Paris
Marko Boçari nga Leon Jerome
Ngjarja është e rrallë, madje tepër e veçantë dhe simbolike, një tregim që kurrë nuk është shkruar, një ngjarje që është tretur në mjegullat e historisë. Është historia e tre kalorësve që “Regjimenti i shqiptarëve“ në Korfuz, i dërgonte në 5 mars të vitit 1813 Napoleonit, që ai t’i mbante ata në gardën e tij imperiale, si shenjë e besnikërisë së shqiptarëve ndaj Francës: “Madhëri! Ne ju ofrojmë për Gardën tuaj të shenjtë tre kalorës nga bashkëpatriotët tanë, të armatosur dhe të veshur si të parët e tyre. Shqiptarët iu luten që të mos i konsideroni ata si të huaj, por si njerëzit tuaj më besnikë, më të devotshëm dhe më mirënjohësit.” Midis atyre që nënshkruan këtë letër ishte dhe Marko Boçari. Kështu këta tri luftëtarë, Kosta Jani nga Suli, lindur më 1789 (vitin e Revolucionit francez), me matrikull 441; Lolio Nako nga Gjirokastra, lindur më 1791, me matrikull 442 dhe Jani Foka nga Parga, lindur më 1791, me matrikull 440, nisen me kuajt e tyre për në Francë. Udhëtimi i tyre ka qenë padyshim i gjatë, fillimthi hipur në një anije luftarake franceze në Korfuz e më pas, nga Marseja, kalorësit i ishin ngjitur rrugës drejt Parisit në një largësi prej rreth 1000 kilometrash. Dhe më së fundi, pas një aventure legjendare prej disa muajsh, këta tri kalorës që kaluan kështjellë pas kështjelle pikasën tutje kullën e lartë të Notre-Dame e pas një pushimi të shkurtër në Paris ata u nisën drejt Versajës. Më21 qershor, baroni Teotoki që i priti, si president i Senatit të Korfuzit (të Republikës së ishujve jonianë nën flamurin e Francës), i paraqiti ata para ministrit të Luftës së Francës, dukës De Feltre. Ministri i Napoleonit që ishte informuar më parë për nisjen e tyre, u habit nga ata tri kalorës të pashëm e krenarë, ngjeshur me armë e të përkushtuar për t‘i shërbyer Napoleonit, në luftën kundër zgjedhës otomane… Historia na njeh me emrat dhe origjinën e tyre, por ne edhe sot ende nuk e dimë se ç’ndodhi me jetën e këtyre kalorësve shqiptarë dhe nëse më pas u kthyen në Shqipëri apo vazhduan kështu traditën e stradiotëve të dikurshëm shqiptarësi Merkur Bua, Ardian Muzaka, Gjon Maneshi, etj, që i shërbyen kurorës franceze në shekujt XVI dhe XVII. Dihet vetëm se njëri prej tyre, ishte kapur rob në kohën e luftës së ushtrisë franceze me atë ruse, më 22 shkurt të vitit 1814 në qytetin e Méry-sur-Seine të krahinës së Champagne-s, kur luftonte gjenerali francez Antoine Gruyère i cili donte të çlironte dhe pjesën tjetër të këtij qyteti përtej lumit… Aty kishte ardhur dhe vetë Perandori, Napoleon Bonaparte.
