NIKO POJANI
Shumëkush e di përgjigjen: jemi në Shqipëri. Këtu mund të mbaronte ky shkrim. Por, nga këndvështrimi i tij kushdo mund të japë ndonjë kontribut a sugjerim konkret për të dalë nga gjendja ku jemi. Duke evidentuar së pari mangësi dhe defekte që gjallojnë, ku më pak e ku më shumë, nëpër institucionet tona të fushës. Pa pretenduar për përgjithësime. Çka është qëllimi i këtij shkrimi.
NË UNIVERSITETE
Në shkollën e lartë normalisht përfshihet dhe shkenca. Sipas konceptit Humboltian të harmonizimit të mësimit me kërkimin shkencor. Të konsoliduar prej dy shekujsh në shkollat e botës së përparuar. Tashmë nuk gjen, jo vetëm në Perëndim, por gati kudo edhe në Lindje universitet jashtë këtij koncepti. Edhe në një studim bashkëkohor si ai i prof. Altbach, drejtor i Qendrës Ndërkombëtare për Arsimin e Lartë në Kolegjin e Bostonit, vlerësohet se për suksesin e çdo lloj ekonomie moderne është qendror roli i institucioneve sipas modelit “mësim dhe kërkim shkencor”. Me kushtin që të mos ketë “anarki, dembelizëm dhe mungesë hierarkie shkencore”, por “qeverisje të brendshme të vendosur në duart e profesorëve, meritokraci rigoroze, liri akademike, angazhim në shoqëri” (“Mapo”, 26.08.2013). Pozicioni (jo “kulti”) institucional i profesorit jashtë është përshkruar edhe nga një filozof e profesor i njohur i yni, me dubël-axhendë akademike Francë-Shqipëri, kur thotë: “[atje] profesori është i rrethuar nga një strukturë ndihmëse e fuqishme dhe i mbrojtur nga një sërë ligjesh dhe të drejtash individuale jashtëzakonisht të forta” dhe se, në procesin mësimor-shkencor, “ai është themeli dhe maja e gjithçkaje” (“Shekulli”, 12.02.2006).
Kurse ne kemi ecur gjithnjë e më larg kësaj rruge. Pa e vlerësuar rolin e profesorit (i plotë apo i asociuar), pa e kuptuar atë ose duke bërë sikur. Jo rrallë duke e margjinalizuar e sfiduar. Nga nivele të ndryshme. Ndërkohë kur, siç theksohej kohët e fundit dhe nga një personalitet i shkollës sonë të lartë, duhet (ri)vendosur sa më parë roli i profesorit aktiv e me vepra si drejtues dhe referencë kryesore e çdo departamenti a sektori shkencor (“Shqip”, 10.07.2013). Nëse duhet, edhe nëpërmjet përmirësimeve të përshtatshme ligjore. Për të mos vazhduar as me padurimin qesharak të disave, pavarësisht kualifikimit minimal të tyre, për t’u bërë “shefa” shkencorë-mësimorë (me vota, me vota – konform ligjeve me karakter populist në fuqi!). Duke synuar që “kualifikimin” ta bëjnë më vonë, me asistencën e autoriteteve më lart. Me një fjalë, mbrapsht, nga çdo anë që ta marrësh.
***
Sigurisht që te ne ka (ende) potenciale intelektuale; por, megjithatë, kërkimi shkencor është larg standardeve botërore. Sepse mungon interesi e vlerësimi për ta dhe produktet shkencore. Ndërkohë që kapaciteti i “trurit shqiptar” shfaqet, shpeshherë me shkëlqim të jashtëzakonshëm, vetëm kur ekselencat nga Shqipëria investohen në qendra mësimore-kërkimore të huaja. Janë “hemorragjia e landës së hintë” e këtij kombi – siç shprehej këto ditë një gjuhëtar e shkrimtar i njohur. Që, po të vinin këtu, sado të shquar të jenë, deri tani kanë pasur pak gjasa për punësim.
Te ne ka dhe shumë inflacion e spekulim me fjalën “shkencë”. E tillë serviret deri ndonjë aplikim i rëndomtë apo plagjiaturë, sidomos kur duhet për të “argumentuar” grada dhe tituj. Nisur dhe nga kjo, duket krejt e pavlerë ndonjë “kritikë” për mosevidentimin e fjalës “shkencë” në emërtimin e Ministrisë së re të Arsimit dhe Sportit (MAS). Kritikë që zerohet sidomos kur shprehet nga disa që e “kanë ndritur” deri tani në drejtimin e sektorëve të shkencës dhe institucioneve të shkollës të lartë. Ndërkohë, nga dikasteri i ri do të ishte e mirëpritur rritja në këta sektorë e fondeve, sidomos e kujdesit për menaxhimin dhe eficiensën e tyre.
