Federico del Sagrado Corazón de Jesús García Lorca (sq: Fredriko Garsia Lorka) u lind më 5 qershor 1898 në Fuente Vaqueros një Fshat në Granda një qytet në Spanjë dhe vdiq në 19 Gusht 1936 në Granda. Garsia Lorka mësimet e para i mori tek nëna e tij e cila ishte mësuese dhe pianiste e talentuar. Në vitin 1909 kur Garsia Lorka ishte 11 vjeç familja e tij u zhvendos në qytetin Granada në jug-perëndim të Spanjës pastaj Garsia Lorka ndoqi dhe u diplmua në shkollën e mesme dhe ndoqi studimet në Universitetin Sacred Heart ku studioi artin dhe letërsinë ku dhe nxorri veprat e para potike. Ai ishte poet, shkrimtar, dramaturg, drejtor teatri. Fredriko Garsia Lorka është i njohur ndërkombëtarisht për pjesëmarrjen e tij në luftën civile spanjolle ku udhëhoqi forcat anti-fashiste për të penguar forcat fashiste të udhëhequra nga Gjenerali Francisco Franco. Mendohet se Grasia Lorka është vrarë nga forcat ushtarke anti-komuniste në fshatin Alfacar në Granada, edhe sot e kësaj dite shumë gjëra janë të paqarta mbi vdekjen e Grasia Lorkë-s.
Gjithçka ndodh si në një manastir, natën, nën dritën e hënës, nga dyert e rënda dhe të errta të të cilit dalin gjashtë gra të veshura me të zeza, si në një procesion mortor, regjisorja spanjolle me origjinë ruse, Irina Kuberskaya, e dashuruar pas imazheve tragjike të Frederiko Garsio Lorkës, ka 40 vjet që rropatet ti gjallërojë skenikisht këto imazhe dritë-hijesh të forta, si në tablotë e lemerishme të Goyas. Me një mjeshtëri të rrallë dhe me penelata të forta impresionistë, ajo, solli në skenën e Butrintit Spanjën religjioze, me shpirtin përvëlues të vajzave të Andaluzisë, me diellin e fortë, me ritmin e valleve të ndezura të Kastanjetave, me tingujt e kitarës dhe me atë fund tragjik të heronjve të Revolucionit Spanjoll, të dashuruar aq shume me jetën.
Drama-tragjike e Lorkës së vrarë nga fashistët në ‘36-ën në lulen e moshës, la mbrapa poezi dhe drama po kaq tragjike. Sikur ta dinte mynxyrën e jetës që e priste, ky burrë i pashëm andaluzian, që dinte të shkruante poezi, drama e të këndonte aq bukur, do të vdiste pa i thënë të gjitha ç’kishte shpirti i tij i thellë… ”Shtëpia e Bernarda Albës”, e njohur dhe e pasqyruar në shumicën e skenave të botës, erdhi në Butrint në një version krejt të ri, me një finesë të jashtëzakonshme, si një poemë tragjike, si një parathënie edhe për fundin tragjik të poetit-dramaturg Lorka, drejtorit fort të hijshëm e të ri të Teatrit të Granadës,
Rrallëherë ndodh që anët me të zymta të jetës njërezore të trajtohen e të shprehen me kaq finesë, sikundër e realizoi rusja Kuberskaya, e cila e “lexoi“ Lorkën po në atë poezi të dhimbshme; Rrallë ndodh që fjala poetike të bashkërendojë me veprimin, me lëvizjen plastike, me artikulimin e gjestit e me atë veshje, që varion nga e zeza në të kuqe, për të mbërritur tek e bardha e purpurt. Dhe, e gjitha kjo, nën ato harqe të gurta e kamare të fshehta “katedralesh të mistershme”, ku vendin e perëndive do ta zënë figurat njerëzore e të hijshme të Pepe Ciganit që “qarkullon” aty, është i pranishëm dhe nuk duket gjëkundi. Po AI është gjithandej në shpirtin e dashuruar të këtyre vajzave, të përvëluara për seks, por që janë destinuar të vdesin si virgjëresha! Dhe, e tëra kjo dhimbje