Dhimitër Boçari
Në vitet 20‘-30‘-të të shekullit XIX, emri i Marko Boçarit dëgjohej ngado në sallonet pariziane, mjediset politike e diplomatike, studiot e skulptorëve dhe piktorëve, duke u kthyer në sinonim të lavdisë dhe heroikës supreme. Boçari ishte kthyer atëherë në një mit për vetë Evropën, pasi nëse fitonte revolucioni në Greqi, atëherë popujt e Ballkanit do të çliroheshin njëri pas tjetrit dhe do të fitonin pavarësinë e tyre. Ja pse simbolika e këtij revolucioni ishte e madhe dhe vetë vdekja heroike e Boçarit u kthye në një himn të vërtetë i cili do të përjetësohej në shekuj. Kur francezi Lacratel e quante Markon “spartak i tmerrshëm“, lajmi i vrasjes së tij gjeti jehonë në të gjithë Evropën. Figura e tij tashmë qe bërë legjendare, aq sa qarkullonte dhe legjenda se pas betejës së Misolongjit, ku ishte vrarë Boçari, turqit ia kishin prerë kokën dhe e kishin çuar në sarajet e sulltanit që ta shihte njerëzia. I frymëzuar nga kjo legjendë Hugo shkroi një poemë epike të ndarë në tri këngë apo “zëra”, ku është dhe kënga e suliotit trim, Boçari me kokën e prerë që i tregon poetit për luftën dhe betejën e zhvilluar. Victor Hugo është padyshim një ndër autorët që i këndoi më fuqishëm trimërisë së suliotëve dhe epikës së Revolucionit grek për pavarësi. Rënia e Boçarit ishte lajmëruar nga gjithë kronistët dhe shkrimtarët evropianë: poema, skica, vizatime, tablo në vaj. Ngado flitej për Boçarin. Legjenda e kokës së prerë të Boçarit do të përflitej dhe për dhjetra e qindra vjet më pas. Kush ishte ky hero? Nga vinte? Cila tokë e kishte lindur dhe rritur me zjarrin e lirisë?
Ekip për filmin Marko Boçari
Gati 25 vjet më parë kisha shkruar një skenar filmi dokumentar me titullin “Kënga e fundit e Marko Boçarit“, dhe s’ka një vit që mikesha ime, regjisorja Donika Muçi kërkoi që të realizonte një film për Boçarin: kësaj rradhe, qëllimi ynë do të ishte të jepnim atë se përse ky hero u kthye në një mit për Evropën dhe së pari për Francën. Kështu, para pak kohësh, grupi i xhirimit erdhi në Paris për të përfunduar xhirimet e krejt filmit. Për disa ditë rradhazi ne ishim në kërkim të filmimit të gjurmëve të Marko Boçarit, dhe ato nuk ishin të pakta. Kur shkuam në stacionin “Marko Boçari“, aty ku fillonte dhe rruga me emrin “Marcos Botzaris“, peizazhi pranë i “Buttes-des Chaumont“ ishte i mrekullueshëm. Meqë është një kodrinë e gjelbëruar dhe me një park me pemë të dëndura, nga lartësia dukej tutje kupola e bazilikës së Montmartre-s. Spartak Papadhimitri, miku im i vjetër dhe operatori i talentuar, filmoi aty pranë dhe restorantin që quhej “La table de Marcos Botzaris“ (“Tavolina e Marko Boçarit“). Kush vallë e kishte vendosur këtë emër dhe pse? Por pse vallë në një zonë jo shumë të madhe të Parisit gjeje ngado emrin e Boçarit: emri i një filiali agjencie bankare, emri i një stacioni autobuzi, i një salloni makinash, i një kafeneje, etj.
Pas një udhëtimi në metronë pariziane, ne mbërritëm në rrugën “Rue David d’Angers” për të xhiruar atelierin e dikurshëm të skulptorit të famshëm, emri i të cilit i është dhënë kësaj rruge. Por mjerisht ndërtimet e reja, një kompleks me një arkitekturë moderne kishte zënë vendin e atelierit. Pikërisht atje ishte punuar dhe vepra e njohur skulpturale e tij “Greqia mbi varrin e Boçarit“ ku duket një vajzë që është përkulur mbi varrin e tij. Origjinali i saj, deri sa ekzistonte atelieri kishte qëndruar atje dhe më pas kishte shkuar në Muzeun e Artit të qytetit të tij të lindjes, Angers. Diku në një numër të vjetër të gazetës Le Figaro para disa kohësh, kur rishkruaja skenarin, kisha lexuar një shënim të vetë skulptorit, i cili për atë kohë shkruante: “Sapo morra vesh lajmin e vdekjes së Marko Boçarit, mendova për t’i ngritur një monument. Prej kohësh kërkoja në kujtimet e mia… Një ditë, duke bredhur në varreza, pashë një vajzë të vogël të gjunjëzuar para një varri, duke e prekur me gishta mbishkrimin e gdhendur në të. Dhe kështu unë e gjeta kompozimin tim të ardhshëm… “Pasi vepra skulpturale mbaroi, më vonë një kopje e derdhur në bronx sipas origjinalit, u vendos në Misolongj, të cilin operatori e kishte xhiruar, gjatë xhirimeve që kishin bërë në varrin e Marko Boçarit, i cili ishte kthyer në një vend pelegrinazhi, referencë e Revolucionit grek, por që askush nuk e përmendte se ai kishte qenë shqiptar.
