At Zef Pllumi
Homazh klerikut në gjashtëvjetorin e ndarjes nga jeta.
“Mos mendoni se këtë titull ma kanë dhanë për me më nderue, por për me më internue”
Njohja në fëmijërinë e hershme me klerikun dhe vdekja e tij.
“Varri i vërtetë i poetit, nën pllakat e dyshemesë”
Sot mbushen 6 vjet nga ndarja nga kjo botë e një njeriu të madh, At Zef Pllumit, të fundmit të asaj plejade klerikësh atdhetarë, që përballuan për vite të tëra kalvarin e komunizmit. Në përkujtim të emrit të tij, po shkëpusim prej përmbledhjes “Histori kurrë e shkrueme”, një kapitull interesant të jetës së tij. Një tufë kujtimesh të At Zef Pllumit lidhur me një prej figurave më të mëdha të letërsisë shqipe, Pater Gjergj Fishta, por edhe më të diskutuarat gjithashtu, sa i përket qëndrimit të tij kundrejt fashizmit. Pikërisht për këtë të fundit, por edhe për vendvarrosjen e tij, hedhin në dritë këto kujtime të klerikut, i cili deri në fund luftoi për të vërtetën. Dhe nga ana tjetër, na risjellin në vëmendje këtë figurë shumëdimensionale. Nën zhgunin e klerikut jetonte atdhetari, por edhe letrari me një penë të hollë vëzhguese. Libri i tij “Rrno vetëm për me tregue”, është cilësuar si “Arkipelagu Gulag” shqiptar.
Kur u njoha me Fishtën
Kopertina e librit
“Histori kurrë e shkrume
“Histori kurrë e shkrume
Kur e kam pa së pari Fishtën, un atëherë ende nuk e kishem të formuem konceptin e kohës, prandej megjithëse më ka mbetë i pashlyem në kujtesë, nuk asht e regjistrueme as data, as viti. Sigurisht që ishte ditë vere. Prindtë e mi jetojshin me blegtori e delshin me delet e veta për me verue në Qafë të Tërthores, e cila kufizon bjeshkët e nalta të Malsisë së Madhe me ato bjeshkët e nalta të Dukagjinit. Afër nji liqeni alpin kishim të vendosuna stanet. Në atë kohë rruga automobilistike e Thethit nuk kishte mbërrijtë as deri në Bogë. Udhëtimet baheshin zakonisht me kuaj. Nji ditë prej ditësh, siç ishim tue luejtë na fëmijët mes atyne pesë a gjashtë staneve, po shofim tue ardhë në shpinë të kuajve fretën, të përcjellun prej tre malësorëve. Kur zbritën, axha im, si zot shpije, duel me pritë; u përqafuen përzemërsisht dhe tue folë të madhe, hinë së bashku në Stanin e Mirë. Thirrej kështu “Stani i Mirë” sepse axha im, Pashko Toma, numërohej asohere ndër burrat e mirë të maleve, prandaj atë stan e kishte shtrue me qylyma, rrethue me muret e thata me sixhade e dukej porsi nji dhomë pritjeje të cilën e kishte vetëm për miq. Kurioziteti fëmijnor na shtyte me hi mbrenda stanit për t’u njoftë me miqtë e rinj, por nanat tona duelën e na larguen tue na thanë: “Mos u avitni këtu, por shkoni sa ma larg se ka ardhë Pater Gjergj Fishta, që u ngjet tjerëve bishta; kush s’e ka ia ngjet e kush e ka ia pret!” Na, si fëmijë të vegjël që ishim, kqyrshim rrobat e njani-tjetrit në se kishim bishta a jo. Gjithashtu, prej nanave tona muerëm vesht se ai frati tjetër ishte Pater Anton Harapi, i cili në imagjinatën tonë fëmijënore, për shoqnim idesh, na dërgote te përrallat e fëmijëve mbi Harapin e Beledijes, sigurisht i zi e i tmerrshëm. Por, kur ikën e u shpërndanë shokët e mi, un përfitova nga këmbëngulja ime dhe nga dashunia që axha im kishte për mue, njilloj, a mos më tepër se për fëmijët e vet, e kështu mbërrija me e shbllokue derën e Stanit të Mirë, në të cilin nuk mund të hinte kurrkush. U lëshova me turr në prehën të axhës, i cili më paraqiti te miqtë dhe më urdhnoi me i puthë. Un i kishem bezdi përkëdheljet. Nga prehni i axhës kqyra mikun e madh, sytë e të cilit xhixhillojshin në gjysterrin e stanit. Dy sy të çuditshëm, plot dritë e shkëndija. Edhe sot, mbas sa vitesh, në pleqni, mund të dishmoj se kurrë gjatë jetës sime nuk më ka ra me pa sy aq të fuqishëm e dritëdhanës. I mbaj mend mirë përkëdheljet e Fishtës, se për të parën herë ndigjova nga goja e tij fjalën “çiripup”, me të cilën shoqnote përkëdheljet. Por, as frati tjetër nuk m’u duk aq i zi e i vrazhdë siç përfytyrojshem un Harapin e Beledijes; jo vetëm, por kur axha u tregoi dishirin tim fëmijnor për t’u ba frat, ai Harapi hoqi nga qafa e vet nji medalje të Shën Françeskut dhe më tha: “Mbaje! Kur të rritesh paraqite këtë medajë te dera e Kolegjës dhe kanë me të pranue, por ruaje mos e humb!”
