Lek� Dukagjini �sht� nj� figur� historike mjaft komplekse. Madje �sht� nj� figur� edhe e legjendarizuar, n�se e pranojm� k�t� term, ashtu si� e kemi pranuar p�r Heroin ton� Komb�tar Gjergj Kastriot-Sk�nderbeun.
Lek� Dukagjini (1410-1481) ishte bashk�koh�s i Gjergj Kastriotit (1405-1468). Historia i njeh t� dy si princ�r trash�gimtar�, q� u lart�suan, kur mor�n n� sundim dy principatat q� mbanin mbiemrat e tyre: Leka - t� Dukagjin�ve, pas vdekjes s� t� atit, Pal Dukagjini (1446) dhe Gjergji - t� Kastriot�ve m� 1443, tet� vjet pas vdekjes s� t� atit, Gjon Kastriotit. Principata e Dukagjin�ve kishte si kryeqend�r qytetin e Lezh�s, p�rfshinte Zadrim�n, zonat n� veri dhe n� verilindje t� Shkodr�s dhe shtrihej deri thell� trojeve t� Serbis� s� sotme me kryeqend�r t� dyt� qytetin e Ulpian�s af�r Prizrenit; nd�rsa Principata e Kastriot�ve me kryeqend�r Kruj�n, p�rfshinte Matin dhe krahin�n e Dibr�s, duke u shtrir� nga k�shtjella e Rodonit n� bregdetin e Adriatikut.
Deri n� koh�n kur vihen n� krye t� principatave t� tyre, Lek� Dukagjini kishte marr� nj� kultur� t� gjithanshme me frym� humaniste t� Rilindjes Evropiane, n� qytete t� tilla si Venecia, Raguza apo Shkodra; nd�rkoh� q� Sk�nderbeu kishte b�r� nj� karrier� t� shpejt� dhe t� shk�lqyer prej ushtaraku n� oborrin e sulltan Muratit II.
N� udh�heqje t� Bes�lidhjes Shqiptare (themeluar n� Lezh� m� 1444) Sk�nderbeu e ndien p�rher� pran� vet�s Lek�n (fillimisht t� atin e tij Pal Dukagjinin), sepse t� dy luftuan krah p�r krah (apo edhe iu kund�rvun� nj�ri-tjetrit) deri sa vdiq (1468), nd�rsa Lek� Dukagjini e pasoi vepr�n e tij, duke u prir� shqiptar�ve n� faz�n m� t� v�shtir� t� rezistenc�s s� tyre antiosmane, deri n� fund t� jet�s s� vet (1481).
Me t� drejt� kronist� e historian�, duke filluar nga Tivarasi, Fr�ngu, Barleti e Muzaka, bashk�koh�s t� tyre, e deri te Gegaj e Noli t� shek.XX, kan� ndri�uar b�mat e Gjergj Kastriotit dhe n�p�r to kan� p�rmendur edhe Lek� Dukagjinin, ashtu sikund�r disa princ�r t� tjer� t� koh�s. Por nuk do t� mund t� thuhet se, po me t� drejt�, ata, historian� e kronist�, e kan� p�rfolur vend e pa vend Lek� Dukagjinin, vet�m e vet�m se ishin t� magjepsur prej heroit t� vepr�s s� tyre, Sk�nderbeu. M� me barazpesh� se historian�t kan� vepruar "legjendarizuesit" anonim� t� figurave t� tilla. Nga anonimati, Sk�nderbeu u identifikua me princin dragua, q� guxon t� matet dhe fiton n� �do rast me ku�edr�n; nd�rsa te Lek� Dukagjini u pa princi engj�ll, q� u shfaq me guxim dhe urt�si p�r t� ruajtur n� vazhdim�si shqiptarizm�n.
Historian�t e kan� p�rfolur q� n� krye Lek� Dukagjinin, sepse k�rkuan te ai nj� p�rsonazh antagonist t� Sk�ndebeut p�r ta intriguar jet�shkrimin e heroit t� vet�m shqiptar, q� njohu Evropa n� p�rballjen e suksesshme shqiptaro-turke, por edhe sepse nuk donin t� faj�sonin Evrop�n per�ndimore, q� nuk arriti t� krijonte nj� koalicion antiosman n� Ballkan. Ata nuk guxuan t� gjykonin, ve�an�risht, Republik�n e Venedikut, q� jo vet�m nuk u q�ndroi aleate shqiptar�ve kur mbanin mbi supet e tyre nj� perandori t� t�r� t� eg�rsuar kund�r Evrop�s, por e shryt�zoi rezistenc�n e tyre p�r interesat e veta komercialiste, duke i p�r�ar� princ�rit shqiptar� me intriga, duke i kund�rv�n� ata nj�ri me tjetrin edhe me arm� dhe, kur nuk ia arrinte k�saj, duke i shpallur armiq t� Republik�s dhe t� Krisht�rimit. Lek� Dukagjini ishte princi m� i fuqish�m shqiptar pas Sk�nderbeut dhe m� me autoritet, prandaj u b� pre e intrigave t� politik�s veneciane (dhe t� historian�ve) derisa Sinjoria e ndjeu rrezikun e Port�s s� Lart�, krejt af�r pragut t� sht�pis� s� vet dhe u bashkua realisht me rezistenc�n e shqiptar�ve, duke i shpallur luft� Perandoris� Osmane (1463). Pas k�tij viti venecian�t pushuan s� p�rfoluri Lek� Dukagjnin. Nd�rsa historian�t kan� shkruar p�r disa prej b�mave t� Lek� Dukagjinit p�rkrah Sk�nderbeut, deri n� vdekjen e tij (1468) dhe m� pas n� krye t� trupave shqiptare p�rkrah forcave veneciane, derisa Sinjoria n�nshkroi paqen me Port�n e Lart� (1479). Pas k�saj historian�t heshtin. Goj�dh�na na b�n me dije se Lek� Dukagjini e vazhdoi rezistenc�n n� krye t� trimave t� principat�s s� tij derisa qe gjall�.
Por t� p�rfolurit e Lek� Dukagjinit ka vazhduar edhe pas vdekjes s� tij, ashtu si ka vazhduar edhe rezistenca antiosmane n� principat�n e tij e m� gj�r�. T� p�rfolurit pas vdekjes ka t� b�j� me vepr�n, Kanunin , q� u la trash�gim Lek� Dukagjini shtetasve t� tij, shqiptar�ve. Thelbi i Kanunit t� Lek� Dukagjinit jan� fjal�t e urta t� dala nga goja e tij, q� u ruajt�n (dhe u pasuruan) brez pas brezi p�r gati gjasht� shekuj. Ky fenomen homerik e ka legjendarizuar emrin e Lek� Dukagjinit duke e kthyer at� n� nj� mit t� v�rtet�, aq sa studiuesit e kan� pasur t� v�shtir� ta pranojn� si nj� realitet historik. Prandaj disa syresh kan� vazhduar ta p�rflasin Lek� Dukagjinin, s� bashku me Kanunin e tij, ashtu si �sht� p�rfolur e verbuar Homeri, s� bashku me Iliad�n e Odisen� e tij (Sa p�r ngjashm�ri edhe Lek� Dukagjinit i �sht� sajuar nj� v�lla i verb�r). Por, duke analizuar faktet e dokumentuara biografike p�r Lek� Dukagjinin, mund t� hidhet drit� p�r koh�n dhe rrethanat kur u ngjiz�n fjal�t e urta t� Kanunit t� tij.
N� fund t� viteve �50 t� shek.XV Principata e Dukagjin�ve nuk ka m� asnj� nga qendrat e veta t� zhvilluara: Lezha u �sht� dor�zuar venedikasve (1393), Ulpiana, kryeqytei i principat�s, �sht� shkat�rruar me themele nga turqit m� par� se t� binte n� dor�n e tyre Prizreni (1458), nj� qend�r tjet�r e zhvilluar e Principat�s s� Dukagjin�ve. N� k�to kushte, Lek� Dukagjini ka pushtuar k�shtjell�n e Shatit n� Zadrim� p�r ta pasur si rezidenc� princ�rore, por u sulmua nga Sk�nderbeu, i cili ua ktheu menj�her� venedikasve. Pa nj� rezidenc� princ�rore dhe, p�r nj� far� kohe, n� mes t� tri zjarreve (turqit, venedikasit dhe Sk�nderbeu), Lek� Dukagjini gjeti strehim n� thell�si t� maleve t� principat�s s� tij, ku nd�rtoi saraje e k�shtjella s� bashku me banor�t e lir� t� atyre an�ve, t� cil�t kryezotin e tyre t� der�s s� Dukagjin�ve me gruan e tij, Teodor�n e Muzakajve t� Beratit dhe t� gjith� oborrtar�t q� i shkonin pas, i rrethuan me mikpritje e respekt. Me mal�sor�t e Principat�s s� Dukagjin�ve, t� njohur p�r trim�rit� e tyre (M.Barleti:98), Leka, jo vet�m ringriti qytez�-k�shtjellat e veta, por siguroi n� m�nyr� t� pand�rprer� nj� ushtri t� mjaftueshme q� luajti rol t� r�nd�sishim n� kuadrin e trupave t� Lidhjes s� Lezh�s n�n komand�n e Sk�nderbut dhe m� pas. N� k�mbin t� k�saj gatishm�rie, Lek� Dukagjini u siguroi mal�sor�ve t� principat�s s� tij dhe t� gjith� atyre q� u bashkuan me t� p�r t� gjetur mbrojtje, ve�an�risht, pas vdekjes s� Sk�nderbeut, lirin� brenda organizimit t� tyre fisnor, t� cil�n n� kushtet e krijuara e institucionalizoi me rioarganizimin e pleq�sive mbi baz� fshati e krahine. Gjat� k�saj periudhe (1458-1481), kur ai udh�hiqte t� gjitha kuvendet dhe pleq�sit� e mal�sor�ve, u ngjiz Kanuni, q� u trash�gua brez pas brezi, si praktik� gjykimi dhe p�rmes fjal�ve t� urta t� formuluara apo t� rith�na prej tij rast pas rasti, si sentenca juridike. Ai Kanun mbeti i pashkruar, por veproi nd�r shekuj si �Commom law� anglez, deri sa u mblodh dhe u kodifikua prej Shtjef�n Gje�ovit, n� kap�rcyell t� shekujve XIX-XX.
