Një prima balerinë, një modele dhe një pinjoll politik. Nga hotel “Plaza” në Nju Jork, përgatiten për të organizuar një grusht shteti. Modelja porosit uniformat…Letrat higjienike
Mike Lanchin, BBC
Ai ishte një nga komplotet për grusht shteti më të çuditshëm në botë, përshkruar nga një diplomat britanik si një “komedi shkel e shko”, me një prima balerina të famshme, Dame Margot Fonteyn dhe bashkëshortin e saj nga Panamaja që tentuan të rrëzojnë qeverinë e Panamasë me ndihmën e një modeleje britanike, Judy Tatham.
“Ishte aq amatoreske. Ajo e bëri atë për zbavitje”, thotë Tatham, mbi ngjarjen e ndodhur 50 vjet më parë. “Margot mendoi se bashkëshorti i saj do të bëhet kreu i vendit dhe se ajo do të bëhej Mbretëresha e Panamasë. Roli i saj ishte romantik. Roli im qe të ndihmoja një mikeshë”.
E ulur në shtëpinë e saj në një fshat të Toskanës, Tatham, tashmë 87 vjeçe, është e lumtur të tregojë kujtimet e mikeshës së saj të famshme me komplotin e saj pothuajse komik.
Tatham rrallë ka folur më parë mbi çfarë qe me të vërtetë interesante në kohë të tmerrshme. Ndjenjat e saj “për miniera të mira”, e ndaluan atë nga shtrimi i pyetjeve.
Ishte fillimi i prillit 1959 dhe Tatham – siç thotë vetë “paksa e krisur dhe disi naive” – po punonte në Nju Jork, pasi kishte hyrë në botën e modeleve falë kontakteve të Dame Margot. Balerina qe në Nju Jork bashkë me bashkëshortin e saj Roberto Arias, me nofkën Tito, djali i një ish-presidenti të Panamasë, me familje me prirje liberale që kundërshtonte sundimin autoritar të presidentit të kohës Ernesto de la Guardia.
Që të tre u takuan për mëngjes në hotelin “Plaza” të Nju Jorkut. Dhe pikërisht atë mëngjes, Dame Margot dhe Arias bënë një kërkesë disi të çuditshme. “Ata thanë ‘a mund të na gjesh ca këmisha?’ Unë thatë po, natyrisht, shumë e interesuar të kisha shansin të bëja diçka për Margot.
“‘Sa copë?’, pyeta unë, duke menduar se bëhej fjalë për dy apo tre. ‘Rreth 500’, – u përgjigj Tito”.
E çuditur por njëkohësisht me dëshirën për të mos qenë e paedukatë, Tatham pyeti për përmasat. “Të vogla, të mesme të mëdha”, u përgjigj ai. Biseda po bëhej gjithnjë e më e çuditshme. “Po çfarë ngjyrash?’ – pyeti Tatham. Dame Margot mendoi për një çast, pastaj, duke parë poshtë te qilimi jeshil i hotelit tha: “Si kjo ngjyra këtu. Në asnjë mënyrë nuk duhet të jenë kaki”.
Kjo nuk qe e gjitha. Tito dhe Margot kërkuan gjithashtu që Tatham të përdorte lidhjet e saj në tregtinë e veshjeve për të gjetur ca shirita krahu që do të vendoseshin mbi këmisha.
Tashmë ishte radha e Tathan për të pyetur për diçka. As Dame Margot dhe as Arias nuk dhanë asnjë shpjegim se çfarë po ndodhte, por një ide më e qartë po krijohej.
“Revolucioni nuk u përmend dhe unë isha tepër e edukuar për të pyetur. Por në këtë pikë, unë i thashë Titos, ‘nëse ju po planifikoni diçka, unë kam pushimet e Pashkëve përpara dhe nuk kam ndër mend të qëndroj jashtë. Dua të jem pjesë’”.
“‘Në rregull’, tha ai menjëherë. ‘Ti mund të sjellësh rripat e krahut me vete’”.
Kështu, ajo porositi 500 këmisha me ngjyrë jeshile ushtarake, ia dha ato Arias dhe pastaj shkoi në një rrobaqepësi diku në lindje të Nju Jorkut për të porositur rripat e krahut. Por ndërsa Judy paketoi plaçkat e saj në përgatitje për udhëtim në Amerikën Qendrore, asaj iu desh të mendonte se si do të kalonte rripat e krahut nëpër kontrollin doganor.
Ajo është ende shumë e lumtur me vendosmërinë e saj dhe qesh me të madhe para se të vijojë të tregojë historinë e vet: “Po ecja te supermarketi ‘Macy’ në Nju Jork kur pashë kuti të mëdha me letra higjienike. Kështu që unë bleva një kuti”.