Në Kolegjën Françeskane kam hi ma vonë, por gjithnji në moshë të njomë. Shkolla fillore françeskane ishte ngjitun me Kuvendin e Fretënve ku banonte asokohe Fishta.
At Gjergj Fishta
Në vitin 1933 me nji urdhën të qeverisë kjenë mbyllë të gjitha shkollat private dhe kët fat pësuen edhe shkollat françeskane. Në atë kohë organet qeveritare i kishin dhanë hov të madh “Rinisë zogiste” dhe posa kishte fillue përshëndetja zyrtare me dorën në gjoks. Këto veprime ishin huazime të metodave totalitare, të cilat Fishta nuk i pëlqente aspak. Kallxohej se në nji prej këtyre ditëve ai duel prej Kuvendit Françeskan dhe niset për t’i ba vizitë nji miku të vet. Tue kalue nëpër Fushë-Çelë, ai ecë çalë-çalë i mbështetun mbi shkopin e tij të trashë. Disa qytetarë, që ishin ulun aty para Kafesë së Madhe, për ta ngacmue, marrin nji fëmijë të vogël shtatëvjeçar, i japin nji tufë lulesh dhe i thonë që t’i delte para e ta nderonte “alla zogiste”. Fishta kur e pa e përkëdheli, tue i thanë me za të naltë që ta ndigjojshin të gjithë “O çiripup, ti ende tek je shumë mirë se të paska mbërrijtë deri në gjoks, por mue më ka ardhë deri këtu!”, – dhe e vuni dorën si fëmija, por te buzët.
Fishta iku në Itali: nuk kishte ma besim as siguri në nji regjim që kundërshtonte kulturën. Mbas pak vitesh gjendja sikur u skjarue mbas vendimit të Gjykatës së Hagës e Pater Gjergji kthei në atdhe për të vazhdue përpjekjet e veta vigane në konsolidimin e arsimit e të kulturës oksidentale të popullit.
Shkollat françeskane u rihapën kur un ishëm diku ndër klasat e para të gjimnazit. Nji ditë, Fishta, tue u mbajtë për shkopin e tij të trashë, hini në klasë. U çuem të gjithë brofë në kambë, jo vetëm na studentat, por edhe profesori i letërsisë. Fishta na kqyri të gjithëve me fytyrë të qeshun e sy gazmorë: “Uluni, djelmoça!”, – tha. Mandej iu suell profesorit:
-Erdha të shof se çfarë letërsie jepni, apor edhe ti gramatikën si Pater Justini.
-Sigurisht,- iu përgjigj profesori,- edhe gramatikën e sintaksin, por randësinë ma të madhe ia jep stilistikës, e sidomos hartimeve letrare.
-Shumë mirë, -tha Fishta, -këta duhet të jenë shkrimtarët e së nesërmes e un kishem me dishrue që të lexoj ndonji prej hartimeve letrare të këtyne. Po, a ban kush vjerrsha?
U ba nji heshtim i plotë. Sigurisht që disa prej nesh do të kishin edhe vjerrsha rinije, por kurrkush nuk e pat guximin me ia paraqitë atij poetit të madh. Heshtimi vazhdoi i plotë e i gjatë.
-Shikjoni, na tha, -un dishiroj që Shqipnisë t’i dalin edhe shumë shkrimtarë e poetë, por kjo poezia asht nji dhanti e natyrës. Kur mungon talenti, kjo dhanti, atëherë asht ma mirë që të baheni doktora e inxhinjera ose edhe këpuctarë, sesa shkrimtarë të këqij. Nji shkrimtar i keq i ban shumë dam popullit që e lexon.
Profesori atëherë i tha se përpiqej me na lëshue në dorë veprat e autorëve ma të mirë të letërsisë botnore dhe asaj shqiptare, midis të cilëve emni i tij asht ndër kryesorët.
