Shkruan Mr.sci.Flori Bruqi-Prishtin�
K�t� vit, 16 libra n� 13 gjuh� t� ndryshme t� bot�s, mes tyre edhe shqipja, p�rb�jn� list�n e gjat� t� veprave m� t� mira t� let�rsis� s� huaj t� p�rkthyer n� anglisht. I themeluar nga gazeta �The Independent�, m� 1990-n, si �mimi i Let�rsis� s� Huaj, �The Independent Foreign Fiction Prize�, �sht� i vetmi �mim i madh britanik q� jepet p�r let�rsin� e p�rkthyer n� anglisht. Lista e shkurt�r prej 6 titujsh shpallet m� 11 prill dhe fituesi, i cili i paraprin k�saj liste, do t� nderohet n� �Royal Institute of British Architects�, n� Lond�r, n� muajin maj 2013.
Midis emrave t� shquar t� let�rsis� bot�rore �sht� n� k�t� list� fituesi i �mimit t� par� �Man Booker International 2005�, shkrimtari yn� i madh Ismail Kadare me librin �The Fall of the Stone City� (n� shqip �Darka e gabuar�, Onufri, 2009) p�rkthyer nga origjinali prej p�rkthyesit t� talentuar John Hodgson. Ky lib�r ka pasur shum� vler�sime n� shtypin britanik p�r Kadaren�, por edhe p�r cil�sin� e p�rkthimit nga shqipja. �sht� hera e dyt� q� Kadare nominohet p�r k�t� �mim. Her�n e par� kryesoi list�n �The Independent 2007� pothuajse deri n� fund, me librin e suksessh�m �Pasardh�si�, p�rkthyer n� anglisht, prej fr�ngjishtes nga p�rkthyesi tjet�r i Kadares�, profesori i Princeton University, David Bellos. Po ashtu bie n� sy n� k�t� list� edhe nobelisti Orhan Pamuk me vepr�n �Silent House�.
Juria p�rb�het nga pes� personalitete t� shquar t� bot�s letrare, kryesuar nga editori letrar i gazet�s �The Independent�, Boyd Tonkin. N� juri �sht� gjithashtu edhe Gabriel Josipovi�, shkrimtarja dhe gazetarja e shquar turke Elif Shafak Elif. �The Independent Foreign� Prize nderon vepr�n letrare m� t� mir� t� nj� autori, i cili jeton dhe �sht� p�rkthyer n� anglisht nga cilado gjuh� e bot�s dhe botuar n� Britanin� e Madhe.
�mimi ka nj� vler� prej 10,000 � e cila ndahet n� m�nyr� t� barabart� midis autorit dhe p�rkthyesit. N� vitin 1995, ky �mim shkoi te nj� familje, kur p�rkthimi prej gjermanishtes i Michael Hoffmann p�r librin �The Film Explainer�, shkruar nga babai i tij, Gert Hoffmann, u shpall fitues. I vetmi fitues jo europian i k�tij �mimi �sht� Bao Ninh, me librin gjysmautobiografik, gjat� dhe pas luft�s n� Vietnam, �The Sorrow of War�. Dy fitues t� k�tij �mimi m� pas u b�n� laureat� t� �Nobelit�: n� vitin 1993 Jos� Saramago dhe fituesi inaugural Orhan Pamuk m� 1990-n..
Ismail Kadare lindi n� qytetin e Gjirokastr�s. Atje ai kaloi f�mij�rin� dhe kjo la gjurm� t� thella n� gjith� jet�n dhe krijimtarin� e tij. Shkoll�n e mesme e kreu n� gjimnazin "Asim Zeneli". M� pas kreu studimet e larta n� Fakultetin e Historis� e t� Filologjis� n� Universitetin e Tiran�s, pastaj n� Institutin "Gorki" t� Let�rsis� Bot�rore n� Mosk�. K�to studime iu nd�rpren� p�r shkak t� kriz�s politike nd�rmjet Shqip�ris� dhe ish Bashkimit Sovjetik. Kadareja ka punuar n� gazet�n "Drita", pastaj drejtoi revist�n "Les letres albanaises". S� fundi punonte n� profesion t� lir�.
I.Kadare ka qen� dhe �sht� protagonist i jet�s politike dhe i mendimit t� vendit qysh prej viteve '60. N� fund t� vitit 1990, dy muaj pas r�nies s� shtetit diktatorial, Kadare u largua s� bashku me familjen n� Paris, por mbajti lidhje mjaft t� shpeshta me Shqip�rin�. Ismail Kadare �sht� nj� nga personalitetet m� t� shquara t� kultur�s shqiptare, ambasador i saj n� bot�. Kadare �sht� shkrimtari q� i ktheu mitet legjendare n� realitet, shkrimtari q� b�ri histori prej prehistoris�; pa r�n� n� kund�rth�nie me vetveten dhe gjykimin modern, ai arsyetoi estetikisht n� m�nyr� t� p�rkor� dhe p�r koh�n absolute. N� Shqip�rin� e ndodhur n� udh�kryq vepra e Kadares� ka qen� dhe mbetet nj� shpres� apo nj� ogur i bardh� p�r t�.
Ismail Kadare �sht� autor i shum� veprave n� poezi e proz�, laureat i shum� �mimeve komb�tare, kandidat i �mimit Nobel p�r shum� vite me radh�, an�tar i Akademis� s� Shkencave t� Shqip�ris� dhe An�tar i Akademis� Franceze t� Shkencave Morale.
Vepra e Ismail Kadares� �sht� p�rkthyer n� 32 gjuh� t� huaja duke arritur k�shtu nj� rekord t� p�rhapjes n� t�r� bot�n e qytet�ruar.
POEZIA E KADARES�
Poezia e Ismail Kadares� �sht� nj� prej zhvillimeve m� novatore n� vjersh�rimin shqip gjat� nj� gjysm� shekulli. Ajo shprehu vendosm�rin� e shkrimtar�ve t� brezit t� viteve '60 p�r t� realizzar q�llime estetike t� ndryshme prej paraardh�sve.
Frym�zime dialoshare (1954), �nd�rrimet (1957), End�rr industriale (1960), Shekulli im (1961), Poem� e blinduar (1962), P�rse mendoben k�to male (1964), Shqiponjat fluturojn� lart (1966), Motive me diell (1968), Koha (1976), Shqip�ria dhe tri Romat, p�rb�jn� titujt kryesor� t� vepr�s poetike t� Kadares�.
Ismail Kadare, ndryshe nga Agolli, n� periudh�n e par� t� krijimtaris� s� tij, u t�rhoq pas poem�s epiko-lirike. N� prirjen e p�rgjithshme ai nuk u shk�put prej frym�s monumentalizuese t� poezis� s� m�parshme, por e kusht�zoi k�t� me tipin e njeriut shqiptar, t� historis� s� tij komb�tare, t� fatit t� tij n�p�r shekuj. Thuajse n� t� gjitha poemat e shkruara n� vitet '60 -'70 ka nj� g�rshetim t� mjeteve t� reja t� t� shprehurit me m�nyr�n tradicionale t� t� v�shtruarit t� jet�s dhe t� historis�:
Po s'nd�rron ai kurr�
Art i skulptur�s
G�njeshtr�n mbi mua ka ngr�r� p�rgjithnj�.
I mb�rthyer n� d�shmin� e saj t� rrem�
T� v�rtet�n kujtoj dhe qaj p�r t�.
(Laokonti)
Poezia e Kadares�, ndryshe prej proz�s s� tij, �sht� p�rgjith�sisht e qart�, pa ekuivoke, shpesh marciale, thuajse p�rher� optimiste. Ajo, n� kritik�n zyrtare, �sht� pritur si pasurim problematik i poezis� shqipe, ve�an�risht me tem�n e q�ndres�s shum�shekullore t� popullit shqiptar n� rrug�n e tij t� gjat� t� historis�. Poezia e Kadares� �sht� poezi e sfidave t� m�dha shqiptare. Ajo �sht� e p�rshkuar nga q�ndrimi hyjnizues ndaj historis� komb�tare, ndaj lavdis� s� tyre, ndaj tok�s s� t� par�ve, ndaj gjuh�s shqipe.
Q�ndresa hyn n� poezin� e Kadares� qysh prej koh�rave antike, deri n� periudhat m� t� af�rta t� historis�. Ve�mas ajo lidhet me "motin e madh", t� epok�s s� Gjergj Kastriotit; por Kadare hyjnizoi nj� periudh� m� t� hershme se kjo, q� ishte mitizuar m� her�t prej Rilindjes Komb�tare: periudh�n e humanizmit evropian (si� mendon shkenca e historis�, kjo periudh� e gjeti Shqip�rin� n� t� nj�jt�n shkall� zhvillimi me an�n tjet�r t� Adriatikut), e cila pati shprehjen e saj dhe n� njeriun dhe qytet�rimin shqiptar:
Nj�zet e kat�r luftra b�ri,
Nj�zet e kat�r vdekje theu.
�ka mangut linte dit�n Gjergji,
Plot�sonte nat�n Sk�nderbeu.