njerëzore, shpaloset para syve tanë, prej një ansambli interpretues, që ngjajnë si një personazh i vetëm dhe po kaq i ndjeshëm, sikur të që një tingull muzikor i beftë dhe depërtojës në krejt qenien tënde, atje në shkallaret e gurta, kur ke ngrirë i tëri nga forca e artit të vërtetë… Shihni këtu, ju lutem: Edhe zia e pllakosur në Shtëpinë e Bernarda Albës, edhe despotizmi i saj i grumbulluar si një mllef përbrenda vetes, pas dy ndarjeve nga jeta e të dy burrave që ka patur dhe nën një kulmi ku jetojnë vetëm vajza, pa u bërë gra akoma, (me fatin tragjik mbi shpinë!), si ikona të shenjtëruara e të martirizuara nga vuajtjet e jetës; Edhe dashuria e nëpërkëmbur dhe e “varrosur” pas këtyre dyerve të renda, se cc’kanë një si ulërimë që del nga shpirti i këtyre vajzave-gra-fat-thyera dhe që çuditërisht ngjitë të shpirti i spektatoreve të ulur në shkallaret e gurta të këtij Teatri të Lashtë. Dhe një dashuri e fshehur thellë, në brendësi të shpirtit të ndezur të vajzave-gra, si një klithme jetë që vibron në ajrin përreth tyre. Performanca e shfaqjes se EROSIT, sikur zapton tërë Teatrin, shoqëruar me një muzikë po kaq drithëronjëse, me kontra-punktë që e shkulin nga rrënja zemrën e vajzave të përvëluara (për t’u bërë gra), sa më parë, jashtë mureve të zymta të “manastirit” ku janë kyçur. Regjia do të pulsojë përbrenda vetëdijes se tyre dhe në do të ndjejmë rrahjen e zemrës së tyre, do ti ngrije hera-herës dhe do të na fiksoje në ajër trajtën me të bukur të figurës femërore, kur ana shpirtërore shprehet e gjitha të harmonia e trupit dhe e gjestit; Dhe, do të dalë e do të hyjë përsëri në po këtë manastir, me po atë natyrësi, si në Shtëpinë e Zotit, me ato emocione, me po ato impulse të fshehta të dashurisë për një burrë, të cilat do të shuhen dhe do të vdesin para së të lindin si të tilla. “Ime bijë vdiq e virgjër, – thotë Bernarda Alba, -me një aksent tragjik.. Më dëgjoni të gjithë, ajo vdiq e virgjër!”
Pamë kështu një spektakël model, ku vlera e artit të aktrimit është e njësuar me vlerën e mjeshtërisë së regjisë, me vlerën e tingullit muzikor, me veshjet që evidentojnë edhe kohen edhe shpirtin e personazheve, me konvecionin lakonik të një skenografie figurative dhe thuajse në një skenë të zbrazët, përball shkallares gjysmërrethore e të gurtë të Amfiteatrit ilir. Duke bashkëpunuar me një skenograf-artist, regjisorja e talentuar Irena Kumberskaya i përdori ato dy dyer të lëvizshme si gjithçka, për të ndërtuar në hapësirë “burgun e grave” të kyçura. Plus edhe një “derë të jashtme” në hapësirë, imagjinare, që hapet e kyçet “në ajër” (me “sikurin magjik”!), me çelësin e madh të varur me gjalmë në brezin e mesit të Bernarda Albës, në rolin e “gardianes“ së bijave të veta! Fantazia e regjisores së Teatrit të Madridit “Tribunë” shkon edhe me tej, duke e hapur dhe mbyllur shfaqjen në një “mur” (janë të dyja dyert e bashkuara!), i cili nuk ka kyçur vetëm gratë, si qenie njerëzore, po fatin e tyre tragjik, bashkë me perëndinë Eros së kudondodhur! Mandej, do të vijë një çast, kur vejushat e përdëlluara për jetën, të veshura në të zeza, regjisorja do ti mbulojë me bishtin e fustanit të nusërisë, që ka veshur gjyshja 80 vjeçare, për të evokuar trillin e mbrapsht të fatit të tyre!