****
Duke pasur parasysh kryesisht sektorin publik të arsimit e më tepër atë inxhinierik, mund të konstatohej lehtë që në mjaft departamente universitare aktiviteti shkencor pothuaj ka ndalur, është shuar. Bashkëpunimet aq të domosdoshme me botën, gjithashtu. Pavarësisht retorikave dhe vizitave jashtë të “shefave”. Jemi pak a shumë në nivelin e 4-5 viteve më parë, kur për shkollën tonë në përgjithësi filozofi i përmendur më sipër konkludonte në “nivel jashtëzakonisht të ulët bashkëpunimi të vërtetë shkencor me ekipe ndërkombëtare” (“Standard”, 11.10.2008). Pa mohuar këtu ndonjë rast të veçantë, si p.sh. i departamentit të Arkitekturës dhe Urbanistikës (tani fakultet), i cili gjatë viteve të fundit ka pasur bashkëpunime me partneritet të plotë me shkolla dinjitoze të huaja, franceze etj. Çka meriton përshëndetje dhe përkrahje.
Gjithsesi, gjendja e kërkimit shkencor është në përgjithësi e dobët, që nuk ka se si të mos pasqyrohet edhe në mësimdhënie. Kështu konstatonte sivjet një studiues i Qendrës Mjekësore “Erasmus” (Holandë), në shkrimin “Pse duhet Universiteti i Mjekësisë”, ku thotë: “Informacioni mjekësor që u shërbehet studentëve është i vjetruar” dhe se aty “numërohen me gishta profesorët që janë në gjendje të bëjnë një studim” (“Shqiptarja.com”, 27.06.2013).
Niveli sasior dhe cilësor i botimeve tona shkencore janë treguesi më i mirë i gjendjes. Ndoshta mjafton fakti që në Universitetin Politeknik të Tiranës (UPT), që ka shumë fakultete, botohet vetëm një buletin periodik. Aq sa kishte vetëm Fakulteti i Inxhinierisë në vitet ’70 të shekullit të kaluar. Atëherë kur në mbledhjen e “analizës shkencore” të fakultetit një profesor nga më të nderuarit lëshonte me sinqeritet këtë batutë drithëruese: “Nekrologjitë e profesorëve jashtë shtetit – filloi ai – shoqërohen me lista pambarim të publikimeve të tyre shkencore. Te ne të vjen turp me vdekë”.
***
Në fakt, si mund “të bëhet shkencë” në profilet inxhinierike kur në disa prej tyre nuk ka fare laboratorë, ose kur ata janë të vjetruar? Në Fakultetin e Inxhinierisë së Ndërtimit (FIN) p.sh. për lëndën “Konstruksione beton-armé” nuk ka laborator. Edhe në një tjetër po aq kryesore, “Hidraulika”, nuk bëhen punë laboratori (dikur bëhej një numër i madh syresh). Kurse për “Rezistencën e materialeve” ka një pajisje të kohës së Stalinit, të vitit 1951. Krahas këtyre, nuk mund të mos përmenden edhe vullnetet e zbehta, në disa nivele, për të shfrytëzuar pajisjet eficiente e moderne, aq sa disponohen.
Bibliotekat “shkencore” janë gjithashtu në gjendje mjerane. Jo vetëm pa periodikë të kohës, por që rrallë shohin dhe libra të rinj. Pa iu referuar institucioneve të tjera, ndoshta do të mjaftonte informacioni (paradoksal për një vend normal) që në një institucion qendror si Qendra e Studimeve Albanologjike (QSA) “për mungesë fondesh, prej dy vjetësh nuk ka hyrë asnjë libër i ri” (“Sot”, 25.07.2013).
****
Te ne ka dhe pengesa e mungesa të dukshme transparence në miratimin dhe realizimin e atyre pak projekteve a bashkëpunimeve shkencore-mësimore, sidomos kur bëhet fjalë për ato ndërkombëtare. Pengesat vijnë p.sh. nga kërkesa që për çdo gjë lidhur me to “duhet pyetur njëherë” autoriteti më i lartë i institucionit. Aq sa duket sikur titullari i njësisë kryesore (pa folur për departamentin) nuk ka asnjë kompetencë sinjifikative. A nuk çon kjo në një “regjim” autoritetesh me hiperpërqendrim kompetencash? Të cilët perceptohen gati si “shteti vetë”, apo “mbreti vetë” – po të perifrazonim profesorin e mirënjohur shqiptaro-amerikan Sami Repishti. Por, të cilët, nga ana tjetër, i gjen dhe si anëtarë “të thjeshtë” në këshilla e komisione me ekspertë e profesorë që profesionalisht nuk i lidh pothuaj asgjë apo si “pjesëmarrës” në ndonjë projekt shkencor të financuar mirë (e disi të fshehur), në të cilin shefat dhe profesorët e vërtetë të fushës lihen… mënjanë(!). Që, madje, mund të mos kenë fare informacion!