Kur kërkon gjurmë e këtij heroi në Paris, natyrshëm bën pyetjen: vallë ai kishte qenë në Francë?… Historianët nuk kanë shkruar gjë për një të dhënë të tillë historike, por duke studiuar dy autorë francezë të asaj periudhë, së fundi dy pasazhe të tyre bëjnë të mendosh se vërtet, Boçari kishte ardhur dhe në Francë. Burimi i parë është ai i librit të Gabriel Michaud me titullin “Biographie universelle“ ku duke iu referuar Boçarit, i cili ishte integruar në “Regjimentin e Shqiptarëve“ në Korfuz, në kuadrin e ushtrisë franceze dhe nën komandën e kolonelit Minot, kur ai shkruante se “I vendosur për tu hakmarrë pas vrasjes së atit të tij, kur Ismail Pasha u dërgua të luftonte kundër pashait të Janinës, ai u kthye nga Franca dhe u shfaq në Epir, në krye të një batalioni ku bënte pjesë dhe xhaxhai i tij Noti Boçari“. Ky autor shkruan ndër të tjera se “gruaja dhe fëmijët e tij ishin robër tek Kurshid Pasha që luftonte kundër Ali Pashë Tepelenës, dhe Marko i kishte kërkuar Senatit grek që në shkëmbimin e të burgosurve me turqit robër, të vihej dhe familja e tij“… Burimi i dytë është dhe studimi i ish konsullit të Greqisë pas revolucionit, E. Jimenes, njohës i jetës së Boçarit, (sigurisht një grek që kishte kohë që jetonte në Francë) i cili në shkrimin e gjatë në Revue des Deux Mondes të vitit 1859 shkruante: “Marko Boçari ishte një nga ata që erdhi në Francë, ku u përgatit, dhe në kthim, në Korfuz, u muarr me organizimin e një batalioni suljotësh. Qëndrimi në Evropë, mësimet që morri, e bënë atë superior ndër prijësit e tjerë të luftës së Pavarësisë.“
Kështu, për katër ditë me rradhë ne u endëm në rrugët e sheshet e Parisit, madje duke shkuar dhe në Versajë për të rikrijuar atmosferën e tri kalorësve shqiptarë pranë gardës napoleoniane. Kur po xhironim në Paris, papritmas disa re e mbuluan qiellin dhe ne duhej të xhironim me shpejtësi që mos të na zinte shiu. Ja pse nxituam në “Rue Richelieu“ me emrin e kardinalit të famshëm për të xhiruar Bibliotekën Kombëtare të Francës, vendin ku gjendej “Fjalori greqisht-shqip“ i Marko Boçarit. Ecnim në të njëjtin trotuar që kishte ecur dikur konsulli francez François Pouqueville, i dërguari i Napoleon Bonapartit në Janinë pranë Ali Pashë Tepelenës, i cili, pas kthimit në Paris, shkoi të dorëzonte në këtë bibliotekë dorëshkrimin që i kishte dhënë Marko. Po, në atë portë të madhe me stema e gdhendje të mëdha kishte hyrë dhe ai për të ngjitur shkallët drejt arkivit, me çantën në dorë dhe atë dokument unikal që tregon njëkohësisht për shqiptarësinë e Markos. Dhe pikërisht atë ditë të vitit 1819, dora e konsullit kishte shkruar mbi atë dorëshkrim: “Ky fjalor është shkruar nga dora e Marko Boçarit në Korfuz, para meje. Pouqueville. Dhuruar Bibliotekës së Mbretit nga Pouqueville, ish konsull i përgjithshëm i Francës në Janinë, maj 1819”. Dhe më tjetër një tjetër shënim: ”Ky fjalor është shkruar tërësisht nga dora e të riut Marko Boçari, nën diktimin e babait, xhaxhait dhe vjehrrit të tij, Kristaqit”.