N� koh�n kur Gje�ovi punonte mbi materialet e mbledhura kanunore, Kanuni, s� bashku me autorin q� e kishte dh�n� at�, ishin t� shenjt�ruar prej t� gjith� shqiptar�ve, pavar�sisht nga besimi fetar i tyre. N� popull nuk mbeti i p�rfolur emri i Lek� Dukagjinit, p�rkundrazi, ai u heroizua. Fakti q� nj� sundimtar ishte kthyer n� nj� hero t� v�rtet�, popullor e komb�tar, mund t� shpjegohet sipas nj� teorie q� thot� se masat popullore (mal�sor�t), duke i pranuar sundimtar�t dhe kalor�sit si heronj t� tyre, ata vet� �identifikoheshin me vlerat e prij�sit dhe t� fisnik�ris� ose, t� pakt�n, sepse atyre u duhej ta strukturonin bot�n e tyre n�p�r mjet modelesh q� u jepte grupi sundues� (P.Burke:169).
Kanuni i Lek� Dukagjinit �sht� nj� vep�r unikale me frym� humaniste e periudh�s s� Rilindjes Evropiane n� gjuh�n shqipe, e cila, megjith�se u p�rfol dhe vazhdon t� p�rflitet edhe sot e k�saj dite, �sht� vler�suar nga studiues serioz�, vendas dhe t� huaj, si nj� �vep�r monumentale� (A.Buda�ovi-Kryeziu:22), �kontribut n� thesarin e kultur�s bot�rore� (C. Von Schwerini Drit�s 1939:502) dhe autori i saj, Lek� Dukagjini, �sht� cil�suar �nj� personalitet imponues� (E.Durham:116) e �Hero Komb�tar� (J.Hahn:114) i popullit t� vet. Shum� shkrimtar� dhe artist� i kan� kushtuar vepra, n� mes t� t� cil�ve Drit�ro Agolli (�Mundja e Lek� Dukagjinit�, poezi, 1969), Henrik Lacaj (�Dy princa p�r nj� vash�, dram� historike v�n� n� sken� me regjin� e vet� autorit dhe interprtuar nga grupi teatror i kinoteatrit �Rozafat� t� Shkodr�s m� 1937, ku rolin e Lek� Dukagjinit e luante aktori Loro Kova�i), arb�reshi Anton Santori (�Alessio Ducagini�, melodram�, shkruar midis viteve 1855-1860 dhe botuar m� 1983), piktori Naxhi Bakalli (�Kuvendi i Dukagjinit�, tablo murale 4x3.2m n� Muzeun Historik t� Burrelit, 1986), piktori kosovar Engj�ll Berisha (�Rr�nj�t e Dukagjinit�, vizatime 1950-1956), piktori Simon Rrota (�Lek� Dukagjini�, portret, koleksion privat n� Shkod�r), skulptori Sotir Kosta (�Lek� Dukagjini�, portret n� bronz-GKA Tiran� dhe Muzeu Komb�tar i Sk�nderbeut n� Kruj�, 1982) etj.
Si apokrif i Lek� Dukagjinit ka mbetur portreti i i Simon Rrot�s (1887-1961), i cili e paraqet autorin e Kanunit n� pamje ballore, me nj� v�shtrim t� mpreht� ku bashkohet zgjuarsia dhe urt�sia, veshur m� nj� jelek t� kostumit tradicional t� mal�sor�ve t� veriut, me shpat� n� brez dhe me nj� dor�shkrim t� Kanunit n� dor�n e majt�, q� t� sugjeron intelektualin humanist t� shek.XV. Kur b�het fjal� p�r fisnikun fiorentinas me �nj� personalitet t� jasht�zakonsh�m�, Lorenzo de� Medici, me t� cilin ne kemi dashur ta p�rafrojm� Lek� Dukagjinin q� n� fillim t� k�tij jet�shkrimi, shkruhet se �ishte nj� politikan gjenial, i cili mund t� dallonte pushtetin e nj�mend�t nga shfaqjet e jashtme t� tij. Frontespisi i librit t� tij e tregon n� rrug�t e Firences, t� veshur si nj� qytetar i thjesht�, t� rrethuar prej vajzash q� k�ndojn� baladat e tij... N� t� v�rtet�, Lorenzo-ja ishte nj� poet i mir� dhe p�rkrah�si m� bujar i poet�ve t� tjer� si dhe i shkenc�tar�ve e filozof�ve� (K.Clark:106). K�shtu mund ta p�rfytyrojm� deri n� nj� far� shkalle edhe Lek� Dukagjinin, poezit� e t� cilit do t� ishin sentencat e Kanunit . N�se ky krahasim nuk do t� shkonte, si �do krahasim tjet�r, s� paku, Principata e Dukagjin�ve mund t� p�rqasej me oborret m� t� vogla t� Italis� veriore n� �erekun e fundit t� shek.XV, t� cil�ve �Rilindja u detyrohet thuajse po aq sa Firences� (K.Clark:107). Dhe Leka mund t� p�rafrohej, ndoshta, me Duk�n e Urbinos, Frederigo Montefeltro, i cili �nuk ishte vet�m nj� burr� jasht�zakonisht i kulturuar dhe i men�ur, por edhe strategu i madh i koh�s s� vet, q� diti t� mbronte zot�rimet e tij prej katil�ve q� e rrethonin. Ishte koleksionist i pasionuar librash dhe portretet e tij t� �muara e tregojn� duke lexuar nj� nga dor�shkrimet e tij. Esht� i veshur me parzmore dhe t�r� pajimet luftarake... Pallatin e tij nis�n ta nd�rtonin si k�shtjell� mbi nj� shk�mb thuajse t� pakaluesh�m dhe vet�m m� pas, kur fituan siguri, lejuan t�i jepnin atij pamjen e but� dhe t� st�rholluar, q� e b�n� nj� nga monumentet m� t� bukura arkitektonike t� bot�s� (K.Clark:107 ).
Ne sot nuk jemi n� gjendje as t� restaurojm� nj� k�shtjell� a pallat princ�ror t� Lek� Dukagjinit, aq m� pak, t� mund ta vler�sojm� at� q� nuk ekziston me superlativa: �m� i bukuri n� bot�, n� mesdhe apo rajon�, sepse n� at� koh� �k�shtjella e qytete t� lul�zuara (shqiptare)� me pallate e monumente� u zhdukn� nga faqja e dheut � mbetn� si hieje t� bukuris� dhe shk�lqimit t� vjet�r� (F.S.Noli:591-592). Por Kanuni i Lek� Dukagjinit �sht� v�rtet� monumenti m� i r�nd�sish�m i kultur�s shqiptare gjat� periudh�s s� Rilindjes Evropiane, q� ka gjalluar prej gjasht� shekujsh dhe ka luajtur nj� rol t� jasht�zakonsh�m n� jet�n e popullit, n� gjuh�n e t� cilit �sht� krijuar.
Kronologjia
Shek.VII P�rmenden p�r her� t� par� �Dukagjin�t e Arb�ris�. Disa mendojn� se mbiemri Dukagjin rrjedh nga emri i fshatit Dukagjin, diku n� kufirin e rrethinave t� Puk�s me Mirdit�n, af�r fshatit Dardh�, ku kan� qen� t� vendosur fillimisht t� par�t e Principat�s s� Dukagjin�ve.
1202-4 Dukagjin�t pushtuan Zadrim�n dhe u shtrin� shum� shpejt n� Shqip�rin� e veriut me kryeqend�r Lezh�n. Disa mendojn� se n� k�t� koh� Dukagjin�t u shfaq�n n� trojet arb�rore t� ardhur nga Franca si kryqtar� dhe se mbiemri Dukagjin u formua nga p�rngjitja e titullit Duk� me emrin Gjin ose Duka i Gjinit, q� do t� thoshte Djali i Gjinit.
1356 Kur osman�t shkelin p�r her� t� par� n� Ballkan, Principata e Dukagjin�ve �sht� zgjeruar n� Shqip�rin� veri-lindore dhe ka nj� qend�r t� dyt� n� Fand, krahin� e Mirdit�s s� sotme. Disa mendojn� se aso kohe Principata e Dukagjin�ve p�rfaq�sohej me dy deg�.
1389 Beteja e Fush�kosov�s. Thyhet nga osman�t koalicioni ballkanas, n� t� cilin b�nte pjes� edhe Principata e Dukagjin�ve, sadoq� nd�r burime nuk p�rmend�n.
1393 Dukagjin�t ua dor�zojn� qytetin e Lezh�s venedikasve, q� t� mos binte n�n sundimin e osman�ve, duke ruajtur t� drejt�n e nj� t� tret�s s� t� ardhurave.
1406 Princi Pal Dukagjini (1384-1446), i p�rmendur p�r urt�si, vihet n� krye t� Principat�s s� Dukagjin�ve me kryeqend�r Ulpian�n (qytet i themeluar prej tij), ku mbret�ron s� bashku me t� v�llan� Nikoll� Dukagjinin, i shquar p�r trim�ri.
1410 lind n� Ulpiana princi trash�gimtar i Pal Dukagjinit, Lek� Dukagjini, formimi kulturor i t� cilit mendohet t� jet� b�r� n� qendra t� zhvilluara t� koh�s, si Shkodra, Raguza, Venecia. Leka ka pasur edhe nj� v�lla, Palin, me zgjuarsi t� jasht�zakonshme, por t� verb�r; nj� mot�r, Roza, me bukuri t� rrall� e shum� krenare dhe, ndoshta, nj� tjet�r me emrin Maria, q� do t� b�het gruaja e Gjon Muzak�s s� Beratit.
1432 Pal Dukagjini me t� v�llan�, Nikoll�n, mb�shtesin s� bashku me Topiajt Aranit Komnenin, vjehrrin e ardhsh�m t� Sk�nderbeut, n� kryengritjen e tij t� suksesshme kund�r forcave osmane. Motra e Aranit Komnenit ka qen� gruaja e Pal Dukagjinit, e �ma e Lek�s.