****
Në punën shkencore e më gjerë, ndikime negative sjell edhe ngarkesa e madhe mësimore që po përballojnë pedagogët në universitete gjatë këtyre 6-7 viteve të aplikimit të sistemit të Bolonjës. Sepse ka mungesa të jashtëzakonshme të kapaciteteve të brendshme mësimdhënëse. Për të cilat thuhet, në UT p.sh., se shkojnë deri në 60% të nevojave (“Shqiptarja.com”, 30.06.2013). Arsyeja: bumi “sasior” i studentëve, i cili tregon që, në shifra relative, ne ia “kemi kaluar” edhe SHBA-së! Ku “vetëm” 66% e maturantëve hyjnë në shkollat e larta (në ciklin e parë, “Bachelor”), ndërkohë që shifra jonë korresponduese është 81% (“G.Shqiptare”, 15.08.2013).
Masive janë gjithashtu pranimet në ciklin e dytë, “Master”, pjesë e skemës së njohur si “3+2”, e adoptuar gati kudo në shkollën tonë. Skemë që, me sa duket, duhet të analizohet sa më shpejt për defektet eventuale që mbart. Lidhur me përgatitjen profesionale e shkencore të çdo cikli, kapacitetin absorbues të tregut të punës për ‘to, kapacitetet shkencore-mësimore të shkollës etj. Një drejtues fakulteti në UT shprehej këto ditë se në fakultetin e tij sistemi i tanishëm ka qenë zhgënjyes, madje “shkatërrimtar” (“Shqiptarja.com”, 11.10.2013). Është mjaft i saktë ndërkohë edhe vlerësimi se ky sistem “i ka detyruar studentët, edhe ata që nuk kanë asnjë të dhënë apo dëshirë për të bërë karrierë akademike, t’i hyjnë masterit 2-vjeçar shkencor” (“Shqip”, 11.07.2013). Fakt është se sot shumë të diplomuar(a) “Master” në degë nga më të ndryshmet ankohen se nuk kanë ku të konkurrojnë për punë. Duke mundur të punësohen vetëm diku që s’kërkon aq kualifikim, si p.sh. shitëse butikësh (“Standard”, 11.10.2013).
Në shtimin abuziv dhe moskrijimin e një tradite me standarde të pranimeve në çdo cikël studimesh, ndikojnë për keq edhe rastet kur – duke kapërcyer rregullat formale të vlerësimit të provimit formues, me të cilin finalizohet marrja e diplomës “Bachelor” – nga lart merret ndonjë vendim “tolerant” për pranimin e studentëve në “Master”. Kështu ka ndodhur p.sh. në FIN, në vjeshtën e 2011-s, pak kohë para zgjedhjeve të autoriteteve drejtuese në UPT.
****
Edhe për ciklin e tretë të doktoratës ka probleme, që shtohen me rritjen e vazhdueshme të numrit të doktorantëve, çfarë e ka shtuar veçanërisht vështirësinë për të gjetur udhëheqës disertacioni që të jetë kompetent i fushës. Një studiues ndihej p.sh. “i habitur me numrin e madh të doktoraturave” në Universitetin e Mjekësisë (“Shqiptarja.com”, 26.07.2013).
Problemet mund të fillojnë që me kursin teorik të shkollës doktorale, sidomos për sa u përket kurrikulave dhe stafeve mësimdhënëse adekuate. Ato vazhdojnë mandej me gjetjen e temave dhe udhëheqësve. Sepse temat, përgjithësisht, nuk u ofrohen doktorantëve si pjesë e projekteve reale shkencore që ka marrë (që duhet të marrë) shkolla, instituti, departamenti. Çka do t’i lidhte ato shumë më mirë se aktualisht edhe me problematikat aktuale të zhvillimit në vend dhe në botë. Duke krijuar dhe mundësi financimesh nga kompani të interesuara për projekte konkrete dhe formim profesionistësh të kualifikuar. Siç bëhet në të gjitha shkollat e botës. Në Korenë e Jugut, një kërkues shkencor universitar tërheq nga kompanitë private për në departamentin ku punon mesatarisht 100 000 $ në vit (sipas “Times Higher Education”; “Mapo”, 14.08.2013). Kurse te ne nuk janë aq të rralla rastet (në UPT p.sh.) që tema apo udhëheqje disertacionesh të jenë fare larg edhe drejtimit mësimor-shkencor të departamenteve përkatëse të doktorantëve. Në këto kushte, si mund të mendohen realizime normale, jo të sforcuara, të disertacioneve. Duke pasur parasysh këtu dhe mungesat e njohura në laboratorë dhe biblioteka të kohës, si dhe mbingarkesën mësimore të doktorantëve-pedagogë e udhëheqësve të tyre.