Pas Bibliotekës Kombëtare të Francës, duke vazhduar gjithnjë në “Rue Richelieu“, shokëve të grupit, veçanërisht Enver Kushit, mikut tim të dashur shkrimtar, i them se do të kenë përpara një surprizë të këndshme: monumentin e Molierit! Dhe monumenti është vërtet madhështor, pasi ai ngrihet aty ku kishte qënë teatri i vjetër që më pas ishte djegur. Pikërisht aty, Molieri kishte vdekur në skenë, ulur në kolltukun e famshëm të tij. Më pas rreth pesëdhjetë metra më larg, po aty ishte ngritur teatri i ri, ai që në shekullin e XVIII do të quhej “Comedie Française“, institucioni më prestigjioz teatral i Francës, në sallonin e të cilit është vendosur kolltuku historik i Molierit. Por ne nuk xhironim thjesht për imazhe në “Comedie Française”. Jo! Por sepse aty ishin shfaqur pjesë teatrale kushtuar heroizmit të Boçarit dhe të suljotëve të tjerë. Pikërisht në skenën e tij ishin luajtur tragjedia Leonidas e Michel Pichaf, në nëntor të vitit 1825, veç tre vjet pas vrasjes së Markos. Në hyrje të tragjedisë së shkruar, autori kishte shënuar: „Në antikitet duartrokitej Leonidha, por Leonidha i ri është sot Marko Boçari, vdekja heroike e të cilit ka ringjallur heroizmin e Termopileve… Sot duartrokiten bijtë trima të ditëve tona, pinjollët e Miauli dhe Kanaris…“Ponë ato kohë, larg Parisit, pranë Bernës, në „Institut de M. De Fellemberg“ luhej tragjedia tjetër e autorit francez Eugène Pradel, anëtar i Aademisë Franceze, me titullin Rënia e Misolongjit. Por drama më e njohur e këaj kohe ishte ajo e autorit dhe akademikut të shquar Népomucène Lemercier, Martirët e Sulit dhe Epiri modern, të shfaqur më 1825. Ato ditë ne e rrahëm Parisin nga të katër anët,gjithnjë në kërkim të gjurmëve të Marko Boçarit, ku miqtë e mij ishin të mbushur gjithë entuziazëm e admirim sepse është ndryshe të përshkruash diçka dhe ndryshe t’i shohësh realisht, t’i prekësh, të gjendesh në vendet historike. Ja ku gjendemi para teatrit të famshëm parizian, atij të Odeonit. Edhe ky teatër mban gjurmët e Boçarit në repertorin e tij sepse pikërisht aty, në 10 prill të vitit 1828 është interpretuar në skenë pjesa teatrale “Dita e fundit e Misolongjit“e dramaturgut M.S. Ozaneaux dhe e shoqëruar me pjesë muzikore dhe dy këngë. Ishte drama heroike me tri akte që kishte duartrokitur për javë me rradhë publiku parizian, ku para tij ishin heronjtë e pavarësisë me bedenat e kështjellës. Interesant është fakti se një aktore interpretonte aty gruan e Marko Boçarit, e cila e veshur si burrë dhe me shpatë në dorë luftonte krah burrave. Meqë s’mund të shkonim në Strasburg, 500 km larg Parisit, mikeshës sonë Odeta Kumbaros, vajzës së regjisorit Kumbaro, i kisha kërkuar fotografitë e sheshit Boçari që ndodhej atje. Dhe po ato ditë ajo më solli fotografitë e sheshit me një shatërvan të bukur me koka antike si dhe tabelat “Square Marcos Botzaris“ apo teatri ne cep të sheshit që kishte marrë emrin e dramaturgut Kastner, autorit të një opere tragjike të luajtur aty mbi Marko