(Portreti i Sk�nderbeut)
P�rgjith�sisht poezia e Kadares� �sht� e sunduar prej mitit t� s� shkuar�s, evokimit t� lavdis� s� dikurshme. Kadare synon, p�rmes poezis� s� tij, ta �liroj� njeriun shqiptar prej akuzash q� e kan� ndjekur nd�r shekuj, duke p�rfshir� akuz�n si popull i lindur me instinktin e luft�s dhe t� mercenarizmit, binjak me arm�n dhe peng i saj:
Dhe kur binin n� prille a n� vjeshtra
N�p�r brinja t� shtrir�, n�p�r lugje,
Si me zjarre t� vegj�l t� p�tjetsh�m
Era loste me xhufkat e kuqe.
(Nisja e shqiptar�ve p�r n� luft�)
Poema epiko-lirike shqipe arriti nj� nivel t� lart� afirmimi me vepra t� tilla t� I. Kadares�, si "P�rse mendohen k�to male" dhe "Shqiponjat fluturojn� lart", pastaj me "Shekulli i 20-t�", "Poem� e blinduar", "Shqip�ria dhe tri Romat" e vepra t� tjera.
Poezia e Kadares� �sht� e prirur drejt sintetizmit dhe abstraksionit. N� k�t� cil�si poezia e Kadares� t� sjell nd�rmend vjersh�rimin e Migjenit. Sintetizmi shfaqet n� munges�n e �far�do subjekti apo elementi t� subjektit. Poemat e Kadares�, p�rgjith�sisht poezia e tij, jan� art mendimi, pa elemente t� rr�fimit (narracionit). Si t� tilla, si poema mendimi, ato ofrojn� shum�si leximesh, n� koh� dhe n� miedise t� ndryshme.
Kadare n� problematik�n e poezis� shqipe, krijoi em�rtes�n e "tem�s s� madhe". dhe jo vet�m kaq, ai e ktheu n� mit at�, duke e b�r� mbizot�ruese n� jet�n letrare t� vendit p�r m� shum� se dy dekada. Para s� gjithash poezin� e Ismail Kadares� e intereson ajo q� shpesh quhet goj�dh�n� komb�tare ose mit i origjin�s. Sfidat m� t� r�nd�sishme t� historis� s� popullit shqiptar jan� stacione t� poezis� s� tij.
Kadare i shkroi disa prej veprave t� tij m� t� r�nd�sishme n� vargje t� lira, duke p�rvet�suar vlera t� r�nd�sishme t� vjersh�rimit tradicional, prej De Rad�s deri tek Migieni. N� fillimet e veta ishte i ndikuar prej poezis� ruse, ve�mas prej Majakovskit. Poezia intime e Kadares� �sht� mjaft e ngroht�, e drejtp�rdrejt, nj� bashk�bisedim me t� dashur�n q� p�rgiith�sisht �sht� larg si vend apo si koh�:
Do shkoj t� ulem p�rmbi pellgjet,
T� pi n� gjunj� duke r�n�,
N� gryk� e di q� do m� ngelet
I ftohti medaljon i h�n�s.
Gjithashtu poezia intime e Kadares� p�rshkruhet nga malli p�r qytetin e lindjes, p�r njer�zit q� lan� gjurm� n� f�mij�rin� e tij,
p�r atdheun kur ndodhet larg tij, p�r koh�n studentore, vajzat dhe rrug�t e Mosk�s kur �sht� n� atdhe, e mbi t� gjitha, p�r vajz�n q� le gjurm� n� shpirtin e tij, por q� p�rgjith�sisht ndodhet larg.
RAPORTI ND�RMJET JET�S DHE VDEKJES
Raporti midis jet�s dhe vdekjes, midis t� gjall�ve dhe varreve, midis brezit q� shkoi dhe atij q� vjen, nj� nga raportet m� thelb�sore t� qenies njer�zore, p�rb�n nj� rregullator t� mbifuqish�m t� gjith� yll�sis� s� veprave t� Kadares�. Synimi par�sor i �do let�rsie serioze q� t� q�ndroj� mbi koh�n dhe hap�sir�n zuri vend kryesor q� tek romani "Gjenerali i ushtris� s� vdekur". Ky roman i kushtohet misionit t� nj� shtabi ushtarak t� gjall�, i cili duhet t'i b�j� nderet e fundit nj� armate t� t�r� ushtar�sh t� mbuluar me dh�. Vlera e jet�s, �mimi i vdekjes, taksa e gjakut, varrimi dhe zhvarrimi, muranat anonime dhe piramidat hijer�nda, ringjallja dhe rivdekja (rivrasja), arka e hirit dhe dosja e zez�, kamarja e turpit dhe p�rmendorja e nderit, harrimi dhe p�rjet�sia, vet�flijimi dhe kurbani, trupi dhe hija (fantazma, sozia, spiritus), jan� nocione themelore artistike t� shkrimtarit.
N� m�nyr� t� ve�ant� vdekja p�rb�n nj� zgjedhje t� dendur t� autorit p�r t� dh�n� q�ndrimin e tij ndaj jet�s njer�zore. Ajo paraqitet n� form� individuale dhe kolektive, natyrore dhe heroike, t� mir�qen� dhe t� sajuar. Ajo vjen nga fati, nga hakmarrja, nga lufta, nga gjyqi, nga s�mundja nga mplakja; n� t� gjitha pamjet e saj, si nd�rprerje e zakonshme e jet�s, si shpagim p�r vdekjen e tjetrit, si prurje e l�ngat�s, si varje apo pushkatim nga shteti, si zvarrisje apo lin�im nga hakmarrja.
"Gjenerali i ushtris� s� vdekur", vepra q� i dha njohjen nd�rkomb�tare Kadares�, nuk �sht� e para q� trajton raportin midis jet�s dhe vdekjes. Qysh tek "Balada e zhvarrimit", kushtuar fatit pas-vdekjes t� prij�sit arb�r Gjergj Kastrioti, duket qart� prirja p�r t� zbuluar, n�p�rmjet q�ndrimit ndaj varrit, kultur�n nga barbaria, dhunimin nga shenjt�rimi, sundimin e t� vdekurve mbi t� gjall�t.
N� tregimin "E krehura", vdekja dhe varret, n� heshtjen e tyre, marrin vler� fisnik�ruese. Njeriu q� edhe me vdekjen d�shiron t� tregoj� dinjitet dhe fuqi shpirt�rore ka nj� varr t� thjesht�, pa shenj�, n� nj� k�nd t� paduksh�m t� varrezave verilindore t� kryeqytetit, ndryshe nga shum� t� tjer�, q�, n� p�rputhje me hierarkin� zyrtare mbitok�sore, mbajn� mbi krye statuja, ornamente, lule dhe figura. Por ata nuk kan� b�r� m� shum� se Egla e vog�l p�r Shqip�rin� dhe s'kan� asnj� merit� p�r t� qen� t� diferencuar edhe p�rpara vdekjes e varrit. N�p�rmjet varreve Kadareja ka stratifikuar gjith� shoq�rin� shqiptare, n� kuadrin e s� cil�s veprojn� personazhet e tij.
Shtres�zimi i shoq�ris� n� vepr�n e Kadares� fillon me varret pa em�r, me muranat e thjeshta n� gryka malesh e pusish, me varrezat e zakonshme shqiptare, pran� kish�s, rrethuar me selvi; p�r t� vazhduar m� tej me p�rmendoret dhe lapidar�t, me varret e shenjt�ruar p�r motive patriotike, si� jan� varret e d�shmor�ve (le t� kujtojm�, p�r shembull, varrin e ve�ant� t� Alush Tabutgjatit; varrin e Sk�nderbeut ose edhe t� pashait turk n� Orikum) dhe p�r t� p�rfunduar me piramid�n e faraonit Keops ose ark�n e hirit t� trupit t� djegur t� �u En Lait, q�, sipas testamentit t� tij, u derdh mbi hap�sir�n nd�rkontinentale t� Kin�s, p�r ta pushtuar me frym�n e vet.
Ismail Kadare �sht� nga personalitetet m� t� shquara t� let�rsis� shqiptare. Me vepr�n e tij, q� ka sh�nuar nj� num�r rekord t� p�rkthimeve (n� rreth 32 gjuh� t� huaja) ai e b�ri t� pranishme Shqip�rin� n� bot�, me historin� dhe me kultur�n e saj shekullore.
Kadareja q� n� vitet '60 sh�noi kthes� n� let�rsin� shqiptare me poezin� dhe proz�n e tij. Brenda potencialit t� tij krijues jan� mitet dhe legjendat, e shkuara dhe e ardhmja, raportet e p�rkohshm�ris� dhe t� p�rjet�sis�, dramat e kaluara dhe ato t� tashmet, veset dhe virtytet shqiptare, kullat dhe pallatet moderne, q�ndresa dhe humbja, zhdukja dhe ringjallja, t� gjitha labirintet e jet�s dhe t� vdekjes. Duket sikur asgj� �ka �sht� shqiptare, nuk mund t'i shp�toj� syrit t� shkrimtarit t� madh.
E gjith� vepra e Ismail Kadares� q� nga botimi i par� deri te i fundit ndrit nga mesazhi dhe shpresa p�r nj� Shqip�ri t� barazuar me shtetet m� t� qytet�ruara t� bot�s, sepse asktu e meriton, ndihet t� pohoj� autori.