1444 Pal dhe Nikoll� Dukagjini jan� pjes�marr�s t� Bes�lidhjes s� Sk�nderbeut n� Lezh�. Ata mb�shtesin Lidhjen me 5 000 ushtar� nga 15 000 q� kishte gjithsej Sk�nderbeu. Pali shoq�ron Sk�nderbeun n� Kruj�.
1444 Beteja e Torvjollit ku marrin pjes� edhe trupat e Principat�s s� Dukagjin�ve n�n komand�n e Tanush Topis�. Pali, s� bashku me princ�r t� tjer�, do t� pres� n� Kruj� Sk�nderbeun p�r ta p�rsh�ndetur p�r fitoren.
1445 N� dasm�n e Mamic�s, s� motr�s s� Sk�nderbeut n� Muzakin�, shfaqet p�r her� t� par� princi Lek� Dukagjini. Dueli i tij me Lek� Zakarin� p�r dor�n e princesh�s s� bukur Jerina Dushmani.
1446 Vdes Pal Dukagjini. Vendin e tij n� krye t� Principat�s s� Dukagjin�ve e z� i biri, Lek� Dukagjini.
1447 Vriten n� pusi Lek� Zakaria s� bashku me Bozhdar ��rnovi�in dhe p�r k�t� p�rflitet Lek� Dukagjini.
1447 Nikoll� Dukagjini, i nxitur nga njer�zit e Sk�nderbeut, pushton p�rkoh�sisht Shatin, nd�rkoh� q� Dej�n e kan� marr� venedikasit. Sk�nderbeu i shpall luft� Venedikut.
1447 Lek� Dukagjini martohet me Teodor�n, motr�n m� t� vog�l t� Gjon Muzak�s s� Beratit. Nuk pat�n f�mij�. Dukagjin�t q� do t� p�rmenden pas Lek� Dukagjinit n� Itali apo n� sh�rbim t� Perandoris� Osmane, rrjedhin nga familje t� adaptuara prej Pal Dukagjinit ose prej Lek�s.
1447-8 Sk�nderbeu rrethon Dej�n, Shkodr�n dhe Durr�sin, qytete n� zot�rim t� venedikasve. P�rkrah Sk�nderbeut �sht� Nikoll� Dukagjini.
1448 Paqja e Sk�ndebeut me Venedikasit. Lek� Dukagjini nuk merr pjes�.
1451 Martesa e Sk�nderbeut. Lek� Dukagjini nuk merr pjes�.
1451-2 Komploti i Krrab�s kund�r Sk�nderbeut. P�rflitet Lek� Dukagjini.
1452 Pajtimi i par� i Lek� Dukagjinit me Sk�nderbeun n� Durr�s.
1454 Breksamus, diplomat i Lek� Dukagjinit, p�rfaq�son Sk�nderbeun te mbreti i Napolit. Pensioni 300 dukat�sh p�r Lek�n prej mbretit Alfons.
1458 Bie Prizreni, qendra m� e zhvilluar tregtare e kulturore e Principat�s s� Dukagjin�ve, nd�rkoh� q� kryeqyteti, Ulpiana, duhet menduar i shkat�rruar nga themelet para Prizrenit.
1458 Lek� Dukagjini pushton k�shtjell�n e Shatit q� ishte n� zot�rim t� venedikasve. Sk�nderbeu nd�rhyn me trupat e tij dhe ua kthen venedikasve.
1458-81 Lek� Dukagjini nd�rton disa k�shtjella n� thell�si t� trojeve t� principat�s s� vet, forcon pushtetin vendor t� mal�sor�ve, shtetas t� tij, q� jetonin brez pas brezi n� gjendje t� lir� dhe institucionalizon p�rmes praktikave gjyq�sore nj� sistem juridiko-popullor, q� do t� trash�gohet p�rmes fjal�ve t� urta t� th�na nga ai, si nj� vep�r fondamentale e kultur�s humaniste shqiptare. Kjo vep�r, e ruajtur n� nj� shqipe kaq t� bukur, q� u mblodh nga Shtjef�n Gje�ovi n� kap�rcyellin e shek.XIX-XX, �sht� Kanuni i Lek� Dukagjinit .
1461 P�rflitet Lek� Dukagjini se u �sht� drejtuar turqve p�r aleanc�. Papa Piu II e k�rc�non me �kish�rim.
1463 Papa Piu II nd�rhyn p�r pajtimin e Lek� Dukagjinit me Sk�nderbeun.
1463 Pajtimi i dyt� me Sk�nderbeun. Leka bashkohet me Lidhjen e Sk�nderbeut, Venedikun dhe Ivan Cernovi�in e Malit t� Zi.
1465 n� betej�n e Sfetigradit Lek� Dukagjini shp�ton prej vdekjes Sk�nderbeun.
1466 Leka dhe Nikel Moneta komandojn� 13 mij� forca shqiptare p�rkrah Sk�nderbeut kund�r Ballaban Pash�s.
1468 n� Shkod�r thyhen trupat osmane prej ushtris� shqiptare pa pjes�marrjen e Sk�nderbeut. Mendohet se kjo fitore �sht� arritur n�n drejtimin e Lek� Dukagjinit.
1468 Vdes Sk�nderbeu. Lek� Dukagjini �sht� nd�r kryetrimat shqiptar� q� iu ndodh pran� deri n� �astet e fundit t� jet�s.
1477 Leka n� mbrojtje t� Kruj�s, ku duhet t� ket� mbetur i plagosur, pasi u p�rfol se mbet i vrar�.
1479 Venecian�t n�nshkruajn� pushtimin e Shqip�ris� prej turqve, por Lek� Dukagjini vazhdon rezistenc�n k�shtjellave q� kishte ngritur thell�sive t� maleve t� principat�s s� tij.
1481 Lek� Dukagjini p�rmendet p�r her� t� fundit n� dokumentet e koh�s, duke kaluar nga Raguza p�r n� principat�n e tij.
1481 mendohet vdekja e Lek� Dukagjinit, pinjolli m� i fundit i Principat�s s� Dukagjin�ve. Asnj� dokument nuk flet p�r vendvarrimin e tij. Goj�dh�na thot� se iku duke bekuar lirin� e viseve shqiptare dhe duke mallkuar rob�rimin e tyre, derisa t� zot�t t� kthehen n� trojet e veta.
Kjo profeci e Lek� Dukagjinit, materializuar n� Kanunin q� mban emrin e tij, ka vepruar mrekullisht nd�r banor�t e Principat�s s� Dukagjin�ve, t� cil�t kan� ruajtur gjuh�n e tyre shqipe, traditat e t� par�ve, besimin fetar t� kish�s per�ndimore (me disa p�rjashtime) dhe lirin� p�r t�u vetadministruar (relativisht) deri n� dit�t e sotme.
P�rmbledhje
Kanuni i Lek� Dukagjinit �sht� nj� vep�r unikale me frym� humaniste e periudh�s s� Rilindjes Evropiane n� gjuh�n shqipe, e cila, megjith�se u p�rfol dhe vazhdon t� p�rflitet edhe sot e k�saj dite, �sht� vler�suar nga studiues serioz�, vendas dhe t� huaj, si nj� �vep�r monumentale� (A.Buda), �kontribut n� thesarin e kultur�s bot�rore� (Schwerin) dhe autori i saj, Lek� Dukagjini, �sht� cil�suar �nj� personalitet imponues� (Durham) e �Hero Komb�tar� (Hahn) i popullit t� vet.
Burimi: http://www.lezha.net
Kanuni i Lek� Dukagjinit ose kanuni i mal�sis� �sht� p�rmbledhja e ligjeve, rregullave, zakoneve shqiptare t� Shqip�ris� s� Veriut n� nj� lib�r, n� rrjedh�n e disa qindvje�ar�ve, para dhe pas jet�s s� Lek� Dukagjinit.
Thelbi i Kanunit t� Lek� Dukagjinit jan� fjal�t e urta t� dala nga goja e tij, q� u ruajt�n (dhe u pasuruan) brez pas brezi p�r gati gjasht� shekuj.
Ata jan� p�r�uar gojarisht nga brezi n� brez. Ligjet e "Kanunit" kane sh�rbyer p�r m� shume se pes� qindvje�ar� si m�nyra e themelt� e sjelljes shoq�rore dhe vet�qeverisjes p�r klanet e Shqip�ris� s� Veriut, edhe at�her� kur rajoni sundohej nga Perandoria Osmane. R�nd�sia e Kanunit n� historin� e popullit shqiptar mund t� mbivler�sohet pak, por rregullat dhe normat e tij vazhdojn� ende t� ushtrojn� nj� ndikim t� ndjesh�m nd�r shqiptar�t q� jetojn� n� Shqip�ri dhe Kosov�, si edhe n� vendet tjera n� t� cilat kan� shtegtuar shqiptar�t.
Forma e pare e tij e shkruar i referohet Leke Dukagjinit edhe pse ka ekzistuar q� m� p�rpara. Libri i Kanunit t� Lek� Dukagjinit u mblodh dhe u pajis nga At Shtjef�n Gje�ovi gjate viteve 1910-1925.
Kanuni i Lek� Dukagjinit u p�rkthye fillimisht n� gjuh�n italiane, pastaj serbisht, fr�ngjisht, rusisht, anglisht dhe n� ndonj� gjuh� tjet�r.
Gjithsej jan� gjasht� kanune "Kanun'i vjet�r", "Kanuni i Lek� Dukagjinit", "Kanuni i �ermenik�s", "Kanuni i Papa Zhulit", "Kanuni i Lab�ris�" dhe "Kanuni i Sk�nderbeut" ose ndryshe "Kanuni i Arb�ris�".
Termi Kanun �sht� etimologjikisht i lidhur me fjal�n greke "?a???" ("canon"), q� do t� thot� rregull dhe kaloi n� gjuhen shqipe nga gjuha turke. Nd�rsa p�rkat�sia q� luhatet nga vendi n� vend "... i Lek� Dukagjinit", ose "Kanuni i Lek�s", "Kanuni i Malc�s"... tregohet nga studjuesit se prejardhja mund t� datoj� q� n� koh� t'Aleksandrit t� Madhe, ku me ve�orin� shqipe n� shkurtimin e emrave, e vendosin emrin "... e Lek�s". �t Zef Valentini e �on k�t� kod rregullator para periudh�s mesjetare arbnore. Ajo q� �on n� m�dyshje t� koherenc�s s� kodit, �sht� shp�rhapja e madhe e Kanunit, edhe m� tej kufijve t� zot�rimeve t� Dukagjinasve.