-Edhe Lahutën e Malcisë?,- pyeti Fishta.
-Po, po, -iu përgjigj profesori. Kemi këtu nji djalë që e din përmendësh, dhe më bani shej që të çohem në kambë.
-Cilën kangë din?
-Të gjitha, – i thashë.
N’atë kohë nuk ishte botue vepra komplete, por vetëm tre libreca me nga pesë kangë.
-Na thuej Kangën e Ali Pashë Gucisë!
Un shtina në punë të gjitha aftësitë e mia të recitimit dhe atij i pëlqeu aq shumë sa, mbasi më tha nji “të lumtë”, iu kthye profesorit: “Sikur ta kishem kështu atë X,Y për me e inçizue në gramafon!
-Për inçizime mos mendo tjetër, Pater Gjergj, i tha profesori. Ai zani yt me recitimin e Lahutës do t’u mbesë të gjithë shqiptarëve nji kujtim i përjetshëm.
-Un do t’ishem ma i kënaqun sikur t’i ndigjojshëm të rijt, si këtë djaloçin, tue recitue “Lahutën”.
Bëhej fjalë për një inçizim në pllaka gramafoni, ku vetë Fishta recitoi dy kangë të Lahutës: “Vranina” si dhe “Te Kisha Shnjonit”, njandej nga viti 1929 ose 1930. Sot ato pllaka gramafoni me zanin e vërtetë të Fishtës duhet të jenë tepër të rralla. Kam pasë rastin me ndigjue disa kaseta, sidomos në këto kohët e fundit, por mund të them me siguri se nuk kanë të bajnë me regjistrimin e zanit të vërtetë të Fishtës.
Ma vonë, Fishta kje zgjedhë Provincial (Superior) i françeskanëve të Shqipnisë për tri vjet e mandej, mjaft i plakun prej sëmundjesh edhe prej vjetëve, kje caktue në Kuvendin e Arrës së Madhe, lagje periferike e Shkodrës. Rreth e rrotull këtij Kuvendi ishin vneshta e pemtore, fusha të kultivueme e livadhe të bukura. Me këtë ambient qetsues, Fishta vazhdonte të punonte mbi veprën e vet letrare. Pjestarë të atij Kuvendi të vogël ishin disa tjetër kolegë të tij të moshuem, si dhe P. Marin Sirdari e Pater Justin Rrota. Na studentat pothuej dy herë në javë kalojshim mbasditet ndër ambientet e atij Kuvendi, dhe kështu Fishta, kur ishte i lirë, vinte e rrite ndonjëherë me ne…
***
Mbas pak kohet erdhi okupacioni fashist italian. Vetëm ata që e kanë provue dhunën në shpinë e vet, ata mund ta kuptojnë ma saktë se çka asht diktatura.
Fishta në këtë kohë gjindej po në Kuvendin Françeskan te Arra e Madhe. Fashistat ndërruen mbretin, ndërruen edhe flamurin. Si të gjitha diktaturat edhe ata kërkojshin duertrokitjet e popullit dhe përuljen e njerëzve të përmendun e me influencë. Shpërndajshin pare, shpërndajshin dekorata, shpërndajshin rybe.
Në atë vit un ishem ndër klasat e nalta të liceut. U përhap fjala se edhe Fishtën e kishin emnue me dekret si “Akademik të Italisë”. Mbas disa ditësh kje caktue që të gjithë pjestarët e Kuvendit Françeskan të shkojshin bashkarisht te Arra e Madhe për t’i ba urimet Fishtës. Na priti me karamele dhe kumel. Mbasi i paraqitem bashkarisht urimet, nji prej profesorve, P. Mëhill Miraj, u çue e i tha:
-Pater Gjergj, na këtu jemi të gjithë nxënsat tuej. Un këtu po shprehi mendimin e të gjithë kolegëve të mi dhe vllazënve tuej: aq sa na ra mirë emnimi yt si akademik, aq na ka ra edhe keq. Na të gjithë prej teje kemi mësue se si duhet ta duem Shqipninë e se si duhet të jemi atdhetar. E gjithë Shqipnia, ashtu edhe fashistat italianë e dinë mirë se ti ishe kundra tyne. Bashkarisht kemi vendosë me të ba këtë propozim: “njashtu si ti ktheve mbrapsht dekretin e dekoratës që të kje dërgue prej autoriteteve italiane, tue u thanë se “nuk asht dekoratë për mue”, po ashtu ktheje mbrapsht edhe titullin e akademikut. Kaq dimë e kaq ta themi si vllazën, si nxanës e si bij tuej e mos na e merr kurrgja për të keq se ti je ndera jonë”.