Botimet e Vepr�s
1- Frym�zime djaloshare, Lirika; Nd�rmarrja Shtet�rore e Botimeve, Tiran�, 1954
2- �nd�rrimet, lirika dhe poema; Nd�rmarrja Shtet�rore e Botimeve, Tiran�, 1957
3- Princesha Argjiro, poem�; Nd�rmarrja Shtet�rore e Botimeve, Tiran�, 1958
4- Princesha Argjiro, poem�; Naim Frash�ri, Tiran�, 1967
5- Princesha Argjiro, poem�; Rilindja, Prishtin�, 1970
6- Princesha Argjiro, poem�; Rilindja, Prishtin�, 1972
7- Princesha Argjiro, poem�; Rilindja, Prishtin�, 197(?)
8- Princesha Argjiro, poem�; Sht�pia Botuese e Librit Shkollor, Tiran�, 1977
9- Princesha Argjiro, poem�; Rilindja, Prishtin�, 1983
10- Shekulli im, vjersha dhe poema; Naim Frash�ri, Tiran�, 1961
11- Gjenerali i ushtris� s� vdekur, roman; Naim Frash�ri, Tiran�, 1963
12- Gjenerali i ushtris� s� vdekur, roman; Naim Frash�ri, Tiran�, 1967
13- Gjenerali i ushtris� s� vdekur, roman; Naim Frash�ri, Tiran�, 1971
14- Gjenerali i ushtris� s� vdekur, roman; Rilindja, Prishtin�, 1973
15- Gjenerali i ushtris� s� vdekur, roman, botim i dyt�; Rilindja, Prishtin�, 1976
16- Gjenerali i ushtris� s� vdekur, roman; Sht�pia Botuese e Librit Shkollor, Tiran�, 1978
17- Gjenerali i ushtris� s� vdekur, roman, botim i tret�; Rilindja, Prishtin�, 197(?)
18- Gjenerali i ushtris� s� vdekur, roman, botim i kat�rt; Rilindja, Prishtin�, 1980
19- Gjenerali i ushtris� s� vdekur, roman; Naim Frash�ri, Tiran�, 1980
20- Gjenerali i ushtris� s� vdekur, roman; Rilindja, Prishtin�, 1990
21- Gjenerali i ushtris� s� vdekur, roman; Fayard, Paris, 1998
22- P�rse mendohen k�to male; Naim Frash�ri, Tiran�, 1964
23- Vjersha dhe poema t� zgjedhura; Naim Frash�ri, Tiran�, 1966
24- Gur�gdhend�sit, poem�; Naim Frash�ri, Tiran�, 1967
25- Motive me diell, vjersha dhe poema; Naim Frash�ri, Tiran�, 1968
26- Motive me diell; Rilindja, Prishtin�, 1978
27- Qyteti i Jugut, tregime dhe reportazhe; Naim Frash�ri, Tiran�, 1967
28- Qyteti i Jugut, tregime; Rilindja, Prishtin�, 1971
29- Dasma, roman; Rilindja, Prishtin�, 1967
30- Dasma, roman; Naim Frash�ri, Tiran�, 1968
31- K�shtjella, roman; Naim Frash�ri, Tiran�, 1970
32- K�shtjella, roman; Naim Frash�ri, Tiran�, 1973
33- K�shtjella, roman; Naim Frash�ri, Tiran�, 1976
34- K�shtjella, roman; Rilindja, Prishtin�, 1976
35- K�shtjella, roman; Sht�pia Botuese e Librit Shkollor, Tiran�, 1977
36- K�shtjella dhe helmi, pjes� teatrore; Naim Frash�ri, Tiran�, 1977
37- K�shtjella, roman; Naim Frash�ri, Tiran�, 1978
38- K�shtjella, p�rshtatur p�r f�mij�; Naim Frash�ri, Tiran�, 1979
39- K�shtjella, roman; Naim Frash�ri, Tiran�, 1980
40- K�shtjella, roman; Rilindja, Prishtin�, 1980
41- Kasnec�t e shiut, roman mot�rzim p�rfundimtar; Fayard, Paris, 1994
42- Kasnec�t e shiut, roman mot�rzim p�rfundimtar; Dukagjini Pej� 1997
43- Kronik� n� gur, roman; Naim Frash�ri, Tiran�, 1971
44- Kronik� n� gur, roman; Rilindja, Prishtin�, 1972
45- Kronik� n� gur, roman; Rilindja, Prishtin�, 1976
46- Kronik� n� gur, roman; Naim Frash�ri, Tiran�, 1978
47- Kronik� n� gur, roman: Rilindja, Prishtin�, 1980
48- Kronik� n� gur, roman; Fayard, Paris, 1997
49- Kronik� n� gur, roman; Onufri, Tiran�, 2000
50- Linja t� Larg�ta, sh�nime udh�timi; Naim Frash�ri, Tiran�, 1971
51- Autobiografia e popullit n� vargje, studim, sh�nime kritike; Naim Frash�ri, Tiran�, 1971
52- Dimri i vetmis� s� madhe, roman; Naim Frash�ri, Tiran�, 1973
53- Dimri i madh, roman; Naim Frash�ri, Tiran�, 1977
54- Dimri i vetmis� s� madhe, roman; Fayard, Paris, 1999
55- N�ntori i nj� kryeqyteti, roman; Naim Frash�ri, Tiran�, 1975
56- N�ntori i nj� kryeqyteti, roman; Rilindja, Prishtin�, 1980
57- N�ntori i nj� kryeqyteti, roman; Fayard, Paris, 1997
58- P�rse mendohen k�to male; Shqiponjat fluturojn� lart; �nd�rr industriale, poema; Sht�pia Botuese e Librit Shkollor, Tiran�, 1975
59- Poema t� zgjedhura p�r f�mij�; Naim Frash�ri, Tiran�, 1975
60- Koha, vjersha dhe poema; Naim Frash�ri, Tiran�, 1976
61- Poezi; Naim Frash�ri, Tiran�, 1976
62- Emblema e dikurshme, tregime dhe novela; Naim Frash�ri, Tiran�, 1977
63- Emblema e dikurshme, tregime dhe novela; Naim Frash�ri, Tiran�, 1981
64- K�shtjella dhe helmi, pjes� teatrore; Naim Frash�ri, Tiran�, 1977
65- Ura me tri harqe, novela; Naim Frash�ri, Tiran�, 1978
66- Ura me tri harqe, novela; Rilindja, Prishtin�, 1980
67- N� muzeun e arm�ve, poem�; Naim Frash�ri, Tiran�, 1978
68- N� muzeun e arm�ve, poem�; Naim Frash�ri, Tiran�, 1989
69- Poezi; Naim Frash�ri, Tiran�, 1979
70- Komisioni i fest�s; Rilindja, Prishtin�, Rilindja, Prishtin�, 1980
71- Gjakftoht�sia, novela; Naim Frash�ri, Tiran�, 1980
72- Gjakftoht�sia, novela; Rilindja, Prishtin�, 1980
73- Autobiografia e popullit n� vargje, studim; Naim Frash�ri, Tiran�, 1980
74- Buz�qeshje mbi bot�, poezi e zgjedhur; Rilindja, Prishtin�, 1980
75- Prilli i thyer; Rilindja, Prishtin�, 1980
76- Vepra letrare 1, poezi; Naim Frash�ri, Tiran�, 1981
77- Vepra letrare 2, poema; Naim Frash�ri, Tiran�, 1982
78- Vepra letrare 3, Gjenerali i ushtris� s� vdekur; Naim Frash�ri, Tiran�, 1981
79- Vepra letrare 4, K�shtjella, roman; Naim Frash�ri, Tiran�, 1981
80- Vepra letrare 5, Kronik� n� gur, roman; Naim Frash�ri, Tiran�, 1981
81- Vepra letrare 6, N�ntori i nj� kryeqyteti; Naim Frash�ri, Tiran�, 1983
82- Vepra letrare 7, Dimri i madh; Naim Frash�ri, Tiran�, 1983
83- Vepra letrare 8, Kush e solli Doruntin�n; Ura me tri harqe; L�kura e daulles; 1981
84- Vepra letrare 9, Pashall�qet e m�dha; Naim Frash�ri, Tiran�, 1981
85- Vepra letrare 10, Prilli i thyer; Muzgu i per�ndive t� step�s; Naim Frash�ri, Tiran�, 1981
86- Vepra letrare 11, Tregime dhe novela; Naim Frash�ri, Tiran�, 1981
87- Vepra letrare 12, Publi�istik�, Autobiografi e popullit n� vargje, reportazhe, sh�nime udh�timi, intervista; Naim Frash�ri, Tiran�, 1981
88- Poezi; Sht�pia Botuese e Librit Shkollor, Tiran�, 1985
89- Koha e shkrimeve, tregime, novela, p�rshkrime; Naim Frash�ri, Tiran�, 1986
90- Koncert n� fund t� dimrit, roman; Naim Frash�ri, Tiran�, 1989
91- Koncert n� fund t� dimrit, roman; Naim Frash�ri, Tiran�, 1990
92- Koncert n� fund t� stin�s, roman; Fayard, Paris, 1999
93- Dosja H, roman; Naim Frash�ri, Tiran�, 1990
94- Dosja H, roman; Fayard, Paris, 1996
95- Ftes� n� studio; Naim Frash�ri, Tiran�, 1990
96- Ftes� n� studio; Rilindja, Prishtin�, 1990
97- Eskili, ky humb�s i madh, studim; 8 N�ntori Tiran�, 1990
98- Viti i mbrapsht�; Rilindja, Prishtin�, 1990
99- P�rbind�shi, roman; Vreber, Prizren, 1990
