Waar mensen samentroepen, heerst een irrationele kuddementaliteit, die makkelijk tot rellen, vandalisme, revolutie en andere vormen van sociale onrust leidt. Deze visie domineert al jaren onze perceptie van massagedrag, maar is volgens recent sociaal psychologisch onderzoek helemaal fout.
De 19de-eeuwse Franse psycholoog Gustave Le Bon beschreef massagedrag als een vorm van hersenverlamming: “[Het individu] is niet langer zichzelf en wordt een automaat, (…) een barbaar, een zandkorrel tussen andere zandkorrels, die op elk moment door de wind kan worden opgewaaid.”
Hiewel deze visie nog steeds ons begrip van massagedrag domineert, werpt recenter psychologisch onderzoek een gans andere blik op het fenomeen. Individuen in groep geven hun rationaliteit en zelfbewustzijn niet zomaar op, maar gaan zichzelf uit rationele overwegingen definiëren op basis van de mensen rond hen. Hun sociale identiteit bepaalt dan hoe ze zich verder gedragen.
Volgens Stephen Reicher, sociale psycholoog aan de Universiteit van St. Andrews, wordt de nieuwe theorie ondersteund door de beschikbare data over sociale onrust in de voorbije dertig jaar – van de Amerikaanse rassenrellen in de jaren 1960 tot de meer recente onlusten in Engeland en Frankrijk. De belangrijkste onderliggende factoren waren steevast socio-economische ongelijkheid en een wijdverspreid gevoel van verwaarlozing door de gevestigde orde bij bepaalde bevolkingsgroepen.
Massa’s gedragen zich volgens Reicher dus niet hersenloos of irrationeel. Integendeel: individuen die tot een bepaalde groep behoren, voelen zich verongelijkt genoeg om de handen in elkaar te slaan en gemeenschappelijk te reageren. Vervolgens handelen ze in overeenstemming met hun groepsgenoten.
Dit model verklaart eveneens waarom menigtes ook vaak verstijven in noodgevallen. Zo stierven er tal van mensen tijdens de aanslagen van elf september omdat ze treuzelden om de WTC-gebouwen te ontvluchten – volgens ramppsycholoog John Leach een typisch voorbeeld van massaverbijstering.
Clifford Stott, onderzoeker aan de Universiteit van Leeds, onderzocht de mentaliteit van voetbalhooligans en kwam tot een gelijkaardige conclusie. Engelse voetbalfans werden tijdens de WK’s van 1990 en 1998 pas gewelddadig nadat ze als groep het gevoel kregen geviseerd te worden door de lokale politie.
Schotse supporters bleven ondanks hun buitensporige alcoholconsumptie dan weer opmerkelijk kalm omdat geweldloosheid deel uitmaakte van hun groepsidentiteit.
Op aanraden van Stott probeerden de Portugese autoriteiten tijdens het EK in Portugal van 2004 een nieuwe, minder confronterende massamanagementtactiek uit, waarmee ze onrust bijna geheel wisten te vermijden. Sindsdien is het sociale identiteitsmodel de basis van politiestrategieën bij UEFA-wedstrijden. In verschillende Europese landen wordt de aanpak ook toegepast buiten het voetbal.
Tot slot tonen de onderzoeksresultaten van Reicher, Leach, Stott ook aan dat sterke gevoelens van samenwerking en altruïsme – door de sociale psycholoog John Drury “collectieve weerbaarheid” genoemd – de norm zijn in levensbedreigende situaties. Crisissen zouden groepen van vreemden omvormen tot “psychologische menigtes” met een uitgesproken samenhorigheidsgevoel.
Dat laatste kan een gedeeltelijke verklaring bieden waarom deelnemers aan massaprotesten en revoluties steevast vol passie terugblikken op hun handelingen. Bij wijze van voorbeeld enkele citaten van deelnemers aan de Egyptische revolte van 2011:
- Wetenschapsjournalist Mohammed Yahia: “De revolutie was het grootste evenement dat ik ooit in mijn leven zal meemaken. Het was een stukje paradijs.”
- Basem Fathy: “Niemand maalde erom of je christen was of moslim, arm of rijk.”
- Journaliste Ursula Lindsey: “Je zag die massa en je wist gewoon dat het lot aan jouw kant stond. Het voelde juist aan en het was voor velen een fantastische ervaring. Iedereen raakte bedwelmd door de grootte van de groep. Je zag hun angst wegsmelten en je juichte omdat er zoveel mensen naast je stonden. Die achttien dagen haalden het allerbeste uit alle aanwezigen.”
Journalist Michael Bond besluit op Aeon: “De idee dat we als deel van een massa het beste van onszelf geven, staat haaks op de traditionele visie sinds de Franse Revolutie, maar wordt nu wel wetenschappelijk ondersteund. De cohesie van voetbalfans, het altruïsme van rampslachtoffers en de solidariteit van revolutionairen: de argumenten voor de rationaliteit en de intimiteit van menigtes zijn overweldigend.”
(via Aeon)
Bron : Express.be / Aeon