Boçarin. Pothuaj të gjithë atë ditë rijetonim me figurën dhe historinë e Markos. Flisnim për xhirimet në Athinë në muzeun Benaki, ku ndodhen shumë vepra arti mbi figurën e tij dhe të suljotëve, por dhe plumbi me të cilin ishte vrarë atë ditëgjatë sulmit në kampin e ushtrisë së pashait, në Karpensis. Flisnim për të dhe vajzën e tij Katerina, e cila më vonë u quajt Katerina Roza Boçari, për atë bukuri të pashoqe që e shohim sot në një tablo me veshjen që i kishte dhënë mbretëresha Amalia e Bavarisë… Po kështu, portretin e të birit, Dhimitri, që kishte pikturuar piktori tjetër Albert Reigel. Në varrezat e bukura të Montparnasit, miqtë e mij i priste një e papritur tjetër. Varrezat janë gati në qendër të qytetit dhe ruajnë eshtrat e shumë njerëzve të mëdhenj. Duke shkuar drejt një varri, ata s’mund të mos ndalen dhe të bëjnë një fotografi para varrit të Bodlerit apo varrit të përbashkët të Jean-Paul Satre dhe Simone Bauvoir. Por diku më tutje ne u ndalëm në varrin e konsullit Pouqueville, atij që aq shumë e kishte bërë të njohur revolucionin grek dhe luftën e shqiptarëve, autorit të librave Udhëtim në Greqi, Udhëtim në More dhe nëpër Shqipëri apo Historia e ringjalljes së Greqisë. Në faqen e një prej librave, ai kishte përshkruar dhe episodin e fundit në jetën e Markos, atë të betejës së tij të fundit heroike në Karpensis. Ishte Pouqueville ai që e kishte bërë aq të njohur figurën e tij dhe atë të Xhavellës, Kanaris, etj. Madje interesant është se portretin e tij, në atë varr monumental e kishte punuar vetë skulptori David d’Angers.
Të nesërmen, e kishte rradhën atelieri i piktorit të famshëm Eugène Delacroix. Mjerisht, kur shkuam drejt shtëpisë muze të piktorit të shquar Délacroix, pasi kaluam kishën e vjetër të Saint-Germain-des Près dhe ndaluam në sheshin “Place Furstenberg“, porta e madhe e muzeut ishte mbyllur, meqë po restaurohej. Ishte një zhgënjim i madh pasi aty do të xhirohej rreth Delacroix dhe punës së tij mbi tablonë Vrasja e Marko Boçarit, e cila gjeti shumë jehonë në Francë dhe në Evropë, apo për punimet e tjera të tij rreth suljotëve, atyre figurave të mrekullueshme me kostume kombëtare, të cilat atij ia kishte sjellë nga Greqia vetë miku i tij piktor, Auguste.Për pikturën “Marko Boçari sulmon mbi kampin turk ”më prill të 1824, Delacroix kishte shkruar në ditarin e tij: “Duhet bërë një vizatim i fuqishëm për Boçarin, një vizatim, ku turqit të tmerruar e të befasuar hidhen mbi njeri tjetrin”. Dhe Délacroix e kishte krijuar në një atmosferë e dinamikë të jashtëzakonshme momentin dramatik të plagosjes së këtij heroi. Më pas, duke ngjitur bulevardin e Clichy-së, ne ndaluam në nr. 65, pikërisht aty ku përballë ndodhej i famshmi “Moulin Rouge, (Mulen Ruzh), ai mulli simbolik i kabareve dhe tolerancës libertine që ishte bërë simbol i Parisit të shekullit XIX, por që aq shumë do të rrihej dhe në kohët e modernitetit.. Kamera e Spartakut nisi të xhironte atelierin e Jean-Louis Gérôme, një prej piktorëve të njohur francezë të asaj kohe, i cili kishte bërë të njuhur në sallonet pariziane temën e arnautëve të Egjiptit, të cilët i kishte takuar në rezidencën e Mehmet Ali Pashës apo nëpër qytet, në Kajro e Aleksandri si dhe gjatë rrjedhjes së Nilit. Tashmë në vitet 1870, ai pikturonte një tablo për Marko Boçarin, ashtu të veshur me fustanelle, por të ulur në një poltron hijerëndë ku kishte rënë thellë në mendimet e luftës…