100- P�rbind�shi, roman; Sht�pia Botuese e Lidhjes s� Shkrimtar�ve, Tiran� 1991
101-P�rbind�shi, roman; Fayard, Paris, 1998
102-�nd�rra mashtruese, tregime, novela; Naim Frash�ri, Tiran�, 1991
103-Ardhja e Migjenit n� let�rsin� shqipe, studime; 8 N�ntori, Tiran�, 1991
104- Nga nj� dhjetor n� tjetrin, kronik�, k�mbim letrash, p�rsiatje; Fayard, Paris, 1991
105- Pesha e Kryqit; Fayard, Paris, 1991
106- Vepra, v�llimi i par�: Tregimet e tejkohshme: Prometheu, �nd�rra mashtruese, P�rpara banj�s, Nata e Sfinksit, Piramida, Kush e solli Doruntin�n, Ura me tri harqe, Muri i madh; Fayard, Paris, 1993
107- Vepra v�llimi i dyt�: Tregimet e dit�s q� po thyhej, Kisha e Sh�n Sofis�, Sh�nime nga Kapiteneria e Portit, Sjell�si i fatkeq�sis�, Kamarja e turpit; Fayard, Paris, 1994
108- Vepra v�llimi i tret�: Komisioni i fest�s, Qorrfermani, Pallati i �nd�rrave, Vjedhja e gjumit mbret�ror, Breznit� e Hankonat�ve, Heqja e mjesht�ris� s� munxadh�n�sve, Lamtumira e s� keqes; Fayard, Paris, 1995
109- V�llimi i kat�rt: Viti i mbrapsht�, Prilli i thyer, Dosja H, K�nga, Kalimet e n�ndheshme, Konkurs bukurie p�r burrat n� Bjeshk�t e N�muna; 1996
110- V�llimi i pest�, Kronik� n� gur, N�ntori i nj� kryeqyteti, Rr�fim trikoh�sh, Triptik: Koha e shkrimeve, Koha e paras�, Koha e dashuris�; 1997
111- Vepra v�llimi i gjasht�: Qyteti pa reklama, Gjenerali i ushtris� s� vdekur, Muzgu i per�ndive t� step�s, P�rbind�shi; Fayard, Paris, 1998
112- Vepra v�llimi i shtat�, Dimri i vetmis� s� madhe, roman; Fayard, Paris, 1999
113- Vepra v�llimi i tet�: Koncert n� fund t� stin�s, roman; Fayard, Paris, 1999
114- Piramida, roman, Vepra, v�llimi i par�; Fayard, Paris, 1993
115- Piramida, roman, �abej, Tiran�, 1995
116- Shkaba, roman; �abej, Tiran�, 1995
117- Shkaba, roman; Dukagjini, Pej�, 1996
118- Spiritus, roman; Onufri, Tiran�, 1996
119- Spiritus, roman; Onufri, Tiran�, 2000
120- Dialog me Alain Bosquet; Onufri, Tiran�, 1996
121- Dialog me Alain Bosquet; Onufri, Tiran�, 1996
122- Legjenda e legjendave, ese; Dukagjini, Pej�, 1996
123- Pallati i �nd�rrave, roman; Dukagjini, Pej�, 1996
124- Pallati i �nd�rrave, roman; Onufri, Tiran�, 1999
125- Kush e solli Doruntin�n; Flaka e Vllaz�rimit, Shkup, 1997
126- Kush e solli Doruntin�n; Album, Tetov�, 1997
127- Kush�riri i �ngj�jve, ese; Onufri, Tiran�, 1997
128- Tri k�ng� zie p�r kosov�n, tregime; Onufri, Tiran�, 1998
129- Kombi shqiptar n� prag t� mij�vje�arit t� tret�, ese; Onufri, Tiran�, 1998
130- Ikja e sht�rgut, tregim; 1999
131- Ra ky mort e u pam�; Onufri, Tiran�, 1999
132- Qorrfermani; Onufri, Tiran�, 1999
133- Vjedhja e gjumit mbret�ror, tregime; Onufri, Tiran�, 1999
134- Ra ky mort e u pam�; Onufri, Tiran�, 2000
135- Koh� barbare, Nga Shqip�ria n� Kosov�, Biseda me Denis Fernandez R�catala; Onufri, Tiran�, 2000
136- Breznit� e Hankonat�ve, roman; Onufri, Tiran�, 2000
137- Bised� p�rmes hekurash me Ushkin Hotin; Onufri, Tiran�, 2000
138- Lulet e ftohta t� marsit, roman; Onufri, Tiran�, 2000
etj.
Romanin "K�shtjella" (1968) Kadare e shkroi n�
500-vjetorin e vdekjes s� Sk�nderbeut dhe me t� fitoi �mimin e par� t� konkursit. Por ngasja p�r k�shtjell�n, n� nj� kuptim m� t� gier�, n� vepr�n e tij duket m� her�t dhe nuk mbaron me k�t� lib�r. Figurativisht simboli i k�shtjell�s �sht� qysh tek "Poem� e blinduar". Nj�far� k�shtjelle ishte padyshim edhe kali i drunjt� i Gent Ruvin�s dhe i miqve t� tij t� ngujuar t� novel�s "P�rbind�shi". Nj� k�shtjell� gjigante �sht� piramida n� novel�n "Nd�rtimi i piramid�s s� Keopsit". Kulla e ngujimit e Gjorg Brezftoftit n� "Prillin e thyer", bashk� me shum� kulla t� tjera me nj� fr�ngji t� vock�l t� vet�-mbrojtjes prej hakmarrjes, jan� k�shtjella t� vogla q� sundonin mal�sit� shqiptare. Pallati i �ndrrave, me seksionet e tij, �sht� nd�rtuar n� form�n e nj� kompleksi kullash t� hekurta.
Vet� laboratori krijues i shkrimtarit, i p�rshkruar me holl�si n� librin "Ftes� n� studio", ka pjes�t e rezervuara t� saj, q� mbrohen prej daljes n� drit� si n� nj� burg t� heshtur. Hauret dhe steret� e sht�pive gjirokastrite n� "Kronik� n� gur", sht�pia etnografike e princit t� Mirdit�s (Gjomark) tek "Prilli i thyer", vila e frikshme dhe e harruar e ish-ministrit n� prag t� gjyqit tek "Koncert n� fund t� dimrit", kampi i rrept� i t� internuarve tek "P�r�mimi", baza ushtarake e Vlor�s (Pasha-Liman) tek "Dimri i madh", sht�pia me port� (detyrimisht) t� hapur e dijetarit Martin Shkreli n� Prishtin� tek "Krushqit jan� t� ngrir�", jan� vet�m disa nga variantet e shumt� t� simbolit t� k�shtjell�s n� vepr�n e Kadares�.
Prej botimit t� par� (1968), deri tek botimi i fundit (1995); prej "K�shtjell�s" deri tek "Daullet e shiut", p�r t� cil�n shkrimtari �sht� shprehur se nuk ka p�r t� v�n� dor� m�, ekziston nj� ndryshim
i duksh�m jo vet�m artistik (si �sht� shkruar), por edhe n� p�rmbajtje (�far� �sht� shkruar). N�se n� botimin e par� romani �sht� quajtur si nj� vep�r e q�ndres�s historike shqiptare, si nj� p�rmendore e heroizmit komb�tar, me nj� aludim t� qart� q� mund ta quanim "anti-bllokad�", theksi i s� cil�s drejtohej kund�r pushtuesve t� huaj, q� nuk lan� k�rkim pa b�r� p�r t'u nd�rprer� zot�rve t� k�shtjell�s "Al-Hisar" edhe uj�sjell�sin; n� botimin e dyt�, ndon�se nuk ndryshon asgj� n� evokimin e trim�ris� s� arb�rve t� shekullit t� 15-t�, ndryshon pothuajse rr�nj�sisht ai q� mund ta quanim "mbitekst" apo "lexim i super-pozuar": "Daullet e shiut" nuk �sht� romani i anti-bllokad�s s� imponuar, por denoncim i vet�ve�imit (izolimit) t� zgjedhur vullnetarisht.
Sido q� t� jet� vet� simboli i k�shtjell�s, n� tradit�n letrare shqiptare, i ka bartur historikisht t� dyja mbishtresat kuptimore: ajo �sht� figur� q�ndrese, rrethimi ose ngujimi (izolimi, n� kuptimin modern).
Dilema nd�rmjet Ur�s dhe K�shtjell�s
Bashk� me nj� varg veprash t� tjera, "Ura me tri harqe" b�n pjes� n� nj� cik�l romanesh e novelash, q� Kadare i ka shkruar me nj� q�llim t� qart� p�r t� krijuar imazhin e nj� "Shqip�rie tjet�r", e cila ndryshon shum� nga ajo q� shihet me sy, nj� Shqip�ri me princa, kont�, duk�, ipeshkvinj, udh�tar� t� ditur, prelat� t� shkolluar, q� gati ishin t� p�rjashtuar nga let�rsia si figura me misione pozitive. Autori, n� pamund�si p�r t� shprehur hapur mendimin e tij mbi zhvillimin e avancuar t� qytet�rimit per�ndimor, p�rpiqet t'ua tregoj� k�t� lexuesve duke gjetur n� tradit�n e "Shqip�ris� tjet�r" at� faz� t� historis� kur vendi, edhe sipas dijetar�ve, ecte n� nj� hap me fqinj�t e tij p�rtej Adriatikut.