***
Kjo mbingarkesë në përgjithësi për pedagogët e universiteteve tona mund të gjykohet edhe nga raporti “pedagog për nr. studentësh”. Që në rang vendi, duke përfshirë dhe “sektorin privat”, te ne ka arritur treguesin alarmant “1 pedagog/65 studentë” (mesatarisht, sepse ka dhe më keq: në Fakultetin e Drejtësisë ka “70 pedagogë për 6000 studentë” ose “1 pedagog/85 studentë”). Kundrejt raportit “1 pedagog/6 studentë” të Universitetit Princeton – SHBA (“G. Shqiptare”, 15.08.2013). Tregues domethënës këta edhe për realitetin e asaj se çfarë u ofron studentëve shkolla jonë.
Nisur dhe nga këto ngarkesa, strukturat shtetërore, MAS-i së pari, duhet të mendojnë realisht edhe për trajtimin financiar dinjitoz e të merituar për të gjithë pedagogët. Sepse jo larg, por në Universitetin publik të Prishtinës, rroga e një pedagogu që ka vetëm gradën e “Doktorit të shkencave” është në nivelin e 1100 eurove (“Tema”, 13.07.2013). Ndërkohë kur niveli korrespondues te ne është mjaft më i ulët. Pagat më të larta për të gjithë pedagogët do të ishin një motiv edhe për angazhime më konkrete të tyre në kërkime shkencore.
***
Krahas arsyeve dhe faktorëve të mësipërm, gjendja në kërkimin shkencor mendoj se ndikohet jo pak dhe nga mangësi e të meta të karakterit organizativ, të cilat fillojnë ndonjëherë që nga ngritja e pakonsultuar, si dhe sa duhet e njësive të reja mësimore-shkencore, krahas copëtimit të atyre tashmë të konsoliduara e me traditë. I nxituar ka qenë, p.sh. rasti i ndarjes, në shkurt-mars të këtij viti, i Fakultetit të Inxhinierisë së Ndërtimit (FIN) në dy fakultete. Jo vetëm për shpenzimet që kërkon stafi shtesë për një administratë plus dhe zvogëlimin e mjediseve të shkollës për shkak të saj, por së pari, sepse për këtë ndarje u vendos pa u konsultuar me të gjitha departamentet e FIN-it “të vjetër”. Në kushtet kur lidhjet midis degëve të arkitekturës dhe konstruksioneve të ndërtimit janë shumë të ngushta, krejt ndryshe me specialitetet e tjera inxhinierike. Aq më tepër që krijimi i fakulteteve të reja brenda një universiteti nuk është në trendin bashkëkohor. Madje, shumë universitete të botës, sidomos në SHBA, dihet që funksionojnë shkëlqyeshëm pa “hallkën” e fakultetit (këtë vit këtë model e zyrtarizoi edhe Italia).
Po të kalohet në rangun e departamentit, vërehet ndonjë praktikë e kundërt dhe paradoksale: shkrirja e grupeve mësimorë-kërkimorë dhe krijimi ashtu i një “strukture” amorfe. Megjithëse domosdoshmërinë e këtyre grupeve e shpreh pika 4, neni 12, i Ligjit të Arsimit të Lartë, që thotë: “Departamenti organizohet në grupe mësimore e kërkimore”. Dhe megjithëse grupe e seksione të tilla kanë ekzistuar e funksionuar edhe para 10, 20 e 50 vjetësh, madje dhe kur njësitë bazë ishin më të vogla – katedra. Por te ne ka traditë që mezi krijohet, ka dhe ligj, por ka dhe… miratim për shkeljen e tij me shumicë votash të departamentit(!). A mund të pretendohet kështu për organizim punësh shkencore?
***
Probleme dhe defekte të dukshme kanë edhe emërimet e personelit, në veçanti shpalljet e konkurseve për pedagogë të rinj dhe kriteret e formimit të komisioneve që vlerësojnë kandidaturat. Për këto emërime besoj që kushdo mund të tregojë shembuj të zbatimit “rigoroz” të politikës së “klientelizmit demokratik”. I definuar nga filozofi i cituar më sipër, si qëllim që “të mos dallohet i shkëlqyeri nga mediokri”. Padyshim, në favor të këtij të fundit, duke i nxjerrë “të xanuna” vendet që përpara konkursit.