Fishta gjatë këtyne fjalëve kishte ra në mendim.
-Ndigjoni, – tha, -o vllazën e bij të mi. Un nuk kam ndërrue, por jam ai Pater Gjergj që kam kenë gjithmonë. Ju e dini mirë se sa e kam dashtë un Italinë këtu. Kaq e gja e kan kuptue edhe fashistat vetë. Mos mendoni se këtë titull ma kanë dhanë për me më nderue, por ma kanë dhanë për me më internue. Latinët kanë nji aksiomë të vjetër të politikës së tyne: Njashtu si po internojnë shumë shqiptarë të tjerë, njashtu po duen me ba edhe me mue, përse në bazë të Statutit çdo akademik i ri e ka për detyrë me u sjellë për gjashtë muej tue mbajtë konferenca nëpër institutet e nalta të kulturës. Në këtë mënyrë ata duen punën e vet me e ba njëkohësisht me i hjedhë pluhën syve të botës, popullit shqiptar ashtu edhe mue. Un sot jam i plakun; sëmundja e zemrës më asht randue shumë në këta muejt e fundit. Ato mësimet e mia që ju kam dhanë dikur kishem me dashtë që ju sot t’i shtini në veprim, ndërsa un nuk jam i zoti me përballue ma as burgun, internimin apo arratinë. Por un po ju premtoj ju se kurrë nuk do ta përuli para të huejve rodin e shqiptarit. Me të vërtetë sot na kanë okupue, si dikur Roma Ilirinë. Por un ndër konferencat e mia do t’ua përsëris italianëve pa ja da se me të vërtetë që Roma dikur e ka pasë namin e madh, por legjionet ilire dhe perandorët e mëdhaj ilirjanë ishin ata që kishin në dorë fatet e Romës. U baj edhe nji premtim tjetër se përnji që ato konferenca do të kryejnë për gjashtë muej, siç i don rregullorja, un menjiherë do të kërkoj me ardhë në Shqipni.
Përmbi këtë moment të jetës së Fishtës asht shkrue e folë shum, jo vetëm prej armiqve të tij, të cilët këtu gjetën rastin e volitshëm për me spekulue e hjedhë shumë baltë përmbi figurën e tij atdhetare, por edhe prej disa tjerëve që na e njoftën si atdhetar e poet kombëtar. Në Kanunin e Lekë Dukagjinit, i cili shprehë urtinë e naltë të trashigueme të popullit tonë, por çdo pleqni që bahej thuhej ky parim: “po të baj baras me veti” ose “vu vetin në kambë time”. Këtë shprehje po e përsëris për të gjithë ata që duen me kërkue të vërtetën dhe jo për bojaxhijtë që i ndërrojnë ngjyrat si po i don. Prandej e ndjeva për detyrë historike e morale që të tregoj këtë episod të jetës sonë të mbrendshme të komunitetit françeskan, megjithëse e parashof se këtij episodi do t’i jepen interpretime nga ma të ndryshmet, si pro, ashtu kundra Fishtës. Mbas pak javësh që Fishta u nis për Itali, këtu në Shqipni autoritetet fashiste filluen nji luftë të hapun kundra françeskanëve shqiptarë, sepse ata në kumbonaren e kishës nuk pranojshin me naltue flamurin me shejat e liktorit, as me shti në programin e shkollës mësimin e edukatën fashiste. Ministri i Arsimit erdhi vetë në shkollat françeskane, por kje i pritun me ftoftësi prej trupit mësimor si edhe prej studentëve. Mandej për intriga të fashistave u burgos në Shkodër dhe mandej e internuen në Itali prof. Athanas Gegajn, u mbyllën shkollat françeskane, u sekuestruan banda muzikore françeskane, u mbyll shoqnija Antonjane dhe drejtori i saj Pater Lekë Luli muer arratinë për në Jugosllavi. Mbas pak vjetësh të njajtën rrugë të arratisjes muer edhe dr.prof. Pater Gjon Shllaku, drejtor i “Hyllit të Dritës”. Ndërkohë Pater Anton Harapi dhe Provinciali i Françeskanëve, Pater Çiprjan Nika, ishin thirrë në Itali e mbaheshin atje porsi pengje nën pretekse të ndryshme. Gjatë kësaj kohe Fishta përpiqej me të gjithë autoritetin e vet për t’u dalë zot vllazënve françeskanë e për të pshtue gjallë veprat, të cilat ai vetë i kishte themelue, siç ishte liceu “Illyricum”.