Shkrimtarin nuk mund t� mos e shqet�soj� fakti i njohur se balada shqiptare �sht� e vetmja n� Ballkan q� b�n fjal� p�r nj� murim kryesisht n� k�shtjell�. Ai �sht� i vet�dijsh�m se kjo �sht� kusht�zuar nga rrethanat kritike historike q� kan� shoq�ruar fatin e popullit t� tij. Esht� e v�shtir� q� nj� popull vazhdimisht n� rrudhje t� vendos� p�lqimin e ur�s para k�shtjell�s. Kjo, ndoshta, �sht� nj� nga dilemat m� trondit�se q� kan� p�rjetuar shqiptar�t. Ura �sht� p�r ta edhe e d�shiruar, por nj�koh�sisht edhe e frikshme, sepse "n� ur� kalon i miri dhe i keqi, miku dhe anmiku". Rreziku i ekspansionit, q� mund ta kthej� ur�n e Ujan�s s� Keqe n� nj� ku�ed�r, ndihet n� gjith� romanin, si nj� kontekst historik i domosdosh�m p�r t� treguar se edhe n� "Shqip�rin� tjet�r" marrja e vendimit ka qen� e v�shtir�.
Sikurse n� rrjedhat e historis�, edhe n� k�ng�, populli i ka ngritur urat, duke u kushtuar edhe flijimin njer�zor, sa her� q� kan� fryr� er�ra paqeje dhe miq�sie. Por shum� shpesh �sht� mbyllur n� k�shtjella, madje me tri-kat�r rrethime, pik�risht p�r shkak t� er�rave t� frikshme q� i kan� z�n� vendin paqes. K�to nd�rrime lidhen jo me gjurm� vitesh, por me prurje koh�rash historike. "Shtatqin vjet do t'i djeg kullat", i k�rc�nohet nj� prej heronjve kreshnik� t� eposit shqiptar kund�rshtarit t� vet.
N� vepr�n e Kadares� dilema midis ur�s dhe k�shtjell�s �sht� po aq trondit�se sa n� vet� historin� e popullit. N� form�n m� t� pjekur artistike kjo dilem� shprehet n� romanet "K�shtjella" dhe "Ura me tri harqe". N� nj� far� m�nyre ato jan� vazhdim i nj�ri--tjetrit.
Ai q� krijoi k�shtjell�n e qendres�s n� kushtet e dar�s s� armiq�sis� nuk mund t'i lejonte vetes t� mbetej pa ur� i ndar� dhe i vetmuar nga bota. K�t� ide Kadare e arriti duke krijuar "Ur�n me tri harqe", v�shtruar n� shumic�n e rasteve si nj� �mitizim i legjend�s.
Ringjallja dhe Kulti i Bes�s
Romani i Kadares� "Kush e solli Doruntin�n" ka n� qend�r nj� personazh q� ringjallet. Ndoshta nuk �sht� aq e r�nd�sishme se �'mundim a mision e kthen at� n� k�t� bot�. M� e r�nd�sishme �sht� se si u ringjall ai, me �'fuqi shpirt�rore erdhi prej andej nga nuk ka kthim, duke u barazuar me nj� Krisht?
Ringjallja e Kostandinit �sht� ky�i i librit "Kush e solli Doruntin�n". Ai d�shmon se fuqia e njeriut mund t� jet� e barabart� me t� hyjve. Pik�risht shpresa e nj� rilindjeje, besimi i nj� ringjalljeje t� njeriut, t� energjis� dhe shpirtit t� tij, n� nj� koh� kur rreziku i shuarjes s� individit n� bashk�si ishte evident, duket se ka qen� joshja e autorit. Kalimi prej ringjalljes biblike tek ringjallja laike ishte nj� hap epokal, ndoshta po aq sa rr�mbimi i zjarrit per�ndive n� hershm�ri apo dalja e njeriut jasht� sistemit yjor sot. Ky akt, i cili n� shumic�n e rasteve ishte l�n� n� nj� sfond mistik, u trajtua n� m�nyr� mjesht�rore n� vepr�n e Kadares�.
Doruntin�n e solli fjala e dh�n�, thot� kapiteni Stres q� kryeson hetimet. Doruntin�n e solli besa shqiptare, nxitojn� moralist�t. Doruntin�n e solli pengu i in�estit t� pakryer, thon� psiko-kritik�t. Doruntin�n e solli nj� aventurier dashurie, nj� "dikush" i rastit, pohon nj�ri prej prift�rinjve. N�se n� t� gjitha k�to pohime ka di�ka prej s� v�rtet�s, mbetet pa u th�n� thelbi: Doruntin�n e solli Rilindja, era e furishme e ndryshimeve t� saj, tronditja e moralit t� Mesjet�s dhe k�rkimi i nj� dhjate t� re humaniste, rebelimi i mendjeve t� fuqishme t� k�saj epoke p�r t'i dh�n� njeriut kuptim sublim; p�rpjekja e tyre p�r t'u b�r� zot�r t� vetes, p�r t� mb�rritur tek sh�n Njeriu. Atributi i ringjalljes, k�saj radhe nuk ndodh n� versionin biblik, Por sipas nje balade laike t� vendit. Kostandini �sht�, n� m�nyr�n e vet, nj� Mesi p�r bashkatdhetar�t. Ai mb�rriti t� parealizueshmen dhe u afroi njer�zve madh�shtin�: kthimin nga vdekja, mundjen e saj, qoft� edhe n� form� t� reduktuar. Fryma e rilindjes dhe shpresa e p�rt�ritjes kan� krijuar historikisht energji shpirt�rore t� m�dha.
Kadareja ekspozoi nj� n�nshtrat krejt t� rnosp�rfillur t� kultur�s komb�tare. Legjenda e Doruntin�s nuk ishte "pun� legjendash", por konkluzion i nj� epoke historike. Ajo shpallte lidhjet e lashta t� kultur�s s� popullit ton� me ato t� vendeve t� qytet�ruara t� kontinentit. N� m� pak se 50 vargje t� par�t e shqiptar�ve jepnin e merrnin me nj� bot� t� t�r�, b�nin krushqi gjer n� Bohemi, lidhnin aleanca me baron� e fisnik� t� af�rt e t� larg�t, l�viznin t� sigurt n� gjith� hap�sir�n kontinentale. Ata ishin pjes� integrale e k�saj bote. Miq�sit� e tyre gjendeshin "n�nt� male kaptuar�". T� shkoje n� viset gjermane apo dhe m� tej p�r ta ishte nj�soj si t� thoshje: "po shkoj n� krushqi".
N� Shqip�rin� e mbyllur, pa nj� mik, pa nj� aleanc�, pa nj� port� t� hapur, t� fundit t� viteve '70, kjo ekspoze mund t� ngjallte zem�rime e pak�naq�si, mund t� shkaktonte inate e m�ri. Novela predikonte hapjen, kur politikan�t k�rkonin mbylljen. Autori u paraqiste si shembull humanizmi bashkatdhetar�ve t� vet lasht�sin� e tyre, kur n� vend zot�ronte nj� pik�pamje �udit�risht e ngulitur, sipas s� cil�s vlerat e v�rteta ishin krijuar n� gjysm�shekullin e fundit.
Mesazhi i Kostandinit �sht� thirrja p�r nj� rilindje morale.
Kronik� n� Gur
"Kronik� n� gur" �sht� nj� prej romaneve t� hersh�m t� Ismail Kadares�. Ndryshe nga let�rsia e deriat�hershme p�r Luft�n Antifashiste, e karakterizuar nga dy kampe personazhesh - partizan� e pushtues - ky roman solli nj� imazh m� t� nd�rlikuar t� saj, ku nd�rthuren fate ushtrish t� huaja t� pakteve t� ndryshme kund�rshtare, fate shtresash t� ndryshme brenda p�r brenda tyre, fate t� njer�zve t� lidhur vullnetarisht me rezistenc�n ose t� mobilizuar prej komand�s, fate t� indiferent�ve, t� sehirxhinjve dhe t� kund�rshtar�ve.
Q� lufta ishte nj� koh� mjaft m� e nd�rlikuar se ajo q� sh�rbehej prej nj� tradite letrare skematike; kjo mund t� shihet edhe n� fatin e nj� familjeje qytetare n� vendin e "kronik�s n� gur", ku konflikti hyn brenda saj, duke ia tronditur regjimin tradicional. Me k�t� roman I.Kadare pasuroi tem�n e Luft�s Antifashiste, duke sjell� nj� shikim prej f�mije p�r evokimin e ngjarjeve t� saj. Rr�fimi n� vet�n e f�mij�s, n� vet�n e personazhit q� evokon f�mij�rin� e autorit, me "pafaj�sin�" e vet, megjith�se i ka dh�n� romanit nj�far� karakteri autobiografik, nj�her�sh e ka mbrojtur at� prej q�ndrimit t� kritik�s.
Duke qen� v�shtrimi prej f�mije nj� v�shtrim thelb�sor n� roman, lexuesi e ka t� v�shtir� t� dalloj� se ku fillon koncepti i arsyetuar i saj e ku mbaron t� konceptuarit si loj�.