Praktika e ligjeve t� kanunit mund t� datoje q� n� koh�n bronzit. Disa autore mendojn� se kanuni vjen nga disa fise tribale ilire. Disa t� tjer� kan� sugjeruar se kanuni ka elemente t� disa epokave prehistorike indo-evropiane. Antropologjia Edit Durham thot� se k�to ligje vijn� q� nga koha e bronzit. Disa t� tjer� thon� se ka shum� ngjashm�ri midis Kanunit dhe Manusmirtrit nj� tradit� e hinduizmit.
Zhvillimi
Kodi i Leke Dukagjinit �sht� i p�rb�r� nga 12 libra dhe rreth 1200 nene.
Kat�r shtyllat e Kanunit jan�:
Nderi
Mikpritja
Sjellja
Fisi
Kanuni i leke dukagjinit eshte permbledhje e ligjeve rregullave dhe zakoneve te cilat i ka permbledhur princi i Dukagjinve Leke Dukagjini ne nje liber.
Kanuni �sht� nj� monument kulturor historik i s� drejt�s tradicionale t� shqiptar�ve. Shqiptar�t kan� trash�guar deri n� shekullin e 20-t� dy kanune: "kanunin e lek�ve" - Kanunin e Lek� Dukagjinit, q� kishte pushtet n� viset mbi lumin Drin; "kanunin e geg�ve" - Kanunin e Sk�nderbeut, q� kishte pushtet n� gjith� pjes�n tjet�r t� Shqip�ris� veriore. N� viset jugore t� Shqip�ris� e drejta zakonore tradicionale ka mb�rritur fragmentare. Modeli m� i plot� i organizimit tradicional t� jet�s s� shqiptar�ve �sht� Kanuni i Lek� Dukagjinit.
Kanuni nuk kishte vler� pa kuvendin, pa pleqt� e st�rpleqt�, pa dheun q� mblidhej p�r t� ndar� t� drejt�n. "Canon et convente", kanun e kuvend (marr�veshje), ky �sht� thelbi i s� drejt�s zakonore shqiptare. Vet� fjala "kanun" �sht� huazuar nga greqishtja "canon", q� do t� thot� rregull, kufizim. Po ashtu edhe fjala "kuvend", q� do t� thot� "parlament", �sht� huazuar nga nj� rr�nj� neolatine "convente", marr�veshje.
Tradita vend�se e zgjidhjes s� problemeve t� s� drejt�s �sht� d�shmi lasht�sie e qytet�rimi. Vet�m nj� popull i ngulitur prej koh�sh mund t� arrinte t� p�rpunonte n� at� shkall� me t� v�rtet� t� lart� element�t e vet�disiplin�s dhe t� autop�rgjegj�sis�. Nj� popull q� arrin t� krijoj� nj� kod t� normuar bashk�jetese duhet t� ket� zot�ruar m� par� nj� kultur� t� ngulitur etnike. Nj� m�nyr� bashk�jetese e pranuar pa kushte nga t� gjith� do shekuj t� t�r� t� rregullohet me norma t� nj�suara. Kanuni shpreh ekzistenc�n e nj� jete urbane qytetare dhe t� nj� nd�rgjegjeje bashk�sie t� hershme.
Kanuni i mal�sis�, q� lidhet me emrin e Lek� Dukagjinit, por n� shum� element� mund t� jet� edhe m� i vjet�r se kjo figur� e njohur e historis�, �sht� nj� univers juridik i lasht�, n�nshtresa t� t� cilit, p�r nga burimi, shkojn� deri n� antikitet. Formulat e betimit nuk z�n� n� goj� hyjnit� me em�r. Betimi "p�r qiell e dhe", "p�r k�t� gur", "p�r k�t� pesh�", "p�r k�t� buk�", shpreh nj� besim mitologjik.
Vet�m nj� gj� me t� v�rtet� shum� e vyer mund t� kap�rcente shekuj t� t�r� p�r t� ardhur gjer n� dit�t tona. K�to betime jan� t� nj�jta me ato t� grek�ve t� vjet�r: P�r Uranin (p�r qiellin), p�r Demetr�n (p�r tok�n) etj. Dhjata e re ia ndalon kategorikisht birit t� njeriut t� betohet p�r to. Kurse betimi p�r buk�n t� kujton kultin hebraik p�r "manna-n", ushqimin e shenjt� hyjnor.
Ishte ky kanun jo vet�m e drejta e rregullimit t� bashk�jetes�s (convente), por edhe e drejt� familjeje, e drejt� civile, e drejt� pune e procedure, nj� ansamb�l i v�rtet� drejt�sie, ku p�rcaktoheshin n� m�nyr�n m� t� sintetizuar raportet e njeriut me familjen, me fisin, me miq�sin�, me flamurin e me atdheun.
Dihet se normat morale, rregullat e nd�rtimit t� jetes�s s� p�rbashk�t, n� popuj t� ndrysh�m, sipas p�rkat�sis� s� tyre fetare, jan� identifikuar shpesh me p�rcaktimet e librave t� shenjt�. Tek shqiptar�t nuk vihet re nj� gj� e till�. Kategori t� tilla themelore t� etik�s popullore, si nderi, dinjiteti, respekti, mir�sjellja, mikpritja etj. nd�r shqiptar�t jan� p�rcaktuar nga "nomet e t� par�ve".
1. Barazia dhe Pabarazia n� Kanun
Me gjith� ashp�rsin� e tij, Kanuni ka mundur t�i mbaj� shqiptar�t n� kushte t� nj� barazie t� rrept� ndaj rregullit, "qoft� edhe i Gjomark", q� do t� thot�, qoft� dhe i sht�pis� q� kishte p�r detyr� mbik�qyrjen e kanunit. Sipas kanunit, "jeta e t� mirit asht nji me jet�n e t� keqit", dhe "gjaku shkon p�r gisht", q� do t� thot� t� nj�jt�n gj�.
Shkrimtari I. Kadare ka folur p�r hap�sir�n juridike tradicionale t� popullit ton�, t� ruajtur n� Kanunin e Lek� Dukagjinit, duke v�n� n� dukje nj� gjymtim t� saj, p�rjashtimin e gruas nga �do lloj veprimtarie q� kishte t� b�nte me p�rcaktimin, ndarjen, dh�nien apo fitimin e s� drejt�s, duke p�rfshir� edhe kuvendin n� od�n e miqve. Kanuni, del nga barazia edhe n� nj� p�rcaktim tjet�r: t� pozit�s s� privilegjuar t� klerit n� kuvend. Kanuni sanksionon q� "prifti nuk bjen m� gjak e nuk �ohet n� be" (nyje 4, � 10). Edhe "me ndoll� qi meshtari t� �ohet n� be, a p�r me dlir� vendin a p�r porotnik (d�shmitar), ky vet�m do t� njihet e do t� zehet p�r 24 vet�" (po aty). Po k�shtu, sanksionohen edhe favoret e kish�s si institucion. Ajo "nuk giobitet e s�ka peng m� kend" (nyje 1, � 2), pra, q�ndron mbi kanun. Kanuni i Lek� Dukagjinit, sikurse t� gjith� kanunet, �sht� produkt dhe pasqyr� e s� drejt�s feudale.
Dy p�rjashtimet prej barazis�: p�rjashtimi i kish�s prej detyrimit ndaj bashk�sis� (krahin�s, flamurit) dhe pozita jasht�kanunore e gruas, jan� gjurm� t� koh�rave mesjetare. T� tjer�t, "me qen� edhe i kull�s s� bajrakut", i n�nshtrohen nj�soj t� nj�jtit rregull. ("Edhe pse pari a krye, pengun do t�a l�shoj� n�dor� t� pleqve e t�vogjlis, po bani kush vaj me t�"- nyje 141 � 1014). Paragraf� t� till�, si "�mimi i jet�s s� nierit asht nji" (nyje 124, 1 887); "secili mbahet rrumbull kat�rqind derhem n� kandar (n� ok�) t� vet" (� 889); p�rmbajn� nj� barazi t� ashp�r t� njer�zve.
Mund t� pohohet pa druajtje se barazia e rrept� q� ka sanksionuar e marr� n� mbrojtje kanuni �sht� nj� vler� e kryehershme e tij, natyrisht paramesjetare.
N� an�n tjet�r, edhe privilegjet e pabarazit� e kanunit jan� relative. Sepse n� tradit�n shqiptare kanuni nuk mund t� ndahej nga kuvendi. �far� e ndalonte nj�ri mund ta lejonte tjetri. �far� e lejonte nj�ri, mund ta pezullonte tjetri. Ndon�se kanuni e n�n�monte e nuk e lejonte gruan t� rrinte n� od�n e burrave, shpesh kuvendi e ka pranuar at�, duke i vler�suar men�urin� dhe zot�sin� p�r t� ndar� t� drejt�n.
2. Mikpritja n� Kanun
Kanuni ka sanksionuar kultin e mikut dhe t� mikpritjes tek shqiptar�t. Kulti i mikut shenjohet n� p�rkufizimin e sht�pis�, si "e zotit dhe e mikut" ("Sht�pia e shqiptarit �sht� e zotit dhe e mikut"). N� kanun zoti dhe miku para sht�pis� barazohen. Nuk mund t� ket� hyjnizim m� t� madh se ky p�r mikun. Kulti i mikut, i shprehur edhe n� formulime t� tilla, si: "sht�pia e shqiptarit - e mikut dhe e shtegtarit", "dera e shpis� i hapet kujdo qi ia msyen, me ken� edhe p�rdersi" (lypsi), p�rmban nj� mend�si t� lasht�, parakristiane, judaike, biblike, q� vjen prej koh�rash profet�t mund t� shfaqeshin n� dyer besimtar�sh me rrob�n e nj� shtegtari t� mjer�. N� mend�sin� e shqiptarit, miku q� troket n� port� duhet pritur me t� gjitha nderet q� i takojn�, sepse "nuk dihet a asht lypsi a shenjti".
