Është një degë e shkencës së letërsisë e cila merret me vlerësimin dhe gjykimin e vlerave letrare të veprës artistike.
Ajo shpesh definohet si ndërmjetësuese midis veprës letrare dhe lexuesit. Ajo ka për qëllim që sa më thellësisht ta zbulojë kuptimin dhe bukuritë që fshihen në veprat konkrete letrare të së tashmes e të së kaluarës, për t’u lehtësuar lexuesve kuptimin sa më të plotë dhe kënaqësinë që ndjejnë kur i lexojnë ato.
Kritika letrare ndërtohet dhe zhvillohet eksluzivisht mbi bazat e përshtypjeve individuale të veprës së lexuar dhe mbresave të cilat i lë vepra letrare, pa pasur nevojë që ato të përfshihen në ndonjë sistem shkencor të të menduarit dhe të studiuarit të letërsisë.
Kritika letrare, si degë e veçantë e shkencës së letërsisë, ka për detyrë ta vlerësojë vlerën e veprës letrare dhe të tregojë se ç’rëndësi ka ndonjë vepër në çastin kur ajo botohet (publikohet).
Detyra e kritikës letrare është të shpjegojë atë që është më e fshehtë dhe më e ndërlikuar në veprën letrare ekëto janë mendimet dhe idetë e shkrimtarit.
Ajo duhet të flasë për rrethanat dhe kushtet shoqërore nga të cilat kanë dalë idetë e shkrimatrit, t’i shpjegojë karakteret si bartës të pikëpamjeve të caktuara dhe si përfaqësues të mjedisit të caktuar, të klasës dheshtresës shoqërore dhe të tregojë për ndikimet e shkrimtarit.
Kritika duhet të tregojë se ç’risi paraqet publikimi i një vepre në letërsi, në kohën kur ajo është shfaqur dhe ç’ndikim ka pasur ajo në zhvillimin e mëtejshëm të letërsisë.
Kritika letrare e vlerëson veprën me masat që zotërojnë në letërsinë bashkëkohore, por duhet të futë në të dhe shijen e kohës kur ka lindur vepra, ta kuptojë nivelin e zhvillimit letrar, ajo, jo vetëm që ndërmjetëson midis veprës dhe lexuesit, por shpjegon edhe kuptimin e veprës dhe nxjerr në pah ato përfundime mbi jetën nga e cila ka dalë shkrimtari me veprën e tij letrare.
Vepra letrare, si botë më vete, mund të interpretohet në mënyrë të ndryshme. Nga kjo edhe forma të ndryshme të kritikës letrae.
Kritika stilistike – si lloj i kritikës është e lidhur ngushtë me stilin dhe stilistikën. Kritika stilistike mbështetet në elementet stilistike të veprës letrare.
Kritika estetike – e studion veprën letrare vetëm në aspektin estetik dhe zbaton kriteret estetike në vlerësimin e veprës letrare duke lënë anash vlerat e tjera të veprës.
Kriteret e kritikës estetike kanë ndryshuar gjatë historisë. Renesansa evropiane në pjesën më të mirë i ka gjetur modelet e veta në veprat e shkrimtarëve antikë grekë e romakë. Ata përpiqen t’i gjallërojnë idealet antike, klasicistët francezë dhe teoricienët e tyre në shekullin XVII, por jo për një kohë të gjatë. Paraqiten synime të tjera dhe kritika estetike do të vërë ideale të tjera të cilat do të vijnë me shënime doktrinare: sërish për një kohë të caktuar.
Megjithatë, në shqyrtimin e mundshëm historik të kritikës estetike vërtetohet bindja gjithnjë e më e madhe që veprën letrare duhet vështruar, në të vërtetë, me të gjitha rrethanat e rëndësishme dhe të domosdoshme, por para së gjithash në autonominë e saj relative.
Kritika estetike bashkëkohore thekson nevojën që vepra artistike sa më shumë të çlirohet nga varësia e të tjerave, nga synimet jashtëartistike dhe antiartistike.
Kritika impresioniste (fr. impressionisme – përshtypje) – është lloj i kritikës letrare, e cila si kriter themelor për vlerësimin e veprës letrare merr përshtypjen, impresionin të cilin e ngjall vepra letrare.