N� studimin "Subversion kund�r konformizmit" nj� studiues ka k�mb�ngulur se romani "Kronik� n� gur" �sht� nj� vep�r hyjnizuese e Luft�s Antifashiste, nj� "roman komisar�sh", dhe se p�rpjekja e autorit p�r t� hyr� n� l�kur�n e f�mij�ris� s� vet nuk �sht� gj� tjet�r ve�se nj� procedim letrar p�r t� mbuluar konformizmin. P�rkund�r k�tij mendimi, shumica e studiuesve bashkohen n� vler�simin se "Kronik� n� gur" �sht� nj� vep�r atipike n� pik�pamjen metodologjike, e shkruar me nj� liri q� tejkalonte kufizimin ideologjk dhe vler�simin e partish�m p�r luft�n.
Sipas nj� pjese t� studiuesve, "Kronik� n� gur", duke pasur k�t� v�shtrim, n� fakt sjell tek lexuesi nj� p�rqasje psikanalitike frojdiste rreth luft�s, ose jet�s s� qytetit n� koh� lufte. "Kronik� n� gur" �sht� nj� proz� me subjekt t� reduktuar, gj� jo fort e p�rshtatshme nga pik�pamja teorike p�r nj� let�rsi t� orientuar.
Me k�t� vep�r Kadare b�ri p�rpjekjen e par� p�r t'i dh�n� vler� letrare s� zakonshmes, s� r�ndomt�s, madje s� sh�mtuar�s dhe absurdes. "Kronik� n� gur" �sht� nj� vep�r e p�rshkuar nga grotesku. V�shtrimi i luft�s me syt� e f�mij�s i ka dh�n� mund�si autorit q� t'i shoh� ngjarjet dhe personazhet e saj pa ndonj� partishm�ri t� dukshme.
"Kronik� n� gur" p�rmban vlera t� r�nd�sishme t� nj� let�rsie t� mir�fillt� etnografike. Tradita e k�saj let�rsie n� qytetin e Gjirokastr�s �sht� m� e hershme, ajo afirmohet mir� me botimet e Musine Kokalarit n� vitet '40, sidomos me "Si� m� thosh n�nua plak�" dhe "Sa u tunt jeta". Etnografizmi n� romanin e Kadares� u jep edhe mjediseve nj� cil�si jotipike, ndryshe prej k�rkesave t� rrepta t� metod�s s� realizmit socialist.
N�pun�si i Pallatit t� �nd�rrave
Libri "N�pun�si i Pallatit t� �ndrrave" e jep realitetin e koh�s dhe t� njer�zve t� saj prapa metaforave t� tilla t� gatshme si "pallati i �ndrrave", n�pun�sit dhe interpretuesit e tyre, �ndrra kolektive dhe individuale, �ndrra fatsjell�se dhe rrezikndjell�se, �ndrra e r�ndomt� dhe bash-�ndrra. T� gjitha k�to Kadares� ia ofroi mekanizmi i ndryshkur i shtetit t� fuqish�m t� perandoris� otomane n� fundin e tij . Karakteri shum�koh�sh i "N�pun�sit t� Pallatit t� �ndrrave", p�rkund�r karakterit shum�kuptim�sh t� nj� vargu veprash t� tjera t� Kadares�, lidhet me raportin themelor q� q�ndron n� boshtin e romanit: raporti i individit me shtetin, m� sakt� raporti i individit q� ka ambicjen t� integrohet n� strukturat shtet�rore dhe q� e g�njen mendja se do t� fuqizoj� veten prej fuqis� s� pushtetit, por n� t� v�rtet�, duke e par� nga brenda k�t� ngrehin� t� p�rbindshme, ai njeh dob�sin� dhe pafuqin� e tij, sheh pesh�n mbyt�se t� strukturave gjigande t� makin�s perandorake, e cila ndryshon vet�m nga p�rmasa fizike, por jo nga m�nyra e t� ushtruarit t� artit t� shuarjes s� identitetit njer�zor.
Kadareja i ka dh�n� karakterin e nj� konflikti t� p�rjetsh�m marr�dh�nies pushtet/individ. �do p�rpjekje e individit p�r t'u matur me shtetin, p�r t� dep�rtuar n� brend�si t� tij dhe p�r ta marr� me t� mir�, �sht� e d�shtuar. Individi n� �far�do raporti q� ta vendos� veten me shtetin, mbetet i k�rc�nuar prej tij. Fati i Ebu Qerimit, q� e p�rjeton si shtegtim n�p�r ferr kalimin nga nj� pjes� e "pallatit t� �ndrrave" n� tjetr�n, ndon�se �sht� i p�rkrahur nga nj� klan i fuqish�m q� kontrollon e administron pushtetin, si� ishin Qyprillinjt�, �sht� gjithnj� i k�rc�nuar dhe pik�risht p�r k�t� arsye sh�rben si nj� paralajm�rim p�r fatin e shtetasve n� p�rgjith�si. Rruga e mb�rrities tek thelbi i "N�pun�sit..." ka qen� e ngat�rruar dhe plot keqkuptime, t� shmangshme e t� pashmangshme.
Mungesa p�r nj� koh� mjaft t� gjat� e shtetit komb�tar krijoi tek shqiptar�t nderimin ndaj tij; kjo ishte krejt e n�nkuptueshme: n� p�rgjith�si gj�rat e munguara lindin respekt, lakmi, adhurim, deri hyjnizim. P�r Shqip�rin� e Pasluft�s, t� gjendur p�rball� detyr�s s� ngutshme p�r t� �rr�njosur monarkin� e p�r t� nd�rtuar nj� shtet me baz� t� gjer� popullore, si� u nis n� krye, ky ishte nj� shans i madh. Por ky shans mbeti vet�m nj� �nd�rr.
N� marr�dh�niet midis individit dhe shtetit, q� pasqyrojn� shkall�n e qytet�rimit t� nj� shoq�rie, n� vend e n� em�r t� nderimit hyri p�rulja, n� vend e n� em�r t� respektit hyri lakmia dhe arrivizmi -Ky ka qen� nj� nga deformimet m� t� thella dhe nj� shkallmimi i v�rtet� i vlerave dhe i karaktereve njer�zore. P�r fat t� keq u desh plot nj� gjysm� shekulli p�r ta kuptuar k�t�. Shkrimtari e pati parath�n� nj� gj� t� till� shum� koh� m� p�rpara. Por edhe k�tij shansi iu kalua p�rbri.
"N�pun�si i Pallatit t� Endrrave" u dha goditjen e par� k�tyre marr�dh�nieve krejt�sisht t� shtremb�ruara midis t� drejt�s s� njeriut dhe t� drejt�s s� shtetit. Ai e ktheu p�rrnbys, kok�posht�, piramid�n shtet�rore. Ishte hera e par� q� nomenklatura e ndereve denoncohej si shkall�zim i fajit dhe i p�rgjegj�sive; q� hierarkia e lavdis� karakterizohej si hierarki e turpit; q� vlerat e v�rteta njer�zore k�rkoheshin jasht� korpusit kryesor t� piramid�s s� shtetit, jo brenda saj. Ndoshta kjo ishte arsyeja q� kritik�t nxituan t� shmangnin �do paraleliz�m me koh�n, duke zbuluar, madje, p�r �udi t� �udirave, se "Tabir Saraj" pask�sh qen� nj� institucion i v�rtet� i administrat�s perandorake, k�shtu q� "N�pun�si..." nuk mund t� ishte tjet�r, p�rve�se nj� vep�r historike, nj� kronik� e funksionimit t� tij. Me q�llim historia dhe jeta bashk�koh�se, dita dhe tradita, ndryshe nga her�t e tjera, u v�shtruan pa ndonj� lidhje midis tyre. P�rfundimi do t� ishte i rreziksh�m.
Kontestimi ishte hamletian. Duhej t� ishe krenar p�r qenien n� nj� nga zyrat e hierarkis� s� lart� t� shtetit apo, p�rkundrazi, duhej t� ishe kokulur?
Nj� invers i till� i p�rjetimit t� statusit t� n�pun�sit s'ishte par� e d�gjuar ndonj�her�. Pyetja "karrier� apo kalvar", q� paraqiti Kadare p�rmes fatit t� N�pun�sit t� Tabir Sarajit, q�ndronte tashm� si nj� paralajm�rim orakulli: "O ju q� hyni n� k�t� sh�rbes�, a e dini fatin tuaj? Hiqni dor� nga iluzionet, ose, p�rndryshe, hiqni dor� nga vetja. Ajo q� ju e quani rrug� e ngjitjes nuk �sht� gj� tjet�r ve�se nj� mashtrim i madh. N�se keni vendosur t� mos ndaleni as pas k�tij njoftimi, at�here mos prisni fam�n, por �personalizimin, mos prisni lirin� por syrgjynin. Ju nuk i takoni m� vetes!"
Me "N�pun�sin..." Kadareja nyj�toi at� ide q� ai vet� m� pas do ta quante "faj kolektiv". Tabir Saraji funksionon pik�risht mbi baz�n e shoq�rizimit t� p�rgjegj�sive. Por, nd�rkaq, ekziston edhe nj� shkall�zim krejt i qart� i tyre. Faji i shtetit t� pan�nshtruar ndaj ligjit �sht� kolektiv vet�m n� kuptimin q� bashkon n� p�rgjegj�si t� drejtp�rdreit� e t� t�rthort� njer�z n� pushtet e jasht� tij, ideator� e ekzekutor�, aktivist� e jallan- shahit�, konformist� e servil�. Por m� tej faji ndahet sipas nj� rregulli krejt t� p�rcaktuar. P�r t� zez�n e vet, administrata shtet�rore krijoi e ligj�roi em�rtes�n e mburrjes e t� karshill�kut, q� do t� sh�rbente m� pas p�r nj� kall�zim t� pagabuesh�m t� pjes�marrjes n� faj.