N� tradit�n shqiptare miku nuk k�rkon leje p�r t� hyr� n� nj� sht�pi, por "ia m�syn", q� do t� thot� se i zoti i sht�pis� �sht� i detyruar t`ia hap� port�n me d�shir� t� vet, sepse, p�r ndryshe, miku ka t� drejt�n e vet "me hy".
Privilegji m� i madh i mikut n� kanun �sht� ndorja. Kjo do t� thot� se miku nuk bjen n� gjak dhe �sht� i mbrojtur prej hasmit sa koh� q� "asht me buk� t� t� zotit t� sht�pis�". N�se miku binte n� pusin� e hasmit, mjafton t� th�rriste: "jam me buk� t� filanit" apo "jam ndorja e filanit" - dometh�n� e t� zotit t� sht�pis� q� e kishte pritur, dhe kjo i jepte siguri, i shp�tonte jet�n, i hapte rrug�n.
3. Nderi n� Kanun
Nga koh�ra shum� t� hershme vjen p�rmes kanunit kulti i nderit. Nderi tek shqiptar�t ndryshon nga kodet e kalor�sis� evropiane t� pragut t� Rilindjes. B�het fjal� p�r nj� nder t� ashp�r, por dinjitoz e madh�shtor n� ashp�rsin� e tij. Nderi n� kanun nuk �sht� nj� kategori morale n� kuptimin e ngusht�. P�r kuptimet e ngushta kanuni kishte ndalime t� tjera. Nj� familje shqiptare, para se t� vendoste pranimin e nj� krushqie t� re, duhej t� hetonte n�se larg�sia midis brezave t� gjakut e t� tamblit (n� linj� mashkullore dhe fem�rore), ishte m� shum� se shtat� breza. Kishte rajone q� duhej t� kalonin 12 breza.
P�r vendin q� i ka dh�n� popullsia mal�sore nderit, q� shkrinte dy kulte, at� t� bujaris� (t� mikut) dhe t� urt�sis� (t� pleqve), mjafton t�u referohemi dy paragraf�ve t� nj�pasnj�sh�m t� kodit:
"Ndera e marrun ka gjakun" (nyje, � 598);
"Ndera i merret burrit me i than kush se rren faqe burrave n� kuvend".
Vet� kuvendi i burrave ka etik�n e vet t� mbipushtetshme, q� p�rb�n kodin e spektaklit, t� nj� spektakli q� shfaqet gjithnj� vet�m nj� her� dhe nuk p�rs�ritet m�, t� nj� spektakli q� nuk njeh prov� gjenerale. �sht� kjo etik� q� ka krijuar at� dend�si t� mendimit p�rher� t� pranish�m n� bised�n mal�sore, at� mir�sjellje fisnike, at� dialog aq t� kulturuar, q� v� n� pesh� urt�sit� dhe mban n� efi�ienc� t� plot� mekanizmin e k�rkimit t� s� v�rtet�s.
"Shqiptari rron p�r dy gisht nder", "Dy gisht nder e faqen e bardh�", jan� dy p�rcaktime themelore p�r nderin n� kanun.
Nderi n� t� drejt�n zakonore shqiptare �sht� e kund�rta e turpit. Po t� krahasohen "zonat" e nderit dhe t� turpit n� kanun, del se hap�sira e nderit ka qen� shum� e ngusht� dhe brenda k�saj hap�sire njeriu shqiptar duhej t� krijonte individualitetin e tij. Kjo sepse kanuni p�rmban nj� varg t� gjat� ndalimesh e tabush, q� e mbronin njeriun prej "zon�s s� turpit".
Nderi b�n sht�pin�, thuhet n� kanun, por sht�pia nuk b�het me nj� brez. P�r t� ngritur nj� sht�pi duhet nj� faqe, dometh�n� tre breza nder radhazi.
Pushteti i nderit mbi shqiptarin ishte mbi pushtetin e faltores dhe t� shtetit.
4. Besa n� Kanun
Me kultin e nderit �sht� i lidhur kulti i fjal�s s� dh�n�, ose, si� njihet nd�r shqiptar�t, "kulti i bes�s". Kjo �sht� nj� fjal� q� nuk ekziston n� shumic�n e gjuh�ve t� bot�s. N� gjuh�t ballkanike ekziston si fjal� e huazuar nga gjuha shqipe. Shpesh, n� p�rkthime prej shqipes, fjala "bes�", duke mos pasur barazi kuptimore me nj� fjal� a frazeologjiz�m t� gjuh�s tjet�r, jepet n� form� sh�nimesh shpjeguese, si nj� dukuri e bot�s shqiptare, si albaniz�m.
Besa, ose kulti i fjal�s s� dh�n�, lidhet n� burim me mitin biblik t� fjal�s: "N� fillim qe fjala!". M� par� se t� ishte shkrimi, kontrata, marr�veshja, noteria, gjyqi, shteti, popujt, njeriu, bota vet�, ishte fjala. Ky kult madh�shtor, i cili, n� popujt euro-per�ndimor�, pak nga pak mori karakterin e nj� idiome fetare kishtare, tek shqiptar�t ruajti gjurm�n e burimit.
Lidhja n� fjal� (p�r fjale) p�rb�nte p�r kanunin autoritetin m� t� lart�. T� gjitha marr�dh�niet: n� gjini, n� fis, n� famulli, n� bajrak dhe n� nivelin e bashk�sis� etnike, madje edhe marr�dh�nie nd�retnike, mbaheshin n� fjal�.
Besa �sht� testamenti moral i shqiptar�ve qysh prej periudhave mitologjike. Dy baladat m� t� r�nd�sishme t� folklorit shqiptar, me motivin e murimit dhe motivin e ringjalljes (flijimi p�r ngritjen e nj� ure dhe ngritja e v�llait nga varri p�r t� kthyer motr�n n� familje) lidhen me mbajtjen e fjal�s s� dh�n�.
N� kanun thuhet se "e folmja asht e falme": �far� premtohet, duhet t� kryhet.
Besa shqiptare, e njohur tek bullgar�t dhe rumun�t pik�risht me emrin "besa", kurse tek sllav�t e jugut si "arbanaska vjera" (fj. p�r fj. "ajo q� besojn� shqiptar�t") �sht� virtyt themelor i tyre, trash�guar prej t� par�ve.
5. Kanuni ose "Jus Albanicae"
Shqip�ria qe e pushtuar p�r pes� shekuj nga perandoria otomane, por Kanunin ajo nuk arriti ta n�nshtroj�. N� shekullin e 19-t� n� Shkod�r funksiononte nj� zyr� e ve�ant�, q� njihej me emrin "Xhibali", dhe q� kishte p�r detyr� t� hetonte se ku nuk p�rputheshin ligjet e perandoris� dhe t� sheriatit me kanunin, p�r t�u t�rhequr para konfliktit. E drejta zakonore shqiptare mund t� jet� e vetmja nd�r ato t� popujve ballkanik� q� mbeti si e drejt� paralele. I. Kadare, n� nj� ese t� tij, figurativisht k�t� e ka quajtur "jus albanicae".
Sot kanuni �sht� nj� "opus finita" nj� her� e p�rgjithnj�, �sht� "nj� bot� e mbyllur". E. �abej, qysh n� vitin 1935, n� vepr�n "Elemente t� literatur�s dhe t� gjuh�s shqipe", e p�rfshiu Kanunin n� antologjin� e vlerave letrare t� p�rzgjedhura p�r nevojat e shkoll�s. N� k�t� parashtres� Kanuni gjithashtu do t� shihet si nj� bot� juridikisht e mbyllur dhe artistikisht e pasur. Kanuni u p�rcoll nga brezi n� brez me t� nj�jtin mekaniz�m si gjuha apo folklori, si nj� tradit� orale, n� qarkullim t� shum�fisht� gojor.
Kanuni nuk u botua dot deri n� dekadat e para t� shekullit q� jetojm�. Kjo ka shpjegimin e vet. N� radh� t� par�, nuk duhet harruar q� e drejta zakonore e mal�sis� pothuajse gjithnj� ka qen� nj� e drejt� ilegale, q� nuk njihej nga pushtetet zyrtar�, sado kalimtare q� kan� qen�. P�rve� k�saj, kanuni m�sohej p�rmend�sh si nj� trash�gim kulturor i madh, nj�soj si� m�soheshin rapsodit�, legjendat, rr�fenjat. Ai ishte edukata juridike dhe nd�rgjegjja juridike e mal�sor�ve, zgjedhja e p�rbashk�t e m�nyr�s s� jetes�s. Mbi baz�n e tij nd�rtohej e ndryshohej morali. Prandaj pasqyrimi i vlerave shpreh�se t� bised�s n� od�n e miqve, i frym�s s� p�rcaktuar t� procedur�s dhe rregullave t� saj t� brendshme, duke d�shmuar qytet�rimin e popullit ton�, mbron historin� e sulmuar t� tij, pra, mbron t� drejt�n e ekzistenc�s dhe t� zhvillimit t� lir� t� tij.
Nj� popull q� e ka rregulluar me norma t� nj�suar bashk�jetes�n q� s� lashti, nj� "popull me aft�si t� shquara ligjv�n�se", si� do t� shprehej Kadareja; tregon se ai di t� vet�qeveriset, pa pasur nevoj� t� marr� m�sime dhe shansi i tij nuk gjykohet nga momenti i kriz�s. Shansi i tij mund t� jet� p�rpara.
Vep�r e p�rbashk�t e nj� populli t� t�r�, e p�rvoj�s historike shum�shekullore t� tij, kanuni �sht� lidhur ngusht� me emrin e nj� duke t� p�rmendur t� arb�rve t� shekullit t� 15-t�, me emrin e Lek� Dukagjinit. Kronikat e kan� treguar at� si nj� nga figurat e shquara t� q�ndres�s antiosmane, prij�s e komandant t� mal�sor�ve, bashk�luft�tar t� Sk�nderbeut. Por edhe pa k�to cil�si, pa trim�rin� dhe titujt e fisnik�ris� q� i atribuon historia, pa pjes�marrjen n� luft�rat p�r mbrojtjen e trojeve arb�rore dhe vet�dijen e t� qenit arb�r, Lek� Dukagjini do t� mbetej nj�soj i lavdish�m n�p�r koh�ra vet�m me at� nder q� i b�ri populli duke preferuar n� vend t� anonimatit emrin e tij si autor p�r kanunin e mal�sis�.