Duhet të shenojmë këtu se çelsi i politikës italiane për Shqipërinë në atë kohe ishte z. Salvatore Meloni, sekretar i Përgjithshëm i luogotenencës, ex-konsulli i Italisë në qytetin e Shkodrës, anmik i vjetër i deklaruem i françeskanëve dhe i Fishtës. Po bie këtu edhe nji episod që ma ka tregue nji prej kafazave të konsullatës italiane në Shkodër.
***
Fishta kishte ardhë me kalue motin në vendlindje, kryesisht për t’u largue nga intrigat e gjithmonshme të jetës politike-tregtare. Ndjehej shumë i lodhun, për mos me thanë i zhgënjyem për fatet e atdheut. Këtë gja e dijshin edhe bashkëpunëtorët e tij ma të ngushtë si Imzot Luigj Bumçi, Imzot Vinçenc Prendushi që në atë kohë gjindej në Nënshat dhe javë për javë vinte me kalue nji ditë e nji natë bashkë me të; ndërsa Imzot Luigj Bumçi, që banonte në Kallmet, vinte në kuvend të hanën dhe kthehej në shtëpi të prenden mbasdreke. Pater Pali vinte ma rrallë çdo dy-tri javë, se ishte nji copë rrugë ma larg. Në praninë e ktyne miqve shifej kjartë se Fishta ndiente çlodhje. Me Pater Palin pothuej kishin gjithmonë biseda serioze, ndërsa me Bumçin ishte puna krejt ndryshe. Ata të dy ishin në garë me shoqishojnë për anekdota, shprehje e krahasime humoristike. Kushdo që kishte fatin me kenë në prani të këtyre bisedave nuk dishrote për nji gëzim ma të madh. Megjithëse kjo garë zhvillohej ndërmjet dy kolosëve të humorit e satirës, prap se prap, Fishta shquhej për atë elegancë të pashoqe që i largohej çdo banaliteti dhe magnetizonte të gjithë ambientin. Dua të shënoj këtu se Fishta në të folun nuk ishte kurrë aq i turrshëm e hujli kundra anmiqvet, siç paraqiten ndër satirat e shkrueme.
Ai e kaloi pothuaj gjithë verën në Troshan e kur un me 15 të shtatorit jam transferue që andej për në Shkodër e kam lanë aty. Por, kah mbarimi i tetorit na mbërrijti lajmi se Fishta ishte shumë i sëmundë. Fretnit dërguen menjiherë doktor Prelën për me e vizitue, ashtu edhe lajmuen Akademinë e Italisë, e cila mbas pak ditësh dërgoi dy doktora. Fishtës i kje propozue që ta lente Troshanin dhe të shkote për kura në Itali, por nuk pranoi. Gjatë muejit nandor pati përmirësime aq sa u duk sikur u shërue. Kaq fillimi i dhetorit ra bora e parë. Fishta del në dritare, kqyrë atë bardhësi flokësh që pa pushue zbret nga qielli, me lëvizje të pambarueme, porsi të ishin qenie të gjalla qiellore që zbresin sa me turr e sa qetë-qetë për t’i thanë diçka njerëzimit. Nuk e dijmë se çfarë shfaqesh e mendimesh tjera kaptuen në fantazinë e poetit, i cili posi fëmijë i vogël, harron se bora asht e ftohtë. Në ditën e nesërme Fishta e ndihen veten keq. Mbas tri ditësh, kur doktorat shkojnë prej Shkodrës për ta vizitue e gjejnë në gjendje alarmante me pneumoni bilaterale dhe urdhnojnë që të baret menjiherë në spitalin e Shkodrës. U duk sikur kurat dhe medicinat i suellën dobi e përmirësim, por mbas pak kohe u pa kjartë se me ato mjete që ishin aso kohe nuk kishte ma shpëtim, prandej shumë miq të tij e personalitete të kohës përpiqeshin për me e pa edhe nji herë sa të ishte gjallë.
Dimni i vitit 1940 kje shumë i vështirë dhe i ashpër. Funerali që u zhvillue në Shkodër kje madhështor, i gjatë, por edhe shumë i vështirë, sepse rrugët e qytetit ishin të mbuluese me gadi nji gju borë dhe vazhdote me ra skllotë (borë me shi).
Mbas funeralit u dha mesha e përshpirtjes prej Arqipeshkvit të Shkodrës, Imzot Gaspër Thaçit, i cili mbajti edhe fjalimin e fundit mortor. Ndër të tjera, në atë fjalim, ai tha: “Para pak ditësh ishem në spital për të pa Pater Fishtën, i cili tashma e kishte kuptue edhe vetë se ishin takimet e fundit të jetës së tij dhe më tha: “Nuk po vjen keq që po des, mbasi të gjithë atje do të shkojmë, po po më vjen randë se tanë jetën e kam shkri për të pa nji Shqipni të lirë e në vedi, ndërsa sot po e la të shkelun prej ushtrive të hueja”.