Gjyq�sia e Kadares� u v�rtetua nga koha si nj� gjyq�si e men�ur. Rrept�sia ndaj atyre q� shp�rdoruan respektin e popullit ndaj pushtetit, mir�besimin e tij, ishte m� se e nevojshme dhe nd�shkimet krejt t� merituara. Shkrimtari sulmoi bastionin m� t� r�nd�sish�m t� shtetit, maj�n e piramid�s s� tij. Ai �mistifiloi enigm�n e asaj q� quhet "arsye shtet�rore", n� em�r t� s� cil�s mbulohen turpet dhe f�lliq�sit� m� t� m�dha t� k�saj bote. Ai shembi kultin e rangut, mitin e zyr�s e t� n�pun�sit, idoltarin� e fryr� t� "atyre q� jan� lart". Dhe aty ku fillon shembja e idhujve t� rrem�, aty ka nisur emancipimi.
Dimrat n� Romanet e Kadares�
N� qoft�se "Dimri i madh " (n� botimin e par� titullohej Dimri i vetmis� s� madhe, 1973), i cil�suar nga kritika (pas p�rfundimit t� fushat�s sa cinike, aq dhe mediokre, t� nd�rmarr� kund�r tij) si nj� roman-epope, kishte qen� d�shmi artistike e nj� tronditjeje dhe q�ndrese heroike, "Koncert n� fund t� dimrit" (1988) do t� jepte kryesisht dimensionin humoristik t� nj� ngjarjeje krejt t� ngjashme me t� par�n, ve�se tashm� e njohur dhe e provuar nga protagonist�t e saj, t� m�suar n� rrjedhat e historis� s� tyre t� lasht�, q� rebelohen pa mundim ndaj supershteteve.
N� k�t� roman serioziteti �sht� po aq i pranish�m sa dhe e qeshura; drama dhe parodia, epopeja dhe farsa, tragjizmi dhe komizmi, aty shkrihen dhe aty alternohen, gjendjet emozionale jan� nga m� t� befasishmet. Me t� drejt� vet� autori, n� nj� interviste dh�n� gazet�s franceze "Le Monde", e ka karakterizuar at� si nj� "roman me shum� registra, si nj� "vep�r polifonike", si nj� lib�r artistik sa dhe shkencor, politik sa dhe filozofik, histori e luft�rave ideologjike n� shkall� t� brendshme e globale, kronik� e nj� bote t� trazuar n� k�t� fund shekulli novator. Kjo shkrirje e shum� planeve, emocioneve dhe ideve, flet p�r nj� vep�r q� gjykon koh�n dhe bot�n, njeriun dhe shoq�rin�, t� sotmen, t� shkuar�n dhe t� ardhmen. Ky roman �sht� ndoshta vepra m� e kompletuar e Kadares� nga pik�pamja e mendimit. Spektri ideologjik i saj i p�rmban t� gjitha ngjyrat, bashk� me nuancat e tyre.
Polifonia q� p�rmend autori nuk �sht� gj� tjet�r ve�se nj� eufemiz�m p�r shum�sin� e ideve ose pluralizmin, si� e themi sot me vend e pa vend. I prer� n� dy boshte, diakronikisht dhe sinkronikisht, romani ka shtrirjen dhe thell�sin� e nj� vepre t� fuqishme, ku hyjn� e dalin shqiptar� e t� huaj, n�pun�s t� thjesht� e zyrtar� t� lart�, ministra t� rr�zuar nga pushteti dhe autoritete t� reja n� ngjitje, djem e vajza shkollar� dhe plaka t� sklerotizuara, gjith� bota jon� e v�zhguar nga brenda e nga jasht�, me nj� p�rfaq�sim enciklopedik; gjith� koha q� jetojm�, me nj� pasqyrim kaleidoskopik. Ai �sht� nj� lib�r i menduar me t�r� fuqin� intelektuale t� shkrimtarit t� madh dhe i shkruar fund e krye me gjith� spontaneitetin e poetit shp�rthyes. Nj� lib�r q� lind libra t� rinj.
Edhe kur Kujtesa
Edhe kur kujtesa ime e lodhur
Ashtu si ato tramvajet e pasmesnat�s
Vet�m n� stacionet kryesore do t� ndaloj�,
Une ty s'do t� harroj.
Do t� kujtoj
Mbr�mjen e heshtur, t� pafund t� syve t� tu,
D�nes�n e mbytur, rr�zuar mbi supin tim
Si nj� d�bor� e pashkundshme.
Ndarja erdhi
Po iki larg teje...
Asgj� e jasht�zakonshme,
Ve� ndonj� nate
Gishtat e dikujt do t� mpleksen n� flok�t e tu
Me t� larg�tit gishtat e mi, me kilometra t� gjat�...
Gjuha Shqipe
Kur n� sulm hodh�n turqit
Hordhit� e pambaruara,
K�shtjellat e sintaks�s
S'i muar, q� s'i muar.
N� bedena poemash
Popullore mbet�n
Kufoma divanesh e
Kufoma bejtesh.
Kur pan� se gjuh�s
S'i hodh�n dot prangat,
L�shuan drejt saj
Gjithfar� merimangash...
N� p�r�artje ta kthenin
N� delir n� jerm,
Ishin vite t� r�nda,
Ishin shekuj plot helm.
T� t� b�nin ty, donin
Shqip�ri memece,
Po ja erdhi Naimi,
Si yll mbi ty ecte.
Dor�n e zbeht�
Mbi ball� t� vuri,
T� t� hiqte zjarrll�kun
Prej t� s�muri.
Dhe vdisnin pjes�zat,
Thaheshin merimangat,
Ndriste si perlat
Poezia e madhe.
Kjo gjuh�, q� provoi
Akrep�t e shkret�tir�s,
�'do t� thot� p�r�artje
E di, oh, e di mir�.
E di �'do t� thot�
Kllapi hermetiz�m,
Qoft� e ardhur nga Roma,
Qoft� e ardhur nga Parisi.
Kjo gjuh� martire,
Lehon� e p�rjetshme
Q� lindi mes dhimbjesh
Art t� pavdeksh�m.
N� fillim qe fjala! Zor se mund t� ket� poet me t� v�rtet� t� shquar q� t� mos i ket� kushtuar nj� shkrim gjuh�s s� tij.
Ismail Kadareja ka pasur rastin t� shpreh� disa her� vler�sin�n e tij per gjuh�n shqipe, duke ve�uar sidomos karakterin e saj t� dyfisht�, t� p�rzier, si gjuh� me elemente analitike e sintetike nj�her�sh, gj� q� i jep asaj mund�si t� pakufizuara shprehjeje, pasurimi. N� nj� rast, madje. e ka par� at� edhe n� raport me shum� gjuh� t� tjera t� mundshme komunikimi duke pranuar p�r nj� �ast hipotez�n e ekzistenc�s s� qytet�rimeve jasht�tok�sore n� galaktikat e tjera t� universit. Poezia "Gjuha shqipe", e bashk�renditur me shum� vjersha t� tjera n� v�llimin "Koha", �sht� kushtimi m� i r�nd�sish�m i Kadares� p�r shqipen. �sht� p�r t'u v�n� re se k�t� vjersh� ai e krijoi n� kulmin e njohjes e t� lavdis� n� rrethet letrare nd�rkomb�tare, at�her� kur kritik�t tan� i kishte z�n� meraku se mos fama e jashtme do ta joshte s� tep�rmi autorin p�r t'i marr� mendt�. "Gjuha shqipe" e prishi tradit�n e vjet�r. Ajo nuk �sht� poezi himn, si kushtimet e poeteve t� m�parsh�m Kadareja e sheh gjuh�n si qytet�rim. Ai e vler�son forc�n shpreh�se t� saj si potencial p�r art t� madh. Njohjen bot�rore, si� dihet, ai ia dedikon m� s� pari fr�ngjishtes, por p�r t�, si poet, ajo �sht� thjesht nj� teknik� marr�veshjeje. Kurse shqipja �sht� frym� dhe nd�rgjegje komb�tare, �sht� informazioni m� i r�nd�sish�m shpirt�ror i kompletuar i mb�rritur prej t� par�ve, �sht� shenja e par� e t� dh�nave baz� t� t� qenit shqiptar.
K�rc�nimi
Shtat'qind vjet kam p�r t'i djegur kullat,
Do t� t'i vras qent� shtat'qind vjet.
K�shtu Mujo me modesti pat deklaruar,
Nd�rsa eposi po hynte n� shekullin e tet�.
Erdh' pas tij i n�nti, i dhjeti rradhazi.
Sa ngadal� n� epos mllefi del...
Shtat'qind vjet kam p�r t'i djegur kullat,
Do t� t'i vras qent� shtat'qind vjet.
Kinema e Vjet�r
Kinema e vjet�r,
Kinema e braktisur,
Ku prej koh�sh m� s'lozin filma t� p�rs�ritur,
Ku s'b�jn� m� zhurm� njer�zit me karriget,
Ku n� pushimet e seancave
S'shesin kikirik�.
Ekrani me njolla,
Megafon�t prishur,
Stolat jan� boshe si radh� t� pashkruara;
K�t� poem� stolash t� gjat�, t� braktisur
Nga dera e v�shtroj
Plot mall e i menduar.