Sipas Zhyl Lemetrit, kritiku letrar duhet të mbështetet në mbresat që ngjall vepra letrare tek ai.
Detyra e kritikës është të kumtojë përjetimin e veprës artistike dhe kritiku shpesh merret me atë që e preokupon më së shumti në vepër dhe rreth veprës. Në vend që të gjykojë në bazë të sistemit të caktuar kritik dhe të parimeve të caktuara, kritiku do të duhet të tregojë shenja simpatie ndaj veprës.
Në esencë të saj qëndron bindja se nuk ekziston e vërteta mbi veprën aristike dhe kritiku nuk duhet të gjurmojë kot pas saj, por duhet që spontanisht të lëshohet në përshtypjen estetike të cilën e shkakton vepra dhe që spontanisht t’i përshkruajë reaksionet e shpirtit dhe të sensibilitetit të tij në atë përshtypje.
.Kritika semiologjike – në qendër të studimeve të saj ka shenjën (gr. semeion – shenjë).
Metodën semiologjike i pari e ka përcaktuar Ferdinand de Sosyri në gjuhësinë strukturale.
Meqë vepra letrare realizohet përmes gjuhës dhe analiza e saj nuk mund të bëhet pa nalizën gjuhësore të veprës e cila shpjegohet përmes shenjave.
Kritika biografike – e shpjegon veprën letrare duke u mbështetur në biografinë e shkrimtarit. Poetët romantikëshkruanin shumë për veten, për ndjenjat e thella të tyre, duke lënë pas vetes shumë rrëfime autobiografike (Bajroni, Pushkini etj.).
Parimet themelore të metodës biografike i ka formuluar shkrimtari dhe kritiku francez Sent-Bev, i cili në lidhje me këtë thotë: Mund të kënaqem me veprën letrare, por e kam vështirë
të jap gjykim pa pasur parasysh njeriun i cili e ka shkruar (Sait-Beuve: Chateaubriand). Por sot kjo metodë është vjetëruar.
Kritika filozofike – në analizën e veprës letrare mbështetet në konceptet filozofike që shfaqen në veprën, siç janë çështja e ekzistencës njerëzore, absurdi, kotësia e jetës etj. Kjo metodë ka mbështetjen në fenomenologjinë e Edmund Huserlit, pastaj në ontologjinë si shkencë filozofike dhe mbi të qenmen, mbi atë që ekziston. Sipas studiuesve të ndryshëm (Rene Velek etj.), vepra letrare nuk mund të vlerësohet vetëm në bazë të mendimeve filozofike, duke pasur parasysh si janë strukturuar mendimet e tilla.
Tomas Stern Eliot thotë: as Dante, as Shekspiri në të vërtetë
nuk kanë menduar asgjë. Dostojevski dhe Tolstoi shpesh janë shqyrtuar vetëm si filozofë dhe mendimtarë fetarë. Në kohën e simbolizmit në Rusi paraqitet një shkollë e tërë e kritikëve “metafizikë”, e cila e interpreton letërsinë me anë të qëndrimeve të veta filozofike. Kjo do të thotë se mënyra e organizimit të veprës letrare është ajo që e përcakton edhe vlerën
e saj.
Kritika gazetareske - është formë specifike e kritikës letrare artistike e cila shkruhet nëpër gazetat e përditshme dhe në ato periodike letrare e kulturore.
Ajo kryesisht merret me veprat letrare, me letërsinë, artet e tjera, por edhe me radion dhe televizionin. Për nga forma e jashtme kritika gazetareske është pjesë e gazetarisë, respektivisht e gazetarisë letrare, kurse për nga esenca ajo është pjesë e letërsisë. Ajo e përcjell krijimtarinë letrare bashkëkohore, veprat e sapobotuara. Ajo shkruhet për publikun e gjërë lexues, andaj duhet të jetë komunikative. Meqë publikohet në një kënd të caktuar në gazetë, në një kohë të kufizuarnë radio apo televizion, ajo duhet të jetë shumë koncize, duke i thënë vetëm ato që janë qenësore (esenciale) për një vepër letrare, anët pozitive dhe të metat e veprës letrare.