Kur oratori i tha këto fjalë, dishmi publike në praninë e autoriteteve ma të nalta të fashizmit në Shqipni, populli ashtu siç kje, lëshoi nji gjamë, nji zhurmë nga frika dhe admirimi njiherit. Specialistat e Radio-Tiranës në atë kohë ishin tue inçizue fjalimin dhe krejt funeralin. Besoj se po të jenë ruejtë ato pllaka në arkiv, mund të gjindet edhe fjalimi.
Mbas meshës requiem, kur populli u largue, mbetëm në kishë vetëm na françeskanët me trupin e dekun të Fishtës. Vorrimi duhej ba brenda kishet në nji ndër kapelat e saj, por tue kenë se të gjithë ishim shumë të lodhun nga funerali i gjatë me nji kohë aq të vështirë, atëherë u tha që të çlodheshim paksa, t’i ndërrojshim teshat e lagta e të ngroheshim, e u la që vorrimi të bahej mbasdarket. Por, mbasi ndër dhoma nuk kishim ngrohje, shumica e fretënve kishin ra me fjetë. Superior i Kuvendit Françeskan të Gjuhadolit në atë kohë ishte Pater Frano Kiri, i cili muer disa prej fretënve ma të ri, si dhe disa prej nesh, studentave, për të hapë vorrin. Kapela e Kishës Françeskane ku do të varrosej ishte shënue qysh përpara: ajo në të majtën, porsa të hyhej në kishë. Thohej se vorrin monumental do t’ia punonte Akademia Italiane. Kur u mblodhën veglat e punës, kazma e lopata, aty në atë kapelë u banë shumë diskutime se ku duhej hapë vorri, gropa, për vendosjen provizore të trupit. U pa e arsyeshme që për t’u lanë shteg të lirë punimeve, gropa të mos hapej në mjedisin e kapelës, ku i takote si me arsyetim, ashtu me estetikë, por u hap në skajin e djathtë, në të hyme të kapelës. Aty u vendos trupi i madh i Fishtës në praninë e pak a shumë dhetë vetëve, prej të cilëve, për çka di, kemi teprue Pater Leon Kabashi dhe un. Rrasën e mermertë, për arsye estetike, nuk e vendosëm mbi gropën ku e varrosëm, por në mjedis të kapelës, dhe vendin e vërtetë të vorrimit e mbulueme me pllakat e zakonshme të dyshemesë. Kështu që ajo rrasë e mermertë me emnin e Pater Gjergj Fishtës, mbi të cilen njiherë vendoseshin kunorat e përkushtisë e të lavdisë, dhe ma vonë u ba objekt përdhunimi, ajo nuk ndryte përmbrenda eshtrat e poetit. Au zbulue ndonjiherë vorri i vërtetë i Fishtës, dhe a u hodhën në lum eshtrat e tij? Nuk mund them kurrgjë me siguri. Aty, mbas mbylljes së kishave në vitin 1967 janë ba shumë punime çoroditëse të asaj arkitekture. Për këtë besoj se skjarimet ma të saktat mund të na i japin punëtorët që muerën pjesë ndër ato punime e kryesisht inxhinieri zbatues, si edhe kryetari i asokohshëm i Komitetit Ekzekutiv të Shkodrës.
Mendoj se do të ishte mirë që për këtë çashtje të krijohej nji komision i veçantë, me mbështetjen dhe të Qeverisë, i cili ta çojë deri në fund çashtjen e eshtrave të Fishtës, së paku sa për nji skjarim historik. Un personalisht jam kundra kultit të të gjitha personave të vdekshme, sado gjenialë të kenë kenë ato; megjithkëta, jam aq ma tepër kundra të gjitha vandalizmave që e kanë lanë popullin shqiptar e vendin tonë të zhdeshun, pa kurrnji relike historike, pa kurrnji monument artistik e pa dokumenta historike, për t’u tregue brezave të ardhshëm, kulturën që kishim, por secili, ku ka pak fuqi në dorë mendon ta fillojë nga e para e kështu kemi mbetë gjithnji gjatë shekujsh tue numrue në vend.