Vdekja e Markos pati një jehonë të madhe në Francë e gjetkë në Evropë. Camille Paganel, autori i librit Historia e Skënderbeut, shkroi veprën Ne varrin e Marko Boçarit, e cila u përkthye dhe u botua dhe në Itali më 1829 me titullin La Tomba di Marco Botzaris. Nga ana e tij, shkrimtari Senez botonte ne vitin 1825, “Biografi e Marcos Botzaris ”… Po kështu Chateaubriand lëshonte një “Appel në favor të kauzës së shenjtë të luftëtarëve të Greqisë ”. Me 1826, Camille Paganel botonte gjithashtu një Appel nën titullin “Misolongji nuk qëndron më! Thirrje për miqtë e luftëtarëve grekë”. Në librin e tij Ephemerides universelles, shkrimtari Arnaud Monnais, shkruante: “Kur më 1822, helenët u mblodhën në Misolongjin e lavdishëm, më i lavdishmi i prijsave ishte Marko Boçari… I emëruar gjeneral në krye të ushtrisë së Greqisë orientale, Marko Boçari pa të dyndej një ushtri e fuqishme, e cila po kërcënonte muret e kështjellës…”. Në librin e saj Bukuritë e Greqisë, poetesha e njohur franceze Adelaide Dufrenoy, shkruante dhe për luftën heroike të Marko Boçarit, duke pohuar se “Kurora e Epaminondës e kishte rrethuar tri herë ballin e tij”. Për Boçarin shkruajtën një mori letrarësh, poetësh e historianësh. Jules Verne duke shkruar për Boçarin, shënonte se “Ai jetoi si një Aristide dhe vdiq si një Leonidha!”. Edhe një nga oficerët e lavdishëm të ushtrisë franceze që rendi drejt Revolucionit grek, Koloneli Voutier, nëlibrin e tij me kujtime shkruante:”Të riun Marko Boçari, në krye të suliotëve, në beteja të vazhdueshme, eksperienca ushtarake e bëri një nga kapitenët më të fuqishëm e më të famshëm të Greqisë. Mik e shok armësh, shok përpjekjesh e rreziqesh, në mijra raste kam mundur të pikas cilësitë e tij të rralla dhe mund të them pa frikë se do duhej të flitej për të që ai të konsideroj si një gjeneral i famshëm!… ”
Për disa ditë me rradhë ne jetuam me Francën e lavdisë napoleoniane, me Francën që ndër të parët kombe të Evropës mbështeti revolucionin e parë në vazhdën e revolucioneve të tjera që do të shpërthenin në Ballkan; jetuam ehot entusiazte të poetëve si Hugo, dramat e aktorëve në skenat e teatrove të dikurshëm; pamë tablotë e Délacroix, Descamps, Schefer, Auguste e piktorëve e skulptorëve të tjerë; hymë në portat e mëdha të historisë ku emri i Boçarit shkruhej në ngjyrën e gjakut e të heroizmit sublim. Po, në Greqi ishte preludi i Revolucioneve. Evropa kërkonte çlirimin dhe emancipimin e popujve, në një kohë kur zëri i Victor Hugo kërkonte me forcë “Shtetet e Bashkuara të Evropës!…/tiranaobserver