 1-2 76-77.
^ Enciklopedia ushtarake, Beograd, 1972, libri i katërt, faqe 656
^ Rushit Ramabaja: ”Libri Mareci i shpresës së mirë” dhe rrëfime të trishta për golgotën e kolonave të Gallapit në Grashticë, Makoc e Llukar”
^ Dokumentet mbi politikën e jashtme të Mbretërisë Serbe të viteve 1903.-14., libri VII, vëllimi 1. Beograd, 1980, faqet 617-618.
^ Dokumetet mbi politikën e jashtme e Mbretërisë Serbe 1903-1914., libri VII/2, faqja 319 (nr, 186) SANU Beograd 1980.
^ Dr. Branko Babiç, Politika e Malit të Zi në rrethinat e sapo liruara 1912-1914., Titograd, 1984, faqet 267-277.
^ a b c d e f g h i Shpërngulja e shqiptarëve dhe kolonizimi i Kosovës II (Insituti historik në Prishtinë)
^ AJ. Bgd. fund of MIA. doc. of 1918-1921
^ A.Q.Sh. Tirana, fund of KMKK -D-32 no. 70881, 21/XII/1921.
^ a b c d Dimitrije Bogdanovic, Libri mbi Kosovën
^ Svetozar Pribicevic, Diktatuara Kralja Aleksandra, Beograd, 1983, str.15.
^ a b c d e f g Vladan Jovanoviç, Në kërkim për atdheun? - migrimi i muslimanëve nga Jugosllavia në Turqi 1918-1941
^ Historical dictionary of Kosova
^ a b Ante Beljo, Ideologjia e Serbisë së Madhe
^ A. Hadri, Kosova dhe Metohija në Mbretërinë Jugosllave, IG 1967 1-2 76-77.
^ Enciklopedia ushtarake, Beograd, 1972, libri i katërt, faqe 656
^ Rushit Ramabaja: ”Libri Mareci i shpresës së mirë” dhe rrëfime të trishta për golgotën e kolonave të Gallapit në Grashticë, Makoc e Llukar”
- Dubravka Stojanović, U spirali zločina: balkanski ratovi
- Izveštaj Međunarodne komisije (str. 151)
- Nadbiskup Lazar Mjeda, Izveštaj o srpskom osvajanju Kosova i Makedonije
- Kosta Novaković, Srbizacija i kolonizacija Kosova
- Otpor okupaciji i modernizaciji
- Civil resistance in Kosovo, by Howard Clark (p. 9, 10)
- Dimitrije Bogdanović, Knjiga o Kosovu
- Izveštaj međunarodne komisije za ispitivanje uzroka i vođenja Balkanskih ratova
- Miranda Vickers, The Albanians: a modern history
- Robert Elsie, The Conference of London 1913
- Dimitrije Tucović, Srbija i Arbanija (u Izabrani spisi, knjiga II, str. 124-125) Prosveta, Beograd, 1950.
- Dimitrije Tucović, Srbija i Arbanija (u Izabrani spisi, knjiga II, str. 124) Prosveta, Beograd, 1950.
- Zvanični izveštaj velikim silama o stradanjima u Debru
- Izveštaj Međunarodne komisije (str. 160-162)
- Izveštaj Međunarodne komisije (str. 160-162)
- Izveštaj Međunarodne komisije (str. 162-164)
- Srpska vojska je ostavila krvavi trag (The New York Times, 31. decembar 1912.)
- Kristofer Hičens, Nezavisno Kosovo
- Seobe Dimitrija Tucovića
- Iakovos D. Michailidis, The Carnegie Commission in Macedonia, Summer 1913
- Izveštaj Međunarodne komisije (str. 9, 10)
- Izveštaj Međunarodne komisije (str. 244)
- Izveštaj Međunarodne komisije (str. 72)
- Izveštaj Međunarodne komisije (str. 233)
- Other Balkan Wars: A 1913 Carnegie Endowment Inquiry in Retrospect
- Ljubinka Trgovčević, The Kosovo Myth in the First World War “To get revenge for Kosovo” implied to restore the state, free the territories where it once .
- Izveštaj Međunarodne komisije (str. 151)
- Nadbiskup Lazar Mjeda, Izveštaj o srpskom osvajanju Kosova i Makedonije
- Kosta Novaković, Srbizacija i kolonizacija Kosova
- Otpor okupaciji i modernizaciji
- Civil resistance in Kosovo, by Howard Clark (p. 9, 10)
- Dimitrije Bogdanović, Knjiga o Kosovu
- Izveštaj međunarodne komisije za ispitivanje uzroka i vođenja Balkanskih ratova
- Miranda Vickers, The Albanians: a modern history
- Robert Elsie, The Conference of London 1913
- Dimitrije Tucović, Srbija i Arbanija (u Izabrani spisi, knjiga II, str. 124-125) Prosveta, Beograd, 1950.
- Dimitrije Tucović, Srbija i Arbanija (u Izabrani spisi, knjiga II, str. 124) Prosveta, Beograd, 1950.
- Zvanični izveštaj velikim silama o stradanjima u Debru
- Izveštaj Međunarodne komisije (str. 160-162)
- Izveštaj Međunarodne komisije (str. 160-162)
- Izveštaj Međunarodne komisije (str. 162-164)
- Srpska vojska je ostavila krvavi trag (The New York Times, 31. decembar 1912.)
- Kristofer Hičens, Nezavisno Kosovo
- Seobe Dimitrija Tucovića
- Iakovos D. Michailidis, The Carnegie Commission in Macedonia, Summer 1913
- Izveštaj Međunarodne komisije (str. 9, 10)
- Izveštaj Međunarodne komisije (str. 244)
- Izveštaj Međunarodne komisije (str. 72)
- Izveštaj Međunarodne komisije (str. 233)
- Other Balkan Wars: A 1913 Carnegie Endowment Inquiry in Retrospect
- Ljubinka Trgovčević, The Kosovo Myth in the First World War “To get revenge for Kosovo” implied to restore the state, free the territories where it once .