Kësisoj, ne mësojmë nga shfaqja në fjalë se tirania në pushtet, bëhet edhe më e tmerrshme kur i hedh rrënjët nëpër familje. Paralelizmi që bëhet vetiu edhe me jetën e familjeve shqiptare, është po kaq aktual e rrënqethës. Mentaliteti i Bernarda Albës është i njësuar nëpër familjet shqiptare (nëpër gra e burra), saqë duket si një kthim në një shoqëri primitive, barbare. Vetëm atë ditë kur po jepej kjo shfaqje, kishin ndodhur pesë vrasje në familje dhe therorizimi i Pepe Ciganit Spanjoll do të na bëhej edhe me i tmerrshëm. Përkujdesja e Bernarda Albës për të pesë vajzat e pamartuara, kthehet në një tirani të vërtetë. Se, ajo nuk do që fati i saj dramatik (pas dy martesave të pafata!), ti ndjek edhe ato… Po, a ndalet lumi që vërshon nga mali, a ndalet gjaku që vërshon nga brenda, a pritën “damarët e jetës”, a ndalet Erosi që të hyje aty ku e ka “folenë” e tij?! Pra, jeta do të vazhdoje në “rrjedhën e lumit malor” të këtyre vajzave, sikundër vërshojnë rrembat e gjakut nder damar, nga ku deshra sensuale është e mbetet e pandalshme, po kaq e zjarrtë dhe e lumnueshme… Adela, me e vogla nga vajzat, nuk do të mbahet dot pa e parë dhe përqafuar të dashurin e saj Pepe, i cili do të bëjë marrëzinë e rradhës, për t’ia “hedhur grepat” motrës së saj të madhe, për të përfituar një trashëgimi edhe me të madhe! Shpalosja e mëtejshme e kësaj drame, do të nxjerrë në pah të njëjtat dëshira dashurie, rivaliteti dhe smire edhe nga Amelia dhe Augustina… Magdalena, gjithashtu, e “përvëluar” ca më tepër, nis të pispilloset posa sheh që të kaloje rrugës një burrë, për të dalë sa me parë matanë këtyre dyerve të kyçura e për të rënë në krahët e të parit burrë që i del përpara! Rrethi i mbyllur i tiranisë shoqërore e familjare s’ka si mos të shkaktojë edhe reagimin e kundërt, që Lorka e Kouberskaya e kanë pasqyruar me kaq mjeshtëri. Shtrëngesa ndaje personalitetit të grave dhe të vajzave, në të tilla raste do të ketë pasojat e ”Shtëpisë së Bernarda Albës”, për të përfunduar në vrasjet e zakonshme (si ajo e Pepes dhe vetëvarje, si ajo e Adelës!).
Regjisorja Irena Kouberskaya e jep në skenë të gjithë këtë lëvizje për jetën dhe dashurinë, kundër tiranisë fetare e zakonore, me dramatizmin që kanë kompozimet e tablove të Rembrandit, me dritë-hije të forta, ku ka gjithheri diçka të frikshme, për të përfunduar në kompozimet e tmerrshme të Francesko Goyas, të Saturnit (që ha bijtë e vet!) dhe të asaj skuadre pushkatimi që vrau djaloshin e dashuruar Pepe dhe, më pas, dramaturgun-poet Lorka, që na dha këtë drame të dhimbshme e të përjetshme. Dhe kështu merr fund shpirti i ndezur i këtyre vajzave spanjolle (pa u bërë gra!), të provincës andaluzianë, ku shkëlqen dielli, kënga me kitare, vallja e famshme Flemingo dhe dashuria e nxehtë mesdhetare.
Floripress
Gjithçka ndodh si në një manastir, natën, nën dritën e hënës, nga dyert e rënda dhe të errta të të cilit dalin gjashtë gra të veshura me të zeza, si në një procesion mortor, regjisorja spanjolle me origjinë ruse, Irina Kuberskaya, e dashuruar pas imazheve tragjike të Frederiko Garsio Lorkës, ka 40 vjet që rropatet ti gjallërojë skenikisht këto imazhe dritë-hijesh të forta, si në tablotë e lemerishme të Goyas. Me një mjeshtëri të rrallë dhe me penelata të forta impresionistë, ajo, solli në skenën e Butrintit Spanjën religjioze, me shpirtin përvëlues të vajzave të Andaluzisë, me diellin e fortë, me ritmin e valleve të ndezura të Kastanjetave, me tingujt e kitarës dhe me atë fund tragjik të heronjve të Revolucionit Spanjoll, të dashuruar aq shume me jetën.