S�ka dyshim q� as Lek� Dukagjini dhe as ndonj� individ tjet�r nuk mund t� kishte nj� aft�si t� till� prej ligjv�n�si, sa t� hartonte nj� - asnj� fjal� tjet�r nuk do t� ishte kuptimisht e mjaftueshme - nj� univers t� t�r� juridik, lakonik e t� kompletuar, si� �sht� kanuni i mal�sis�. Shum�-shum�, ai mund t� ishte nj� Gje�ov i pes� shekuj t� shkuar, por nj� Gje�ov q� e sistemoi me goj� e jo me shkrim t� drejt�n arb�rore. Ajo u p�rcoll nga nj� shekull n� tjetrin si nj� testament juridik. N� mesjet�, n� epok�n e q�ndres�s s� madhe ndaj perandoris� otomane, ndoshta u b� normimi i par� i saj, duke e ngritur at� mbi kanunet me p�rdorim t� ngusht� krahinor. Integrimi politik i arb�rve p�rball� rrezikut t� p�rbashk�t sigurisht e leht�soi k�t� proces.
Nj� karakterizim lakonik i ka b�r� kanunit gjuh�tari i shquar E. �abej, n� nj� nga punimet e tij m� t� hershme, pik�risht n� tekstin "Elemente t� gjuh�sis� e t� literatur�s shqipe", botuar m� 1935. N� k�t� lib�r ai thekson shprehimisht:
"I ndjeri baron Nopsca ka l�n� edhe ky nj� vep�r dor�shkrim mbi kanunin. Pas k�tij dijetari burimi i kanunit duhet k�rkuar n� ligjet gjermane t� Langbard�ve, t� cilat hyjt�n n� Shqip�ri me an�n e Venedikut. Mir�po ne jemi t� mendimit se nga ekzistenca e gjurm�ve t� forta t� kanunit n� Lab�ri na del nj� vat�r e re e k�tij ligji n� Shqip�rin� Jugore. Me k�t� del i besuesh�m nj� burim mjaft i vjet�r dhe shqiptar i k�tij kanuni. P�rve� k�saj ky kanun duhet krahasuar, besojm�, jo vet�m me ligjet gjermane t� Italis�, por edhe me ligjet e popujve t� Ballkanit".
P�r her� t� par� kanuni u mblodh, u sistemua dhe u botua n� shqip prej at Shtjef�n Gje�ovit n� vitin 1933. Gje�ovi ishte nj� prelat i shquar i kish�s romane, prift i urdhrit franceskan, q� jetoi midis mal�sive t� veriut dhe ishte n� kontakt me veprimin e s� drejt�s s� kanunit mbi marr�dh�niet n� shoq�ri. Kanuni kishte pushtet jo vet�m mbi autoritetet laike, por edhe mbi kish�n, sido q� t� pjessh�m. Gje�ovi kishte kultur� t� sh�ndosh� filologjike, teologjike, arkeologjike dhe juridike. Ai p�rktheu vepra t� let�rsis� bot�rore n� shqip dhe shkroi let�rsi origjinale vet�. Ishte nj� prej koleksionist�ve t� par� t� gjetjeve arkeologjike shqiptare. Fati i koleksionit t� tij nuk dihet. Kanuni i Lek� Dukagjinit u p�rkthye fillimisht n� gjuh�n italiane, pastaj serbisht, fr�ngjisht, rusisht, anglisht dhe n� ndonj� gjuh� tjet�r.
Prof.Dr. Shaban Sinani http://www.shqiperia.com/tr/kanun_e_kuvend.php
Thelbi i Kanunit t� Lek� Dukagjinit jan� fjal�t e urta t� dala nga goja e tij, q� u ruajt�n (dhe u pasuruan) brez pas brezi p�r gati gjasht� shekuj.
Ata jan� p�r�uar gojarisht nga brezi n� brez. Ligjet e "Kanunit" kane sh�rbyer p�r m� shume se pes� qindvje�ar� si m�nyra e themelt� e sjelljes shoq�rore dhe vet�qeverisjes p�r klanet e Shqip�ris� s� Veriut, edhe at�her� kur rajoni sundohej nga Perandoria Osmane. R�nd�sia e Kanunit n� historin� e popullit shqiptar mund t� mbivler�sohet pak, por rregullat dhe normat e tij vazhdojn� ende t� ushtrojn� nj� ndikim t� ndjesh�m nd�r shqiptar�t q� jetojn� n� Shqip�ri dhe Kosov�, si edhe n� vendet tjera n� t� cilat kan� shtegtuar shqiptar�t.
Forma e pare e tij e shkruar i referohet Leke Dukagjinit edhe pse ka ekzistuar q� m� p�rpara. Libri i Kanunit t� Lek� Dukagjinit u mblodh dhe u pajis nga At Shtjef�n Gje�ovi gjate viteve 1910-1925.
Kanuni i Lek� Dukagjinit u p�rkthye fillimisht n� gjuh�n italiane, pastaj serbisht, fr�ngjisht, rusisht, anglisht dhe n� ndonj� gjuh� tjet�r.
Gjithsej jan� gjasht� kanune "Kanun'i vjet�r", "Kanuni i Lek� Dukagjinit", "Kanuni i �ermenik�s", "Kanuni i Papa Zhulit", "Kanuni i Lab�ris�" dhe "Kanuni i Sk�nderbeut" ose ndryshe "Kanuni i Arb�ris�".
Termi Kanun �sht� etimologjikisht i lidhur me fjal�n greke "?a???" ("canon"), q� do t� thot� rregull dhe kaloi n� gjuhen shqipe nga gjuha turke. Nd�rsa p�rkat�sia q� luhatet nga vendi n� vend "... i Lek� Dukagjinit", ose "Kanuni i Lek�s", "Kanuni i Malc�s"... tregohet nga studjuesit se prejardhja mund t� datoj� q� n� koh� t'Aleksandrit t� Madhe, ku me ve�orin� shqipe n� shkurtimin e emrave, e vendosin emrin "... e Lek�s". �t Zef Valentini e �on k�t� kod rregullator para periudh�s mesjetare arbnore. Ajo q� �on n� m�dyshje t� koherenc�s s� kodit, �sht� shp�rhapja e madhe e Kanunit, edhe m� tej kufijve t� zot�rimeve t� Dukagjinasve.
Praktika e ligjeve t� kanunit mund t� datoje q� n� koh�n bronzit. Disa autore mendojn� se kanuni vjen nga disa fise tribale ilire. Disa t� tjer� kan� sugjeruar se kanuni ka elemente t� disa epokave prehistorike indo-evropiane. Antropologjia Edit Durham thot� se k�to ligje vijn� q� nga koha e bronzit. Disa t� tjer� thon� se ka shum� ngjashm�ri midis Kanunit dhe Manusmirtrit nj� tradit� e hinduizmit.
Zhvillimi
Kodi i Leke Dukagjinit �sht� i p�rb�r� nga 12 libra dhe rreth 1200 nene.
Kat�r shtyllat e Kanunit jan�:
Nderi
Mikpritja
Sjellja
Fisi
Kanuni i leke dukagjinit eshte permbledhje e ligjeve rregullave dhe zakoneve te cilat i ka permbledhur princi i Dukagjinve Leke Dukagjini ne nje liber.
Kanuni �sht� nj� monument kulturor historik i s� drejt�s tradicionale t� shqiptar�ve. Shqiptar�t kan� trash�guar deri n� shekullin e 20-t� dy kanune: "kanunin e lek�ve" - Kanunin e Lek� Dukagjinit, q� kishte pushtet n� viset mbi lumin Drin; "kanunin e geg�ve" - Kanunin e Sk�nderbeut, q� kishte pushtet n� gjith� pjes�n tjet�r t� Shqip�ris� veriore. N� viset jugore t� Shqip�ris� e drejta zakonore tradicionale ka mb�rritur fragmentare. Modeli m� i plot� i organizimit tradicional t� jet�s s� shqiptar�ve �sht� Kanuni i Lek� Dukagjinit.
Kanuni nuk kishte vler� pa kuvendin, pa pleqt� e st�rpleqt�, pa dheun q� mblidhej p�r t� ndar� t� drejt�n. "Canon et convente", kanun e kuvend (marr�veshje), ky �sht� thelbi i s� drejt�s zakonore shqiptare. Vet� fjala "kanun" �sht� huazuar nga greqishtja "canon", q� do t� thot� rregull, kufizim. Po ashtu edhe fjala "kuvend", q� do t� thot� "parlament", �sht� huazuar nga nj� rr�nj� neolatine "convente", marr�veshje.
Tradita vend�se e zgjidhjes s� problemeve t� s� drejt�s �sht� d�shmi lasht�sie e qytet�rimi. Vet�m nj� popull i ngulitur prej koh�sh mund t� arrinte t� p�rpunonte n� at� shkall� me t� v�rtet� t� lart� element�t e vet�disiplin�s dhe t� autop�rgjegj�sis�. Nj� popull q� arrin t� krijoj� nj� kod t� normuar bashk�jetese duhet t� ket� zot�ruar m� par� nj� kultur� t� ngulitur etnike. Nj� m�nyr� bashk�jetese e pranuar pa kushte nga t� gjith� do shekuj t� t�r� t� rregullohet me norma t� nj�suara. Kanuni shpreh ekzistenc�n e nj� jete urbane qytetare dhe t� nj� nd�rgjegjeje bashk�sie t� hershme.
Kanuni i mal�sis�, q� lidhet me emrin e Lek� Dukagjinit, por n� shum� element� mund t� jet� edhe m� i vjet�r se kjo figur� e njohur e historis�, �sht� nj� univers juridik i lasht�, n�nshtresa t� t� cilit, p�r nga burimi, shkojn� deri n� antikitet. Formulat e betimit nuk z�n� n� goj� hyjnit� me em�r. Betimi "p�r qiell e dhe", "p�r k�t� gur", "p�r k�t� pesh�", "p�r k�t� buk�", shpreh nj� besim mitologjik.