Praktika selektive vërehen edhe në zbatimin e ligjit për pensionet e pedagogëve. Disave u shtyhet me vite të tëra dalja në pension, gjë që krijon precedent. Ndërkohë të tjerë – profesorë me titull e shumë të spikatur për vlerat e larta shkencore-mësimore që mbartin, largimi i menjëhershëm i të cilëve mund të dëmtojë edhe funksionimin e këshillit të profesorëve – lajmërohen dhe nxirren në mënyrë të papritur në pension. I tillë ka qenë p.sh. kohët e fundit në FIN dalja në pension e prof Gj. Ikonomit.
Ndikime negative, jo vetëm në procesin mësimor por dhe në organizimin e kërkimit shkencor japin, mendoj, edhe zgjatjet e “emërime-komandimeve” të drejtuesve të njësive kryesore universitare. “Komandime” që, nga të përkohshme jo rrallë kanë mbetur “të varura”, pa afat. Motivet se përse nuk zhvillohen zgjedhjet e nevojshme sipas ligjit i di autoriteti përkatës.
***
Padyshim se faktet dhe treguesit negativë të gjendjes tonë reale në binomin mësim & shkencë, veçanërisht për sa i përket “komponentit shkencor”, janë ato që kanë çuar në renditjet fare të ulëta, që agjenci me prestigj ndërkombëtar të rankimeve të universiteteve kanë rezervuar vitet e fundit për shkollën tonë të lartë, në veçanti Universitetin Politeknik të Tiranës (“G. Shqiptare”, 18.9.2010; “Shqiptarja.com”, 15.2.2012). Kjo e bën imperative rifillimin, nga e para, të akreditimit të universiteteve, sikurse dhe është propozuar. Akreditim vetëm nga agjenci kompetente ndërkombëtare. Të pavarura prej MAS-it dhe prej çdo autoriteti universitar. Nuk do të ishte ky harxhim i kotë parash, por premisë për ndryshime pozitive. Në këtë kontekst do ta konsideronim si mjaft të matur insistimin e ndonjë universiteti (UT-së, p.sh.) për të pritur që akreditimi të fillojë nga të huajt. Realiteti ynë duhet njohur pa pasur drojë që “po të vijnë agjenci të huaja me kritere perëndimore për të monitoruar institucionet tona do të mbyllnin pothuajse të gjitha kopshtet e kalamajve…dhe universitetet”, sikurse shprehej në vitin 2008, ndoshta pak me humor, filozofi dhe profesori i sipërpërmendur (“Standard”, 25.10.2008).
NË AKADEMINË E SHKENCAVE
Në Shqipëri mund të ndodhë që edhe Akademia e Shkencave (ASH) të mos shquhet për shkencë. Pavarësisht se këto 5-6 vite, për riorganizimin e saj dhe të institucioneve shkencore të vendit, u implementua dhe një “reformë”. Me implementues ca emra të rekrutuar nga fusha e servilizmit shqiptar, të kultivuar në ASH e gjetkë. Reformë dështake. Në fushat inxhinierike ajo “u përmbyll” vetëm me ca “kompozime” diletante, thjesht administrative. Më keq duket e pësoi fusha e bujqësisë, për të cilën një profesor thotë se “reforma, në vend që t’i bënte më funksionale e më efektive [institucionet] e kërkimit shkencor dhe të inovacionit, i shkriu ato fare” dhe se “për fat të keq, sot jemi i vetmi vend europian pa institute të kërkimit shkencor në bujqësi” (“Sot”, 16.8.2013).
“Reforma” nuk krijoi as në ASH-në një institucion dinjitoz shkencor, përveçse një Asamble me “akademikë honorifikë”. Gafat aty filluan që me ngritjen e komisionit përzgjedhës “ndërkombëtar”, më 2008. Ku, veç “stofit” shqiptar me katër vetë, kishte dhe pesë të tjerë nga jashtë, jo-akademikë në vendet e tyre. Që u (keq)përdorën, edhe ata, për të bërë anëtarë rreth 20 emra të rinj në Akademinë e Shkencave të një vendi tjetër, për më tepër europian. Për ASH-në dhe atë “komision” jo-statutor është shkruar jo pak, krahas të tjerëve edhe nga ana jonë (“Respublica” dhe “Shqip”, 17, 18 dhe 19 qershor 2013). Këtu do të theksonim vetëm mendimin që – si çdo praktikë e pambështetur në ligje e statute të miratuara nga trupa kompetente – edhe praktika e ndjekur në ngritjen dhe funksionimin e “komisionit përzgjedhës” të 2008-s duhet të anulohet. Pa paragjykuar kapacitetet e kurrkujt, çka është nënvizuar edhe nga një ish-drejtues i ASH-së (“G. Shqiptare”, 30.7.2013).