---------------------
Prenka - emri i pagëzimit - lindi më 28 gusht 1924, në Malin e Rencit (Lorencit) (Shëngjin) nga një familje me origjinë nga Shkreli. Siç edhe tregon tek libri autobiografik "Saga e fëmijnisë", u lind nga e ëma, Luke Mrija në një zabel. Data e lindjes i mbeti 7 prilli ngaqë pat një rivendosje prej gjykatës civile mbasi doli për herë të parë nga burgu dhe nuk morën parasysh as datën e lindjes që pasqyrohej në regjistra shkollor, e as atë të shënuar në burg (që ishte tjetër).
Heret, në fëmijëri, kur familja e tij veronte në Qafë të Tëthores së Bogës, mes bjeshkëve të Shkrelit të Malcísë e atyre të Shalës së Dukagjinit. Takon Atë Gjergj Fishtën, dhe Atë Anton Harapin që vinin për të takuar t'axhën e Zef Pllumit, Pashko Tomën, që shquhej si burrë i mirë ndër male. Përshkruan gjithmonë te libri autobiografik "Saga e fëmijnisë" mbresat e para nga këta fretën që të impononin respekt me praninë e tyne. N'atë takim të fëmijërisë së hershme, xhaxhai u thotë fretënve se djaloçi kishte shprehur dëshirën të bëhej frat (prej një takimi të mëparshëm me Atë Bona Gjeçajn ofm). Atë Harapi i jep një medaljon të Shën Françeskut që kishte në qafë, e i thotë që ta ruante me shumë kujdes e kur të shkonte në Kolegjën Françeskane të paraqiste atë medaljon.
Rruga drejt meshtarisë
Në vitin 1929, në moshën 5-vjeçare, bëhet nxënës i Alfons Trackit, misionarit gjerman në Velipojë të Shkodrës. Në vitin 1931 hyn në kolegjin françeskan të Shkodrës, kolegj në të cilin jepnin mësim personalitete të shquara të kulturës kombëtare si Atë Gjergj Fishta, Padër Anton Harapi, kompozitorin Atë Martin Gjoka, Át Gjon Shllaku etj., ku ndjek gjithë ciklin e arsimimit deri në vitin 1944 dhe merr formim klasik në filozofi, teologji, letërsi dhe përvetëson mjaft mirë gjuhët e huaja: latinisht, italisht, frëngjisht, gjermanisht e greqishten e vjetër. Nga mësuesi i tij Atë Marin Sirdani merrte libra historie e numizmatike, detaj të cilin e shquan edhe tek libr'i tij se i njihte perandorët romakë për nga fytyra, në monedha, pa pasur nevojë me lexue ç'përmban monedha.
Në vitet 1943 – 1944 Zef Pllumi ende xhakon, është një nga bashkëpunëtorët e revistës “Hylli i Dritës” dhe po ashtu sekretar personal i Padër Anton Harapit. Ky i fundit ishte Provincial i françeskanëve në Shqipëri (Shkalla më e lartë hierarkike). Gjatë kohës që ishte dhjak, Pader Antoni e vuri të rëndiste e ndihmonte në Arkivin Françeskan; aty has dokumente të hershme e ndër më të vlefshmet për historinë kombëtare.
Kalvari i parë
Ishte në moshën 22-vjeçare, kur në 1946, 14 dhjetor, arrestohet dhe dënohet me tre vjet burg. Dënim që vuajt pranë Burgut të Madh të Shkodrës dhe në kampet famëkeqe të Bedenit në Myzeqe, dhe Orman-Pojanit në Maliq. Më pas, shkon herë në Shkodër e herë në Shëngjin, tek familja e tij, në vartësi të situatës.
Shkak për arrestimin e tij, edhe pse ishte më i riu ndër të arrestuarit, pohon vetë Atë Zefi, ishte prej të qenurit sekretari personal i Provincialit, komunistët mendonin se duhej të dinte shumë dhe nga ai mund të nxirrnin informatat e duhura. Por u gabuan rëndë.
Famullitari i Dukagjinit
Kthehet në Kuvendin Françeskan kur negociatat mes Kishës e Qeverisë u "qetësuan". Nga viti 1949–1951 merret me numizmatikë si teknik i Muzeut të Shkodrës. Në vitin 1956 shugurohet meshtar, caktohet në fillim si i besuar për me çue ndihmat priftave nepër kampet e ndryshme. Më tej, për 12 vjet shërben si meshtar i Dukagjinit me qendër në Shosh, për ku niset me dt. 14 shtator 1958 bashkë me provincialin, Atë Augustin Ashikun.
Plotësimi i kalvarit
Në vitin 1967 arrestohet dhe për 23 vjet vuan dënimin në burgje dhe kampe të ndryshme.