Duke lënë letrat higjienike në shtëpi, ajo e mbushi kutinë me rripat e krahut dhe u nis për në aeroport. Askush nuk mendoi të ndalonte modelen e re dhe as të pyeste se pse asaj i nevojiteshin kaq shumë letra higjienike ndërsa ajo kaloi në aeroportin e qytetit të Panamasë dhe shkoi te shtëpia e familjes Arias.
Për javën në vijim, Dame Margot nuk dukej gjëkundi ndërsa Arias e shëtiti Tatham nëpër Panama.
“Dukej shumë primitive”, kujton ajo. Ata hanin në “restorante shumë të ashpra në xhungël”, dhe shkonin nëpër festa. Por nuk u përmend kurrë ndonjë grusht shteti.
“Unë mendoja se ishte e pasjellshme të pyesja”, thotë Tatham. Gjithsesi, në fund, motra e Arias, Rosario, e hapi temën, duke e lehtësuar atë. Por Rosario i tha asaj të mos shqetësohej. “Rrëzimi i presidentëve është ajo çfarë familja e saj bën”. Tatham u kthye në Nju Jork dhe bëri mirë.
Mund të duket e çuditshme, por Tatham thotë se nuk e mori vesh se çfarë kishte bërë Dame Margot apo se çfarë kishte ndodhur me uniformat dhe rripat e krahut, deri shumë vite më vonë.
Dokumente konfidenciale nga qeveria e Britanisë nga viti 1959, të cilat u bënë publike më 2010, e përshkruajnë ngjarjen si një “komedi shkel e shko” që u raportua nga Sër Ian Henderson, ambasadori i Britanisë në Panama në atë kohë. Më 21 prill 1959, ajo mësoi se Dame Margot ishte arrestuar në qytetin e Panamasë.
Ajo dhe Arias gjendeshin në jahtin e tyre luksoz në gjirin e Panamasë. Supozohej se do të zbarkonin dhe do të mblidhnin municion dhe trupa për të kapur një autostradë të rëndësishme. Por ata u tradhtuan nga peshkatarët vendës dhe u detyruan të arratisen. Kur Dame Margot u arrestua, Arias qe ende në arrati. Një grup studentësh që duhej të bënin kryengritje në kryeqytet, nxituan të merrnin armët para kohe duke dhënë alarmin në qeveri. Ndërsa rebelët që duhej të vinin nga Kuba e Fidel Kastros nuk mbërritën kurrë.
Me ndihmën e ambasadës britanike, balerina u lirua dhe u fut në një avion për në SHBA. Ajo mori në telefon Tatham nga aeroporti. Me këmbënguljen e diplomatëve britanikë në Nju Jork, që të dyja u nisën për në Londër.
“Unë dola nga avioni nga dera e pilotit, ndërsa ajo shkoi të përballej me shtypin”, kujton Tatham. Fotografitë e kohës tregojnë balerinën duke qeshur, përballë pyetjeve të gazetarëve mbi përfshirjen e saj dhe të bashkëshortit të saj në një grusht shteti.
“A kishin një armë me vete në Panama”, pyeti një gazetar. “Nuk do t’i përgjigjem kësaj pyetjeje, se ju mund ta kuptoni vetë nëse kisha apo jo një armë!”, u përgjigj ajo.
Tatham nuk u kthye më kurrë në SHBA ku pati lënë miq, një shtëpi dhe një punë. Ajo dhe Dame Margot patën mosmarrëveshje pak pasi u kthyen në shtëpi dhe nuk u panë më kurrë me njëra-tjetrën. Dame Margot dhe Arias në fund u kthyen dhe jetuan në Panama, ku balerina vdiq më 1991.
Pesë dekada më pas, Judy nuk pranon të flasë keq për ish-mikeshën e saj. “Margot nuk kishte fare imagjinatë. Ajo nuk mund ta imagjinonte se ndonjë gjë mund të shkonte keq”, thotë ajo. “Për të qe një gallatë, një lloj aventure. Ajo mendonte se ishte qejf… kështu mendoja edhe unë”.
Nga mjellmë në patë
Në një deklaratë për Parlamentin në Londër, sekretari i Jashtëm në hije Aneurin Bevan e përshëndeti lirimin e saj nga Panamaja. “Publiku i Britanisë nuk mendon shumë mirë për faktin që ndërsa e ka parë atë në rolin e mjellmës, tashmë po e sheh në rolin e patës karrem”, tha ai.
Çfarë ndodhi më pas?
Më 1964, Roberto Arias fitoi postin e deputetit, por u qëllua nga një ish-bashkëpunëtor politik. Ai u mjekua në Britani dhe rifilloi karrierën politike në Panama më 1967. Dame Margot e rigjallëroi karrierën e saj në partneritet me Rudolf Nureyev, 20 vjet më të ri. Ajo dha shfaqjen e fundit në vitet ‘70 dhe pastaj jetoi në Panama me bashkëshortin e saj. Ajo vdiq nga kanceri më 1991.