Në fakt, ajo që thelloi “reforma” në ASH ishte shtrati për ndikime dhe manifestime të forta politike e për klientelizma gjithfarësh. Madje në forma më groteske se “izmat” e dikurshme. Aq sa “politika të luajë teatro me ASH-në”, siç thotë një gjuhëtar dhe shkrimtar i njohur (“Dita”, 10.10.2013). Me të dhe me ca institucione të tjera (në fakt, me drejtues të tyre) “bashkëpunuese” të ASH-së. Në këtë kontekst, flagrant ka qenë prononcimi publik e rreshtimi servil i akademikëve të veçantë në listat me “solidarë” kundër grevës së opozitës politike të vendit, në prill-maj 2010. Ku “përfaqësohej” edhe Universiteti Politeknik (“Standard”, 13.5.2010; 14.5.2010). Duke dhënë një shembull që te ne ende nuk është kryer depolitizimi i shkollës dhe shkencës, objektiv ky i vitit të largët 1991.
***
Cilësimet për “veprën” e ASH-së nuk kanë qenë të buta. Ajo është karakterizuar si “akademi e Neolitit” dhe “post-bllok i ndryshkun që pengon qarkullimin dhe lëvizjen e progresit” (“Dita”, 10.10.2013), si “folé parazitësh, ku çdo akademik mendon se si të sigurojë projekte apo financime për studimet e veta të padobishme, ….që nuk i hyjnë në punë askujt” (“Telegraf”, 18.9.2013) etj., etj. Vlerësime vajtuese nuk kanë munguar as nga anëtarë të saj, që e kanë krahasuar “invalidizimin shkencor” të ASH-së me atë të një qenie që “po jep shpirt”, të një “kufome të pavarrosur” (“Telegraf”, 29.8.2013, 17.9.2013; “Shqiptarja.com”, 6.7.2013).
Ndërkohë, ndonjë përfaqësues i ASH-së ka vazhduar përpjekjet për glorifikimin e saj. Nuk dihet sa të kënaqur kanë qenë të gjithë “akademikët e nderuar” nga vlerësimet “en bloc” të paradokohshme që u bënte një kreu i tyre (“Telegraf”, 12.7.2013). Gjithsesi, askush nuk beson se në ndërtesën e qetë “mbretërore” të ASH-së të ketë pasur një “kopsht të lulëzuar” me akademizëm e me demokraci ideale, siç pretendohet. Mbi të cilin të mos kenë ushtruar ndikim e diktim as politika “e madhe”, as ndonjë trust “apolitik” pallatesh, as ndonjë klan i brendshëm apo ndonjë “sekser i jashtëm”. Ku të mos ketë ndodhur, në “asnjë rast”, që anëtarësimi aty të jetë bërë si për akademira me mediokër (mundësisht që studentë), me “miq” e klientë të tjerë, duke arritur deri te niveli mjeran i ndonjë biznesmeni, të dëshiruar për t’u prezantuar edhe si “akademik”.
***
Tani po flitet për një “rireformim” në ASH. Padyshim që ky është një lajm i mirë. Ndonëse, disa anëtarë të saj mund të mos gjejnë arsye për ndryshim. Nga që ndihen të tejngopur në gjendjen aktuale. Pasi kanë siguruar një “titull të lartë” që, si “shumë të merituar” që e kanë, e ekspozojnë deri dhe nëpër…..nënshkrime nekrologjish(!). Falë të cilit përfitohen edhe ato shpërblimet shtesë mujore, jo aq “honorifike. “Rregullisht”, edhe po të mos bëhet asnjë punë, d.m.th. pa e vrarë fare mendjen ose duke bërë sikur.
Disa reformimin e mendojnë duke e kthyer ASH-në në formatin që kishte para 2007-s. Ka dhe sugjerime të tjera. P.sh, që reformë të ketë në ASH, por ish-institutet e saj të mbeten siç janë aktualisht, ose propozime ndërmjetëse. Natyrisht, rëndësi ka që në “to të kenë racionalitet dhe të mbështeten në analiza të paanshme. Pa paragjykime dhe pa slogane, prapa të cilave shpesh fshihen interesa të vogla. Pa kërkuar dhe që ASH-së t’i atribuohen “punë dhe detyra që nuk i kanë akademitë në botë” – sikurse vërente me të drejtë një akademik i njohur nga Prishtina (“Mapo”, 6.9.2013).