1967–1989, për 23 vjet rresht, burgoset përsëri dhe vuan dënimin në Spaç, Reps, Skrofotinë të Vlorës, Ballsh, Zejmen-Shënkoll dhe Tiranë. Njeh gjatë burgut personazhe me ndikim si Gjin Marku, Kasëm Trebeshina, Zef Mala, Dashnor Mamaqi që e shihnin po prapë si një njeri ku tek i cili mund të rrëfeheshin. Zef Mala i la porosi që Pater Zefi t'i gjente kujtimet që kishte lënë të shkruara, të cilat Patrja s'mundi t'i gjejë kurrë.
Liria e shumëmunguar
Doli nga burgu me 11 prill[3] dhe, Natën e Kshndellave fillon meshtarinë tek Kisha e Shn'Andout në Tiranë deri në vitin 1997.
Njeh Nanë Terezën të cilen e përcjellë për në Shkodër ku u çua mesha e parë në Katedralen e Shën Shtjefnit. Prej atëherë nuk pushon dhe pasioni i dikurshëm për dijen dhe kulturën.
Nga viti 1993 deri 1997 rinxjerr revistën Hylli i Dritës, e cila pas një ndërprerjeje ka dalë dhe në vitin 2003. Janë gjithashtu këto vite kohë e një veprimtarie krijuese për Át Zefin. Ai shkruan dhe boton trilogjinë Rrno vetëm për me tregue, vëllimet Françeskanët e mëdhenj,
Frati i pashallarëve Bushatli, Erazmo Balneo, Ut heri diçebamus-siç i thonim dje. Kohë kur edhe pse i lodhur nga mundimet dhe mosha nuk mungon angazhimi në lëmin e kulturës. Ndër nismat e tij me vlerë të pamasë është gjetja e eshtrave të mbetura të Atë Gjergj Fishtës dhe ribotimi i kolanës së plotë të veprave të etërve françeskanë, të zhdukura barbarisht nga qarkullimi dhe nga raftet e bibliotekave.
Vdiq më 25 shtator të vitit 2007 në spitalin Gemelli, Romë të Italisë, dhe u varros më 30 shtator 2007 në Shkodër.
Mirënjohje
Presidenti i Shqipërisë, Alfred Moisiu, në vitin 2006 dekoroi At Zef Pllumin me Urdhrin "Nderi i Kombit". Presidenti Moisiu vlerësoi Atë Zefin “si përfaqësues të pasunisë kulturore e njerëzore, si nji institucion të vërtetë, që i rezistoi regjimeve dhe kohnave ma të vështira dhe si simbol i qytetarit të lirë, vizioni i të cilit frymëzohet nga vlerat evropiane”. Nga ana e tij Atë Zef Pllumi u shpreh se e pranon këtë nderim me dëshirë, si një shenjë që sot e mbrapa nuk do të ketë më censurë e dallime krahinore, fetare e ide, që e copëtojnë kulturën shqiptare dhe si një shenjë e unitetit të kësaj kulture gjatë shekujve.
Po në vitin 2006 Atë Zef Pllumi merr çmimin letrar Penda e Artë për trilogjinë e tij me kujtime Rrno vetëm për me tregue të akorduar nga Ministria e Kulturës e Shqipërisë.
Juria paska pranue edhe mendimin ndryshe, edhe mendimin e kundërt, këtu besoj âsht vlera që ka demokracia. Kjo âsht vlefta mâ e madhe që i bâhet librit tim. Të tjerat janë për mue kunora që çohen në funerale që i vdekuni s'i sheh,
─ tha P. Zef Pllumi me rastin e pranimit të çmimit.
Titujt e veprave
Rrno vetëm për me tregue
Françeskanët e mëdhaj - kujtimet e Padres rreth Etënve duke rreshtue 12 prej tyne, si apostujt.
Frati i pashallarëve Bushatli, Erazmo Balneo - shkruem mbi bazën e një ditari të 1802 që Át Zefi ka lexue kur punonte në Arkivin Françeskan.
Histori kurrë e shkrueme - libër i botuem në formë përmbledhjeje, ku shkrimi i fundit që asht një intervistë që Arben Marku i ka ba Át Zef Pllumit i jep dhe titullin përmbledhjes.
Saga e fëmijnisë - libër i 2009 nën kujdesin e gjuhëtares Enkelejda Shamku-Shkreli që i ka qendisë dhe parathanjen. Trajton vitet e para të jetës së fratit deri në prag të regjimit komunist.
Ut heri diçebamus-siç i thonim dje.
Burimet
^ Lamtumire At Zef Pllumi !!!
^ Françeskanet e mdhaj, Si e njoha Fishten.
^ Emisioni "Opinion" tek TV Klan me Blendi Fevziun: Nostalgji Át Zef Pllumi.
Flori Bruqi