Vet�m nj� gj� me t� v�rtet� shum� e vyer mund t� kap�rcente shekuj t� t�r� p�r t� ardhur gjer n� dit�t tona. K�to betime jan� t� nj�jta me ato t� grek�ve t� vjet�r: P�r Uranin (p�r qiellin), p�r Demetr�n (p�r tok�n) etj. Dhjata e re ia ndalon kategorikisht birit t� njeriut t� betohet p�r to. Kurse betimi p�r buk�n t� kujton kultin hebraik p�r "manna-n", ushqimin e shenjt� hyjnor.
Ishte ky kanun jo vet�m e drejta e rregullimit t� bashk�jetes�s (convente), por edhe e drejt� familjeje, e drejt� civile, e drejt� pune e procedure, nj� ansamb�l i v�rtet� drejt�sie, ku p�rcaktoheshin n� m�nyr�n m� t� sintetizuar raportet e njeriut me familjen, me fisin, me miq�sin�, me flamurin e me atdheun.
Dihet se normat morale, rregullat e nd�rtimit t� jetes�s s� p�rbashk�t, n� popuj t� ndrysh�m, sipas p�rkat�sis� s� tyre fetare, jan� identifikuar shpesh me p�rcaktimet e librave t� shenjt�. Tek shqiptar�t nuk vihet re nj� gj� e till�. Kategori t� tilla themelore t� etik�s popullore, si nderi, dinjiteti, respekti, mir�sjellja, mikpritja etj. nd�r shqiptar�t jan� p�rcaktuar nga "nomet e t� par�ve".
1. Barazia dhe Pabarazia n� Kanun
Me gjith� ashp�rsin� e tij, Kanuni ka mundur t�i mbaj� shqiptar�t n� kushte t� nj� barazie t� rrept� ndaj rregullit, "qoft� edhe i Gjomark", q� do t� thot�, qoft� dhe i sht�pis� q� kishte p�r detyr� mbik�qyrjen e kanunit. Sipas kanunit, "jeta e t� mirit asht nji me jet�n e t� keqit", dhe "gjaku shkon p�r gisht", q� do t� thot� t� nj�jt�n gj�.
Shkrimtari I. Kadare ka folur p�r hap�sir�n juridike tradicionale t� popullit ton�, t� ruajtur n� Kanunin e Lek� Dukagjinit, duke v�n� n� dukje nj� gjymtim t� saj, p�rjashtimin e gruas nga �do lloj veprimtarie q� kishte t� b�nte me p�rcaktimin, ndarjen, dh�nien apo fitimin e s� drejt�s, duke p�rfshir� edhe kuvendin n� od�n e miqve. Kanuni, del nga barazia edhe n� nj� p�rcaktim tjet�r: t� pozit�s s� privilegjuar t� klerit n� kuvend. Kanuni sanksionon q� "prifti nuk bjen m� gjak e nuk �ohet n� be" (nyje 4, � 10). Edhe "me ndoll� qi meshtari t� �ohet n� be, a p�r me dlir� vendin a p�r porotnik (d�shmitar), ky vet�m do t� njihet e do t� zehet p�r 24 vet�" (po aty). Po k�shtu, sanksionohen edhe favoret e kish�s si institucion. Ajo "nuk giobitet e s�ka peng m� kend" (nyje 1, � 2), pra, q�ndron mbi kanun. Kanuni i Lek� Dukagjinit, sikurse t� gjith� kanunet, �sht� produkt dhe pasqyr� e s� drejt�s feudale.
Dy p�rjashtimet prej barazis�: p�rjashtimi i kish�s prej detyrimit ndaj bashk�sis� (krahin�s, flamurit) dhe pozita jasht�kanunore e gruas, jan� gjurm� t� koh�rave mesjetare. T� tjer�t, "me qen� edhe i kull�s s� bajrakut", i n�nshtrohen nj�soj t� nj�jtit rregull. ("Edhe pse pari a krye, pengun do t�a l�shoj� n�dor� t� pleqve e t�vogjlis, po bani kush vaj me t�"- nyje 141 � 1014). Paragraf� t� till�, si "�mimi i jet�s s� nierit asht nji" (nyje 124, 1 887); "secili mbahet rrumbull kat�rqind derhem n� kandar (n� ok�) t� vet" (� 889); p�rmbajn� nj� barazi t� ashp�r t� njer�zve.
Mund t� pohohet pa druajtje se barazia e rrept� q� ka sanksionuar e marr� n� mbrojtje kanuni �sht� nj� vler� e kryehershme e tij, natyrisht paramesjetare.
N� an�n tjet�r, edhe privilegjet e pabarazit� e kanunit jan� relative. Sepse n� tradit�n shqiptare kanuni nuk mund t� ndahej nga kuvendi. �far� e ndalonte nj�ri mund ta lejonte tjetri. �far� e lejonte nj�ri, mund ta pezullonte tjetri. Ndon�se kanuni e n�n�monte e nuk e lejonte gruan t� rrinte n� od�n e burrave, shpesh kuvendi e ka pranuar at�, duke i vler�suar men�urin� dhe zot�sin� p�r t� ndar� t� drejt�n.
2. Mikpritja n� Kanun
Kanuni ka sanksionuar kultin e mikut dhe t� mikpritjes tek shqiptar�t. Kulti i mikut shenjohet n� p�rkufizimin e sht�pis�, si "e zotit dhe e mikut" ("Sht�pia e shqiptarit �sht� e zotit dhe e mikut"). N� kanun zoti dhe miku para sht�pis� barazohen. Nuk mund t� ket� hyjnizim m� t� madh se ky p�r mikun. Kulti i mikut, i shprehur edhe n� formulime t� tilla, si: "sht�pia e shqiptarit - e mikut dhe e shtegtarit", "dera e shpis� i hapet kujdo qi ia msyen, me ken� edhe p�rdersi" (lypsi), p�rmban nj� mend�si t� lasht�, parakristiane, judaike, biblike, q� vjen prej koh�rash profet�t mund t� shfaqeshin n� dyer besimtar�sh me rrob�n e nj� shtegtari t� mjer�. N� mend�sin� e shqiptarit, miku q� troket n� port� duhet pritur me t� gjitha nderet q� i takojn�, sepse "nuk dihet a asht lypsi a shenjti".
N� tradit�n shqiptare miku nuk k�rkon leje p�r t� hyr� n� nj� sht�pi, por "ia m�syn", q� do t� thot� se i zoti i sht�pis� �sht� i detyruar t`ia hap� port�n me d�shir� t� vet, sepse, p�r ndryshe, miku ka t� drejt�n e vet "me hy".
Privilegji m� i madh i mikut n� kanun �sht� ndorja. Kjo do t� thot� se miku nuk bjen n� gjak dhe �sht� i mbrojtur prej hasmit sa koh� q� "asht me buk� t� t� zotit t� sht�pis�". N�se miku binte n� pusin� e hasmit, mjafton t� th�rriste: "jam me buk� t� filanit" apo "jam ndorja e filanit" - dometh�n� e t� zotit t� sht�pis� q� e kishte pritur, dhe kjo i jepte siguri, i shp�tonte jet�n, i hapte rrug�n.
3. Nderi n� Kanun
Nga koh�ra shum� t� hershme vjen p�rmes kanunit kulti i nderit. Nderi tek shqiptar�t ndryshon nga kodet e kalor�sis� evropiane t� pragut t� Rilindjes. B�het fjal� p�r nj� nder t� ashp�r, por dinjitoz e madh�shtor n� ashp�rsin� e tij. Nderi n� kanun nuk �sht� nj� kategori morale n� kuptimin e ngusht�. P�r kuptimet e ngushta kanuni kishte ndalime t� tjera. Nj� familje shqiptare, para se t� vendoste pranimin e nj� krushqie t� re, duhej t� hetonte n�se larg�sia midis brezave t� gjakut e t� tamblit (n� linj� mashkullore dhe fem�rore), ishte m� shum� se shtat� breza. Kishte rajone q� duhej t� kalonin 12 breza.
P�r vendin q� i ka dh�n� popullsia mal�sore nderit, q� shkrinte dy kulte, at� t� bujaris� (t� mikut) dhe t� urt�sis� (t� pleqve), mjafton t�u referohemi dy paragraf�ve t� nj�pasnj�sh�m t� kodit:
"Ndera e marrun ka gjakun" (nyje, � 598);
"Ndera i merret burrit me i than kush se rren faqe burrave n� kuvend".
Vet� kuvendi i burrave ka etik�n e vet t� mbipushtetshme, q� p�rb�n kodin e spektaklit, t� nj� spektakli q� shfaqet gjithnj� vet�m nj� her� dhe nuk p�rs�ritet m�, t� nj� spektakli q� nuk njeh prov� gjenerale. �sht� kjo etik� q� ka krijuar at� dend�si t� mendimit p�rher� t� pranish�m n� bised�n mal�sore, at� mir�sjellje fisnike, at� dialog aq t� kulturuar, q� v� n� pesh� urt�sit� dhe mban n� efi�ienc� t� plot� mekanizmin e k�rkimit t� s� v�rtet�s.
"Shqiptari rron p�r dy gisht nder", "Dy gisht nder e faqen e bardh�", jan� dy p�rcaktime themelore p�r nderin n� kanun.
Nderi n� t� drejt�n zakonore shqiptare �sht� e kund�rta e turpit. Po t� krahasohen "zonat" e nderit dhe t� turpit n� kanun, del se hap�sira e nderit ka qen� shum� e ngusht� dhe brenda k�saj hap�sire njeriu shqiptar duhej t� krijonte individualitetin e tij. Kjo sepse kanuni p�rmban nj� varg t� gjat� ndalimesh e tabush, q� e mbronin njeriun prej "zon�s s� turpit".
Nderi b�n sht�pin�, thuhet n� kanun, por sht�pia nuk b�het me nj� brez. P�r t� ngritur nj� sht�pi duhet nj� faqe, dometh�n� tre breza nder radhazi.