***
Lidhur me ish-qendrat kërkimore-inxhinierike të ASH-së, gjykoj se kthimi i tyre në ASH do të ishte krejt i pavend. Bazuar jo vetëm në gjendjen aktuale të ASH-së; por, së pari, në modelin Humboltian që duhet t’i japim formimit dhe aktivitetit në universitet. Prandaj, gjykoj se ato duhet të qëndrojnë, madje të zgjerohen në institucionin ku janë aktualisht, d.m.th. në UPT. Por, jo në organizimin e sotëm. Që konsiston në grumbullimin e 3-4 instituteve të dikurshme në formatin më ekstrem të mundshëm: në një institut të vetëm, me një “mega-emër”, Instituti i Gjeoshkencave dhe Energjisë, Ujit dhe Mjedisit – IGJEUM. Po të perifrazonim një figurë të njohur akademike të shkencave inxhinierike, sot ky institut është “një tërësi heterogjene”, por dhe “me ndikime të papërfillshme në jetën e vendit” (“Telegraf”, 17.9.2013). Padyshim, jo se në IGJEUM mungojnë potencialet dhe kapacitetet. Që ka vlera të spikatura, përvoja shkencore, laboratorë dhe pajisje moderne. Por, ku – për shkak të “masave reformuese” të këtyre viteve – nuk u arrit të krijohen lidhje të gjëra e të qëndrueshme me problematikën reale të vendit. Paradoksalisht, as me fakultetet e UPT-së, me profesoratin, doktorantët, studentët. Lidhje që sot janë më të dobëta edhe kundrejt periudhës para ‘90-s, kur bashkëpunimi Universitet-ASH, sidomos në specialitetet ndërtim, gjeologji e gjeodezi, ishin të ngushta dhe efektive. Deri dhe në projekte të përbashkëta me impakt kombëtar.
Në një riorganizim të mundshëm të tyre, do të sugjeronim propozimin e bërë edhe vite më parë, që është: atashimi i drejtpërdrejtë i sektorëve kërkimorë-inxhinierikë të Akademisë “së vjetër” si pjesë integrale e departamenteve korrespondues në fakultetet e UPT-së. P.sh, sektori i Hidraulikës i IGJEUM-it në Departamentin e Hidraulikës të FIN-it. Ndërkaq – duke adoptuar modele të mira botërore, ato italiane p.sh. – për një ose disa sektorë që ka IGJEUM-i, mund të gjenden mekanizma institucionalë për mbështetjen financiare të tyre nga dikasteri qeveritar që mbulon Emergjencat Civile. Por, natyrisht, çdo propozim do të kërkonte vlerësimet nga profesorati dhe specialistët e fushave përkatëse, të IGJEUM-it, fakulteteve përkatëse inxhinierike dhe më gjerë.
***
Duke u rikthyer tek ASH-ja, do të pyesnim: a mundet që rireformimi i saj të dirigjohet nga një udhëheqësí “e re”, e dalë nga zgjedhjet që u bënë aty më 2 shtator 2013? Zgjedhje ku, si në një farsë – në kushtet kur dihet “performanca” e ASH-së dhe perceptimi i publikut për këtë institucion “pa bereqet” – për çdo “vend pune”, për kryetar e për zëvendës, u garua dhe u fitua me veten? Praktikisht fitoi “statuquo”-ja, sepse udhëheqësia “e re” ndryshon nga “tandemi” drejtues i “reformës së parë” aq sa ndryshon togfjalëshi “hoxhë-Ali” nga “Ali-hoxha”. A nuk është kjo një premisë e fortë për riciklim dështimi në ASH?
Nga ana tjetër, ashtu siç u bënë, a nuk ishin të ngutura zgjedhjet e 2 shtatorit? Edhe nga nevoja e sqarimit ligjor të problemit (ngritur nga anëtarë të ASH-së) mbi daljen në pension të akademikëve (“Telegraf”, 29.8.2013). Por, përtej aspekteve juridike, a s’do të ishte normale që një akademik mbi 75 vjeç – i përhershëm a i përjetshëm – të dilte më në fund në pension dhe të mos mëtonte kreun e ASH-së për 4 vjet të tjera? Edhe sikur të kishim të bënim me një “mjekërbardhë” shumë të ditur. Edhe po të mos dilnin cilësimet e “persekutorit të dikurshëm” të profesor Eqrem Çabejt (“Dita”, 7.10.2013; “Tema”, 8.10.2013). Edhe sikur “fletërrufetë” e 1967-s – ato tabela qitje për ekzekutime politike – të mos quheshin prej tij forma të debatit të hapur shkencor (“G. Shqiptare”, 12.10.2013).