Drama-tragjike e Lorkës së vrarë nga fashistët në ‘36-ën në lulen e moshës, la mbrapa poezi dhe drama po kaq tragjike. Sikur ta dinte mynxyrën e jetës që e priste, ky burrë i pashëm andaluzian, që dinte të shkruante poezi, drama e të këndonte aq bukur, do të vdiste pa i thënë të gjitha ç’kishte shpirti i tij i thellë… ”Shtëpia e Bernarda Albës”, e njohur dhe e pasqyruar në shumicën e skenave të botës, erdhi në Butrint në një version krejt të ri, me një finesë të jashtëzakonshme, si një poemë tragjike, si një parathënie edhe për fundin tragjik të poetit-dramaturg Lorka, drejtorit fort të hijshëm e të ri të Teatrit të Granadës,
Rrallëherë ndodh që anët me të zymta të jetës njërezore të trajtohen e të shprehen me kaq finesë, sikundër e realizoi rusja Kuberskaya, e cila e “lexoi“ Lorkën po në atë poezi të dhimbshme; Rrallë ndodh që fjala poetike të bashkërendojë me veprimin, me lëvizjen plastike, me artikulimin e gjestit e me atë veshje, që varion nga e zeza në të kuqe, për të mbërritur tek e bardha e purpurt. Dhe, e gjitha kjo, nën ato harqe të gurta e kamare të fshehta “katedralesh të mistershme”, ku vendin e perëndive do ta zënë figurat njerëzore e të hijshme të Pepe Ciganit që “qarkullon” aty, është i pranishëm dhe nuk duket gjëkundi. Po AI është gjithandej në shpirtin e dashuruar të këtyre vajzave, të përvëluara për seks, por që janë destinuar të vdesin si virgjëresha! Dhe, e tëra kjo dhimbje njerëzore, shpaloset para syve tanë, prej një ansambli interpretues, që ngjajnë si një personazh i vetëm dhe po kaq i ndjeshëm, sikur të që një tingull muzikor i beftë dhe depërtojës në krejt qenien tënde, atje në shkallaret e gurta, kur ke ngrirë i tëri nga forca e artit të vërtetë… Shihni këtu, ju lutem: Edhe zia e pllakosur në Shtëpinë e Bernarda Albës, edhe despotizmi i saj i grumbulluar si një mllef përbrenda vetes, pas dy ndarjeve nga jeta e të dy burrave që ka patur dhe nën një kulmi ku jetojnë vetëm vajza, pa u bërë gra akoma, (me fatin tragjik mbi shpinë!), si ikona të shenjtëruara e të martirizuara nga vuajtjet e jetës; Edhe dashuria e nëpërkëmbur dhe e “varrosur” pas këtyre dyerve të renda, se cc’kanë një si ulërimë që del nga shpirti i këtyre vajzave-gra-fat-thyera dhe që çuditërisht ngjitë të shpirti i spektatoreve të ulur në shkallaret e gurta të këtij Teatri të Lashtë. Dhe një dashuri e fshehur thellë, në brendësi të shpirtit të ndezur të vajzave-gra, si një klithme jetë që vibron në ajrin përreth tyre. Performanca e shfaqjes se EROSIT, sikur zapton tërë Teatrin, shoqëruar me një muzikë po kaq drithëronjëse, me kontra-punktë që e shkulin nga rrënja zemrën e vajzave të përvëluara (për t’u bërë gra), sa më parë, jashtë mureve të zymta të “manastirit” ku janë kyçur. Regjia do të pulsojë përbrenda vetëdijes se tyre dhe në do të ndjejmë rrahjen e zemrës së tyre, do ti ngrije hera-herës dhe do të na fiksoje në ajër trajtën me të bukur të figurës femërore, kur ana shpirtërore shprehet e gjitha të harmonia e trupit dhe e gjestit; Dhe, do të dalë e do të hyjë përsëri në po këtë manastir, me po atë natyrësi, si në Shtëpinë e Zotit, me ato emocione, me po ato impulse të fshehta të dashurisë për një burrë, të cilat do të shuhen dhe do të vdesin para së të lindin si të tilla. “Ime bijë vdiq e virgjër, – thotë Bernarda Alba, -me një aksent tragjik.. Më dëgjoni të gjithë, ajo vdiq e virgjër!”