Pushteti i nderit mbi shqiptarin ishte mbi pushtetin e faltores dhe t� shtetit.
4. Besa n� Kanun
Me kultin e nderit �sht� i lidhur kulti i fjal�s s� dh�n�, ose, si� njihet nd�r shqiptar�t, "kulti i bes�s". Kjo �sht� nj� fjal� q� nuk ekziston n� shumic�n e gjuh�ve t� bot�s. N� gjuh�t ballkanike ekziston si fjal� e huazuar nga gjuha shqipe. Shpesh, n� p�rkthime prej shqipes, fjala "bes�", duke mos pasur barazi kuptimore me nj� fjal� a frazeologjiz�m t� gjuh�s tjet�r, jepet n� form� sh�nimesh shpjeguese, si nj� dukuri e bot�s shqiptare, si albaniz�m.
Besa, ose kulti i fjal�s s� dh�n�, lidhet n� burim me mitin biblik t� fjal�s: "N� fillim qe fjala!". M� par� se t� ishte shkrimi, kontrata, marr�veshja, noteria, gjyqi, shteti, popujt, njeriu, bota vet�, ishte fjala. Ky kult madh�shtor, i cili, n� popujt euro-per�ndimor�, pak nga pak mori karakterin e nj� idiome fetare kishtare, tek shqiptar�t ruajti gjurm�n e burimit.
Lidhja n� fjal� (p�r fjale) p�rb�nte p�r kanunin autoritetin m� t� lart�. T� gjitha marr�dh�niet: n� gjini, n� fis, n� famulli, n� bajrak dhe n� nivelin e bashk�sis� etnike, madje edhe marr�dh�nie nd�retnike, mbaheshin n� fjal�.
Besa �sht� testamenti moral i shqiptar�ve qysh prej periudhave mitologjike. Dy baladat m� t� r�nd�sishme t� folklorit shqiptar, me motivin e murimit dhe motivin e ringjalljes (flijimi p�r ngritjen e nj� ure dhe ngritja e v�llait nga varri p�r t� kthyer motr�n n� familje) lidhen me mbajtjen e fjal�s s� dh�n�.
N� kanun thuhet se "e folmja asht e falme": �far� premtohet, duhet t� kryhet.
Besa shqiptare, e njohur tek bullgar�t dhe rumun�t pik�risht me emrin "besa", kurse tek sllav�t e jugut si "arbanaska vjera" (fj. p�r fj. "ajo q� besojn� shqiptar�t") �sht� virtyt themelor i tyre, trash�guar prej t� par�ve.
5. Kanuni ose "Jus Albanicae"
Shqip�ria qe e pushtuar p�r pes� shekuj nga perandoria otomane, por Kanunin ajo nuk arriti ta n�nshtroj�. N� shekullin e 19-t� n� Shkod�r funksiononte nj� zyr� e ve�ant�, q� njihej me emrin "Xhibali", dhe q� kishte p�r detyr� t� hetonte se ku nuk p�rputheshin ligjet e perandoris� dhe t� sheriatit me kanunin, p�r t�u t�rhequr para konfliktit. E drejta zakonore shqiptare mund t� jet� e vetmja nd�r ato t� popujve ballkanik� q� mbeti si e drejt� paralele. I. Kadare, n� nj� ese t� tij, figurativisht k�t� e ka quajtur "jus albanicae".
Sot kanuni �sht� nj� "opus finita" nj� her� e p�rgjithnj�, �sht� "nj� bot� e mbyllur". E. �abej, qysh n� vitin 1935, n� vepr�n "Elemente t� literatur�s dhe t� gjuh�s shqipe", e p�rfshiu Kanunin n� antologjin� e vlerave letrare t� p�rzgjedhura p�r nevojat e shkoll�s. N� k�t� parashtres� Kanuni gjithashtu do t� shihet si nj� bot� juridikisht e mbyllur dhe artistikisht e pasur. Kanuni u p�rcoll nga brezi n� brez me t� nj�jtin mekaniz�m si gjuha apo folklori, si nj� tradit� orale, n� qarkullim t� shum�fisht� gojor.
Kanuni nuk u botua dot deri n� dekadat e para t� shekullit q� jetojm�. Kjo ka shpjegimin e vet. N� radh� t� par�, nuk duhet harruar q� e drejta zakonore e mal�sis� pothuajse gjithnj� ka qen� nj� e drejt� ilegale, q� nuk njihej nga pushtetet zyrtar�, sado kalimtare q� kan� qen�. P�rve� k�saj, kanuni m�sohej p�rmend�sh si nj� trash�gim kulturor i madh, nj�soj si� m�soheshin rapsodit�, legjendat, rr�fenjat. Ai ishte edukata juridike dhe nd�rgjegjja juridike e mal�sor�ve, zgjedhja e p�rbashk�t e m�nyr�s s� jetes�s. Mbi baz�n e tij nd�rtohej e ndryshohej morali. Prandaj pasqyrimi i vlerave shpreh�se t� bised�s n� od�n e miqve, i frym�s s� p�rcaktuar t� procedur�s dhe rregullave t� saj t� brendshme, duke d�shmuar qytet�rimin e popullit ton�, mbron historin� e sulmuar t� tij, pra, mbron t� drejt�n e ekzistenc�s dhe t� zhvillimit t� lir� t� tij.
Nj� popull q� e ka rregulluar me norma t� nj�suar bashk�jetes�n q� s� lashti, nj� "popull me aft�si t� shquara ligjv�n�se", si� do t� shprehej Kadareja; tregon se ai di t� vet�qeveriset, pa pasur nevoj� t� marr� m�sime dhe shansi i tij nuk gjykohet nga momenti i kriz�s. Shansi i tij mund t� jet� p�rpara.
Vep�r e p�rbashk�t e nj� populli t� t�r�, e p�rvoj�s historike shum�shekullore t� tij, kanuni �sht� lidhur ngusht� me emrin e nj� duke t� p�rmendur t� arb�rve t� shekullit t� 15-t�, me emrin e Lek� Dukagjinit. Kronikat e kan� treguar at� si nj� nga figurat e shquara t� q�ndres�s antiosmane, prij�s e komandant t� mal�sor�ve, bashk�luft�tar t� Sk�nderbeut. Por edhe pa k�to cil�si, pa trim�rin� dhe titujt e fisnik�ris� q� i atribuon historia, pa pjes�marrjen n� luft�rat p�r mbrojtjen e trojeve arb�rore dhe vet�dijen e t� qenit arb�r, Lek� Dukagjini do t� mbetej nj�soj i lavdish�m n�p�r koh�ra vet�m me at� nder q� i b�ri populli duke preferuar n� vend t� anonimatit emrin e tij si autor p�r kanunin e mal�sis�.
S�ka dyshim q� as Lek� Dukagjini dhe as ndonj� individ tjet�r nuk mund t� kishte nj� aft�si t� till� prej ligjv�n�si, sa t� hartonte nj� - asnj� fjal� tjet�r nuk do t� ishte kuptimisht e mjaftueshme - nj� univers t� t�r� juridik, lakonik e t� kompletuar, si� �sht� kanuni i mal�sis�. Shum�-shum�, ai mund t� ishte nj� Gje�ov i pes� shekuj t� shkuar, por nj� Gje�ov q� e sistemoi me goj� e jo me shkrim t� drejt�n arb�rore. Ajo u p�rcoll nga nj� shekull n� tjetrin si nj� testament juridik. N� mesjet�, n� epok�n e q�ndres�s s� madhe ndaj perandoris� otomane, ndoshta u b� normimi i par� i saj, duke e ngritur at� mbi kanunet me p�rdorim t� ngusht� krahinor. Integrimi politik i arb�rve p�rball� rrezikut t� p�rbashk�t sigurisht e leht�soi k�t� proces.
Nj� karakterizim lakonik i ka b�r� kanunit gjuh�tari i shquar E. �abej, n� nj� nga punimet e tij m� t� hershme, pik�risht n� tekstin "Elemente t� gjuh�sis� e t� literatur�s shqipe", botuar m� 1935. N� k�t� lib�r ai thekson shprehimisht:
"I ndjeri baron Nopsca ka l�n� edhe ky nj� vep�r dor�shkrim mbi kanunin. Pas k�tij dijetari burimi i kanunit duhet k�rkuar n� ligjet gjermane t� Langbard�ve, t� cilat hyjt�n n� Shqip�ri me an�n e Venedikut. Mir�po ne jemi t� mendimit se nga ekzistenca e gjurm�ve t� forta t� kanunit n� Lab�ri na del nj� vat�r e re e k�tij ligji n� Shqip�rin� Jugore. Me k�t� del i besuesh�m nj� burim mjaft i vjet�r dhe shqiptar i k�tij kanuni. P�rve� k�saj ky kanun duhet krahasuar, besojm�, jo vet�m me ligjet gjermane t� Italis�, por edhe me ligjet e popujve t� Ballkanit".
P�r her� t� par� kanuni u mblodh, u sistemua dhe u botua n� shqip prej at Shtjef�n Gje�ovit n� vitin 1933. Gje�ovi ishte nj� prelat i shquar i kish�s romane, prift i urdhrit franceskan, q� jetoi midis mal�sive t� veriut dhe ishte n� kontakt me veprimin e s� drejt�s s� kanunit mbi marr�dh�niet n� shoq�ri. Kanuni kishte pushtet jo vet�m mbi autoritetet laike, por edhe mbi kish�n, sido q� t� pjessh�m. Gje�ovi kishte kultur� t� sh�ndosh� filologjike, teologjike, arkeologjike dhe juridike. Ai p�rktheu vepra t� let�rsis� bot�rore n� shqip dhe shkroi let�rsi origjinale vet�. Ishte nj� prej koleksionist�ve t� par� t� gjetjeve arkeologjike shqiptare. Fati i koleksionit t� tij nuk dihet. Kanuni i Lek� Dukagjinit u p�rkthye fillimisht n� gjuh�n italiane, pastaj serbisht, fr�ngjisht, rusisht, anglisht dhe n� ndonj� gjuh� tjet�r.
Prof.Dr. Shaban Sinani http://www.shqiperia.com/tr/kanun_e_kuvend.php