Njerëzit nuk kanë si të mos kenë ndjeshmëri dhe ndaj “mundësisë” që udhëheqësía “e re” e ASH-së të jetë miratuar në një mbledhje të organizuar me “shefat” e saj, në Kryeministrínë e para 23 qershorit. Apo takimi “atje lart” ka qenë për kortezi e “krejt normal” (“Telegraf”, 29.8.2013), i palidhur me synimin për të siguruar, edhe në këtë institucion, vazhdueshmëri drejtimi? Konform “ish-vizioneve” qeverisëse që, sipas një profesori dhe publicisti të njohur, nuk kanë shkuar më larg se te…“një klub për ngritës peshash” (“Shqip”, 14.8.2013).
***
Në vijim po japim dhe disa opinione lidhur me përfaqësimin e fushave të ndryshme në ASH-së. Një temë kjo që është konsideruar shpesh si “tabú”.
Në princip, mendoj se mbetet e motivuar prania në ASH e akademikëve nga shkencat shoqërore, si dhe nga jurisprudenca, ekonomia e nga shkencat fondamentale të natyrës (matematika, fizika, astronomia, e ndonjë shkencë tjetër). Sepse, nëpërmjet tyre në radhë të parë ASH-ja mund të prezantohet me origjinalitet si një institucion kombëtar, i filozofisë, i historisë, gjuhës, shkencës, zhvillimit shoqëror e ekonomik, traditës dhe mendimit shqip në përgjithësi. Ndërkaq, në kontekstin e mësipërm, gjykoj se nuk ka argumente bindëse që edhe fusha të tjera, të cilat karakterizohen kryesisht nga karakteri aplikativ i tyre – siç janë fushat inxhinierike, të bujqësisë, mjekësisë, por dhe informatika apo matematika e aplikuar – të vazhdonin të kishin përfaqësues formalë në ASH. Sepse akademikët-mjekë p.sh., laboratorët dhe pacientët i kanë jo në Akademi, por në fakultetet, klinikat dhe KEMP-et ku punojnë.
Shkenca dhe shoqëria jonë nuk do të humbisnin gjë (përkundrazi!), nëse në fushat më aplikative akademizmi të demonstrohej në kuadrin e organizimeve të pavarura vetëfinancuese. Mënyrë racionale kjo që e përdor shumë bota e qytetëruar. Do të sugjeronim gjithashtu që pagat dhe shpërblimet e kujtdo në ASH të bazohen jo te titulli, por vetëm te kontributet me nivel të vërtetë shkencor. Nëse të tilla s’ka, atëherë përse do t’i duhej vendit një butafori honorifike, qoftë dhe “akademike”?
NË VEND TË MBYLLJES
Gjendja ku lëngojnë prej vitesh ASH-ja dhe institucione të tjera mësimore-shkencore të vendit për sa i përket kërkimit shkencor vjen edhe “në sajë” të menefregizmit proverbial të shoqërisë sonë dhe ecjes pas rrymës. Të mungesave që kemi për reagime qytetare ndaj të padrejtës, të pavlerës. Dhe të stereotipit të këtushëm se, po të ngresh zërin për ca të vërteta të hidhura, “çfarë fiton?” dhe se “nuk kanë rëndësi argumentet, por autoritetet”. Autoritete të cilëve u duket e bezdisshme kur u “përzihesh” në “punët drejtuese” për të cilat janë emëruar a mandatuar. “Punë” që jo rrallë përmbajnë shkelje, përzier dhe me “ndere” e interesa klienteliste që prevalojnë mbi gjithçka. Çka i bën ata jo të predispozuar për të shprishur statuquo-në dhe favoret. Duke u përpjekur që dhe të hakmerren. Pa dashur dhe pa kuptuar që çdo qytetar i këtij vendi është i lirë të shprehet për institucionet e shtetit të tij. Pa i marrë leje askujt. Për t’i thënë “po” pozitives (nëse ka) dhe “jo” gjithçkaje të ezauruar. Sepse “liria – thoshte Orwelli – është pikërisht e drejta për t’u thënë njerëzve të vërtetat që ata nuk duan t’i dëgjojnë”.
Por, kemi shpresën se strukturave shtetërore do të fillojnë t’u interesojnë ato. Në mënyrë që, përtej “scoop”-eve të rëndomta me skandale gjithfarësh, ky vendi ynë të ketë më në fund nivel e tharm qytetërimi edhe në fushën elitare të shkencës.