Nobelisti i ekonomisë shpjegon se si Kina ka mbërritur në pikën kur i ka mbaruar ushtria me fshatarë për t’u punësuar me çmime minimale në industri. Modeli i rritjes, i shfrytëzuar për tri dekada, ka mbaruar. Po tani çfarë do të ndodhë?
Editoriali
PAUL KRUGMAN, NYT
Të gjitha të dhënat ekonomike shikohen më së miri si një zhanër veçanërisht i mërzitshëm i fantashkencës, por të dhënat e Kinës janë edhe më shumë fantashkencë sesa të tjerat. Dhe një qeveri që ruan sekretet, një shtyp i kontrolluar e përmasat e stërmëdha të vendit, e bëjnë edhe më të vështirë të kuptuarit se çfarë po ndodh në Kinë.
Megjithatë shenjat janë të dukshme: Kina është në telashe të mëdha. Ne nuk po flasim për ndonjë ndalesë të shkurtër në rrugën e gjatë përpara, por për diçka më themelore. E gjithë mënyra e të bërit biznes në vend është në telashe, sistemi ekonomik që ka udhëhequr prej tri dekadash rritjeje të pabesueshme ka arritur maksimumin e vet. Ju mund të thoni se modeli i Kinës është gati duke u përplasur me Murin e Madh, dhe pyetja e vetme është se sa e keqe do të jetë përplasja.
Fillojmë me të dhënat, sado të pabesueshme që të jenë. Ajo çfarë dallohet menjëherë kur krahason Kinën me pothuajse çdo ekonomi tjetër, përveç rritjes së saj të shpejtë, është balanca e shtrembër mes konsumit dhe investimit. Të gjitha ekonomitë e suksesshme u kushtojnë një pjesë të të ardhurave të veta aktuale investimeve në vend të konsumit, në mënyrë që të zgjerojnë aftësinë e tyre të ardhshme për të konsumuar. Por Kina duket se investon vetëm për të zgjeruar më shumë në të ardhmen aftësinë e vet për të investuar më shumë.
Amerika, pranohet se është në anën e lartë, ia kushton 70 për qind të prodhimit të brendshëm bruto konsumit; për Kinën, gjysma e PBB-së investohet. Si është e mundur kjo? Çfarë e mban konsumin kaq të ulët dhe si ka ndodhur që Kina ka qenë e aftë të investojë kaq shumë duke mos hyrë njëkohësisht (deri tani) në ligjin e të ardhurave margjinale rënëse? Përgjigjet për këtë pyetje janë pjesë e debateve të ashpra. Historia që ka më shumë kuptim për mua, gjithsesi, qëndron në teorinë e vjetër të ekonomistit W. Arthur Lewis, i cili argumentoi se vendet që janë në fazat e para të zhvillimit ekonomik në mënyrë tipike kanë një sektor të vogël modern që vepron krahas një sektori të madh tradicional, ku ky sektori tradicional mbart sasi të stërmëdha të “punës së tepërt” – fshatarë të nëpunësuar që japin një ndikim margjinal në prodhimin e përgjithshëm ekonomik.
Ekzistenca e kësaj pune të tepërt ka dy pasoja. E para, për një periudhë kohore vendet mund të investojnë rëndë në ndërtimin e fabrikave të reja apo ndërtim pa rënë në kurthin e kthimit margjinal rënës, sepse ata mund të vijojnë të tërheqin krahë pune nga zonat rurale.
E dyta, konkurrenca nga kjo ushtri rezervë krahësh pune të tepërt i mban pagat e ulëta edhe në situatën kur ekonomia bëhet gjithnjë e më e pasur. Me të vërtetë, gjëja që e mban të ulët konsumin në Kinë është pikërisht fakti që familjet kineze nuk shohin kurrë të ardhura shtesë nga rritja e prodhimit ekonomik të vendit. Një pjesë e të ardhurave shkon në xhepat e elitës së lidhur politikisht; por shumica e saj qëndron nëpër llogaritë e bizneseve, shumë prej të cilave janë sipërmarrje nën pronësi shtetërore.
Është shumë e ekzagjeruar në krahasim me standardet tona, por kjo ka funksionuar për shumë dekada. Tani, gjithsesi Kina ka goditur “Pikën Lewis” për ta thënë thjesht, i ka mbaruar fshatarët e tepërt. Kjo në thelb duhet të jetë një gjë e mirë. Pagat janë në rritje; më në fund, kinezët e zakonshëm po fillojnë të marrin një pjesë të frutave të rritjes ekonomike. Por kjo do të thotë gjithashtu se ekonomia e Kinës papritur është përballur me nevojën për një “ribalancim” drastik – kjo është fraza zhargon e momentit. Investimet tashmë po përfundojnë te kthimet margjinale rënëse, (pra nëse investon 1 dollar, merr më pak se 1 dollar prodhim shtesë). Investimet ka gjasa do të pakësohen dhe këtu nuk ka shumë rëndësi se çfarë do të bëjë qeveria; shpenzimet konsumatore duhet të rriten në mënyrë që të kompensohen investimet. Pyetja është nëse kjo mund të ndodhë mjaftueshëm shpejt për të shmangur një bllokim të sikletshëm.
Përgjigjja gjithnjë e më shumë duket se është jo. Nevoja për të ribalancuar konsumin me investimet ka qenë e dukshme prej vitesh, por Kina thjesht ka shmangur ndryshimin e nevojshëm dhe ka zgjedhur të rrisë ekonominë duke mbajtur monedhën e vet të nënvlerësuar dhe duke mbytur tregun me kredi të lirë. (Meqenëse dikush mund ta ngrejë për diskutim: jo, jo metoda është shumë pak e ngjashme me politikat e Bankës Qendrore të SHBA-së). Këto masa thjesht kanë shtyrë për më vonë ditën e ballafaqimit me realitetin, por kanë siguruar gjithashtu që kjo ditë të jetë edhe më e ashpër kur të vijë. Dhe kjo ditë tashmë ka mbërritur.
Por sa shqetësuese mund të jetë kjo për pjesën tjetër të botës? Duke marrë vlerën e tregut – e cila është çfarë vlen kur parashikojmë rritjen ekonomike të botës – ekonomia e Kinës është ende pak më e madhe sesa ajo e Japonisë; ka gjysmën e përmasave të ekonomisë amerikane apo asaj europiane. Pra është një ekonomi e madhe, por jo e stërmadhe dhe, në kohë të zakonshme, bota nuk do të shqetësohej shumë nga telashet e Kinës.
Për fat të keq, këto nuk janë kohë të zakonshme: Kina po godet pikën Lewis në të njëjtën kohë kur ekonomitë e Perëndimit po kalojnë përmes “momentit Minsky”, pikës kur kredimarrësit privatë janë të mbingarkuar me borxhe dhe tërhiqen nga konsumi në të njëjtën kohë, dhe me këtë veprim shkaktojnë një rënie ekonomike të përgjithshme. Shqetësimet e reja të Kinës janë gjëja e fundit për të cilën ne kemi nevojë.
Tashmë disa lexues mund të ndiejnë një farë kontradikte intelektuale. Vetëm pak kohë më parë, ne kishim frikë nga (rritja ekonomike) e kinezëve. Tashmë ne kemi frikë për ta. Por situata jonë nuk është përmirësuar.