Pamë kështu një spektakël model, ku vlera e artit të aktrimit është e njësuar me vlerën e mjeshtërisë së regjisë, me vlerën e tingullit muzikor, me veshjet që evidentojnë edhe kohen edhe shpirtin e personazheve, me konvecionin lakonik të një skenografie figurative dhe thuajse në një skenë të zbrazët, përball shkallares gjysmërrethore e të gurtë të Amfiteatrit ilir. Duke bashkëpunuar me një skenograf-artist, regjisorja e talentuar Irena Kumberskaya i përdori ato dy dyer të lëvizshme si gjithçka, për të ndërtuar në hapësirë “burgun e grave” të kyçura. Plus edhe një “derë të jashtme” në hapësirë, imagjinare, që hapet e kyçet “në ajër” (me “sikurin magjik”!), me çelësin e madh të varur me gjalmë në brezin e mesit të Bernarda Albës, në rolin e “gardianes“ së bijave të veta! Fantazia e regjisores së Teatrit të Madridit “Tribunë” shkon edhe me tej, duke e hapur dhe mbyllur shfaqjen në një “mur” (janë të dyja dyert e bashkuara!), i cili nuk ka kyçur vetëm gratë, si qenie njerëzore, po fatin e tyre tragjik, bashkë me perëndinë Eros së kudondodhur! Mandej, do të vijë një çast, kur vejushat e përdëlluara për jetën, të veshura në të zeza, regjisorja do ti mbulojë me bishtin e fustanit të nusërisë, që ka veshur gjyshja 80 vjeçare, për të evokuar trillin e mbrapsht të fatit të tyre!
Kësisoj, ne mësojmë nga shfaqja në fjalë se tirania në pushtet, bëhet edhe më e tmerrshme kur i hedh rrënjët nëpër familje. Paralelizmi që bëhet vetiu edhe me jetën e familjeve shqiptare, është po kaq aktual e rrënqethës. Mentaliteti i Bernarda Albës është i njësuar nëpër familjet shqiptare (nëpër gra e burra), saqë duket si një kthim në një shoqëri primitive, barbare. Vetëm atë ditë kur po jepej kjo shfaqje, kishin ndodhur pesë vrasje në familje dhe therorizimi i Pepe Ciganit Spanjoll do të na bëhej edhe me i tmerrshëm. Përkujdesja e Bernarda Albës për të pesë vajzat e pamartuara, kthehet në një tirani të vërtetë. Se, ajo nuk do që fati i saj dramatik (pas dy martesave të pafata!), ti ndjek edhe ato… Po, a ndalet lumi që vërshon nga mali, a ndalet gjaku që vërshon nga brenda, a pritën “damarët e jetës”, a ndalet Erosi që të hyje aty ku e ka “folenë” e tij?! Pra, jeta do të vazhdoje në “rrjedhën e lumit malor” të këtyre vajzave, sikundër vërshojnë rrembat e gjakut nder damar, nga ku deshra sensuale është e mbetet e pandalshme, po kaq e zjarrtë dhe e lumnueshme… Adela, me e vogla nga vajzat, nuk do të mbahet dot pa e parë dhe përqafuar të dashurin e saj Pepe, i cili do të bëjë marrëzinë e rradhës, për t’ia “hedhur grepat” motrës së saj të madhe, për të përfituar një trashëgimi edhe me të madhe! Shpalosja e mëtejshme e kësaj drame, do të nxjerrë në pah të njëjtat dëshira dashurie, rivaliteti dhe smire edhe nga Amelia dhe Augustina… Magdalena, gjithashtu, e “përvëluar” ca më tepër, nis të pispilloset posa sheh që të kaloje rrugës një burrë, për të dalë sa me parë matanë këtyre dyerve të kyçura e për të rënë në krahët e të parit burrë që i del përpara! Rrethi i mbyllur i tiranisë shoqërore e familjare s’ka si mos të shkaktojë edhe reagimin e kundërt, që Lorka e Kouberskaya e kanë pasqyruar me kaq mjeshtëri. Shtrëngesa ndaje personalitetit të grave dhe të vajzave, në të tilla raste do të ketë pasojat e ”Shtëpisë së Bernarda Albës”, për të përfunduar në vrasjet e zakonshme (si ajo e Pepes dhe vetëvarje, si ajo e Adelës!).
Regjisorja Irena Kouberskaya e jep në skenë të gjithë këtë lëvizje për jetën dhe dashurinë, kundër tiranisë fetare e zakonore, me dramatizmin që kanë kompozimet e tablove të Rembrandit, me dritë-hije të forta, ku ka gjithheri diçka të frikshme, për të përfunduar në kompozimet e tmerrshme të Francesko Goyas, të Saturnit (që ha bijtë e vet!) dhe të asaj skuadre pushkatimi që vrau djaloshin e dashuruar Pepe dhe, më pas, dramaturgun-poet Lorka, që na dha këtë drame të dhimbshme e të përjetshme. Dhe kështu merr fund shpirti i ndezur i këtyre vajzave spanjolle (pa u bërë gra!), të provincës andaluzianë, ku shkëlqen dielli, kënga me kitare, vallja e famshme Flemingo dhe dashuria e nxehtë mesdhetare.
Floripress