Kinema e f�minis�,
Kinema e rr�muj�s,
Kam par� aq vende,
Kam par� aq salla,
Por n'asnj� prej tyre s'kam hyr� me aq buj�,
Sa tek ti,
E shtrenjta barak�,
E rralla!
M� mir� asgj�kund veten s'e kam ndier,
As n� sallat luksoze me kadife q� shndrit,
Megjith�se n� to me leshverdha kam qen�,
Kurse tek ti vija
Me jevgun Rakip.
Lek�, lek�,
T� mbledhura me mundim paret,
Tingulli i g�zuar n� biletari,
Afishet tek xhamia
Dhe tek Qaf� e Pazarit
T� shkruara nga vet� portieri Qani.
P�r t� nj�jtin film tek nj�ra afishe
Shkruhej titulli ndryshe,
Te tjetra.
Por kjo asnjeriu pun� s'i prishte.
T'i falnin ty t� gjitha,
E dashura,
E vjetra.
N� at� cop� ekran,
P�r her� t� par�,
Nj� cop� t� bot�s s� gjer� ne pam�.
N� gjasht� metra katrore.
Bota fund s'kish e an�,
Bota ngjante e shk�lqyer,
Ndon�se ekrani ish me arna.
Dhe ne ishim me arna,
Me arna ish Republika,
Koha, b�rrylat, shtetet ishin me arna.
Por n� syt� tan�
Kish t� till� drit�,
Q� nuk e pat�n kurr�
M� t� ndriturat ekrane.
Kinema e vjet�r,
Kinema e braktisur,
Stola ku jan� ulur varg
Dit�t e f�minis�,
Cic�ronj�se gjithmon�
Si nj� rresht zogjsh
Mbi nj� tel telefoni.
Kinema e vjet�r,
Kinema e braktisur,
Stola t� r�nd�, t� gjat�, t� vithisur.
N� �do mosh� q� t� hyj,
N� �do vend q� t� vete
Si hamall k�to stole
Do t'i marr me vete.
Koha e Pamjaftueshme
S'kam koh� t� harroj shum� gj�ra
Q� nga mendja ti nxjerr p�rjet�.
P�r tragjiket e vjet�r e shkreptimat
Do t'm� duhen s� paku dy vjet.
Dhe ndoshta po aq p�r Danten,
P�r frengjishten tok me plazhet po aq,
Ndoshta grat� do t� jem duke fshir�
Kur muzgu do t� afrohet nd�rkaq.
Si udh�tari me pesh� t� tep�rt
Para avionit q� niset pas pak
I ngarkuar r�ndsh�m ende
Do t'afrohem tek varri humbak.
Nga supet si ta heq k�t� barr�?
Ku ta hedh k�t� pesh�, si?
Me t� s'mund t� zbres atje posht�
Por as lart dot s'e l� kurrsesi.
I menduar gjer n� �ast t� fundit
Nga mosth�nia, nga pengu tragjik,
Nj� shenj� ndoshta t� pakuptueshme
Do t'ju b�j t� gjith�ve e do ik.
Kristal
Ka koh� q� s'shihemi dhe ndiej
Si t� harroj un�, dalngadal,
Si vdes tek un� kujtimi yt
Si vdesin flok�t dhe gjith�ka
Tani k�rkoj un� posht' e lart
Nj� vend ku ty t� t� l�shoj.
Nj� strof�, not� a nj� brilant
Ku t� t� l�, t� puth, t� shkoj.
N� s't� pranoft� asnj� varr
Asnj� mermer a morg-kristal.
Mos duhet vall� prap t� t� mbart
Gjys�m t� vdekur, gjysm� t� gjall�?
N� s'gjetsha hon ku t� t� hedh
T� gjej nj� fush� a nj� lulnaj�
Ku but�sisht porsi polen
Gjithkund, gjithkund t� t� shp�rndaj.
T� t� mashtroj ndoshta k�shtu
Dhe t� t� puth e t'ik pa kthim
Dhe nuk do t� dim� as ne, askush
Harrim ish ky, a s'ish harrim.
Ky Dim�r
�'i gjat� ish ky dim�r, �'i pafund.
E lodhur pudra mbi fytyr�n t�nde.
I mpir� �sht� g�zimi, thua s'ngjallet dot.
Apo si ai q'u dergj nga nj� l�ngat� e gjat�.
S'do m�k�mbet kurr� ashtu si� qe?
�'i gjat� ish ky dim�r, �'i ftoht� ish.
N� pusin e nd�rgjegjjes mezi ndihen
Tinguj kambanash si r�nkim t� mbyturish.
Ato gjithashtu vdiq�n, dot s'i ngjall,
Sa gj�ra u vyshk�n, m� e keqe se vet� vdekja
Ish vyshkja e tyre e ngadalt�, o zot.
�'i gjat� ish ky dim�r, �'i pashpres� ish.
Kinez�t q� s'duken m� n� udh�kryq� rrug�sh
Por vet� ata s'kan� vdekur: qelqe dritaresh
T� stilit q'ata soll�n vezullojn� ngriraz
Duke d�rguar ftoht�sin� e tyre
Mbi mij�ra fytyra si prej maske kalimtar�sh
Sa koh� vall� do ti duhet
Genit t� rac�s at� mask� t� shp�laj�.
Apo n� luft�n e mask�s me l�kur�n
Maska do t� fitoj� m� n� fund?
�'i gjat� ish ky dim�r, �'i acart� ish,
Mbi varrin e tiranit monoton
Shiu po bie.
Ka gjum� a s'ka n�n dh�?
�'i gjat� ish ky dim�r, �'i vrerosur ish.
E lodhur pudra mbi fytyr�n t�nde.
N�n pluhur tempujsh,
i lodhur shpirti im.
Laokoonti
M� shihni tek mbytem nga gjarp�rinjt�
n� muze t� Luvrit, n� Madrid , n� Nju-jork
Para syve tuaj e aparate turist�sh.
qindra vjet kam q� vuaj
ngaq� sflas dot
Si t� flas?
A mundet nj� nofull mermeri
t� l�viz� nj� grim�, t� korrigjoj� di�ka?
vini re syt� e mi, te zgavrat e thella
nj� enigm�, si ameb� t� thar� atje ka.
Nj� t� fsheht� t� madhe ndrydh brenda gjoksit
para syve tuaj, n� Paris, n� Madrid.
Ah, do t� doja dyfish t� m'i shtonit,
ve� sekretin e madh t� shkarkoja nj� dit�.
Tek m� vini rrotull, un� them me vete
kaq t� verb�r t� jeni sa t� mos t� ndjeni k�t�,
q� ky ng�r� e ky ankth n� qenien time
s'�sht� nga gjarp�rinjt�, por nga nj� tjet�r gj�?
Mij�ra her� n� mij�ra net e dit�
t� v�rtet�n e frikshme p�rs�ris pa pushim.
Me shpres�n e marr� se nga kjo p�rs�ritje
ndoshta mermeri p�son nj� ndryshim.
Po s'nd�rron ai kurr�.
Art i skulptur�s
g�njeshtr�n mbi t� ka ngrir� p�rgjithnj�.
I mb�rthyer n� d�shmin� e saj t� rrem�,
t� v�rtet�n kujtoj e qaj p�r t�.
Si �do gj� e tmerrshme �sht� i thjesht� sekreti,
q� brenda boshll�ku i gjoksit mban.
Afroni, pra, kokat t� d�gjoni t� v�rtet�n,
mua s'm� mbyt�n gjarp�rinjt�
por trojan�t m� vran�.
O, sikur t� mundja gjith�ka t� tregoja.
Si do t� ngrinit para meje si gur,
kur un� i d�nuar mes rropam�s suaj moskok��ar�se
monologun t� thurr.
Ju e dini se p�rpara Troj�s ahere,
kali i drunjt�, dhurata e grek�ve u shfaq.
Ky kal� n� dy grupe i ndau trojan�t:
ta pranonin at�, ose ta flaknin sakaq.
Pajtim me armikun, ul�rinin tradhtar�t
mjaft m� me luft�, zjarr edhe helm.
Erdhi koha q� shpatat ti kthejm� n� parmenda
armiqt� n� miq erdh koha t� kthejm�.
N� mbledhje t� gjat� "pro" dhe "kundra" kalit,
un� "kundra", kryesova me t�rbim.
Dhe juve ju kan� th�n� ahere se hyjnit�
gjarp�rinjt� m� d�rguan si nd�shkim.
�'p�rralla kalamajsh, �'trillim p�r budallenjt�
un� gjarp�rinjt� do t'i mbrapsja me nj� shkelm.
Po �'ti b�j fushat�s s� tradhtar�ve kund�r meje
shantazheve,letrave anonime plot helm.
Dit� e nat� e me jav� polemika vazhdonte,
nga shtresat e mesme e gjer lart n� qeveri.
Ishte vjesht�.
N�n qiellin e hirnosur me er�
kali i drunjt� p�rjashta priste n� shi.
At� kal� un� i pari e kisha goditur,
ndaj, e dija, k�t� s'do t� ma falnin p�rjet�.
M� n� fund "vij� e but�" fitoi mbi t� "ashpr�n",
dhe ne "kok�fort�t" na vun� n� arrest.
N� burg, me got�n e ujit, n� mesnat�
helmin na dhan� ata t� pijm�
ata q� ul�rinin kund�r dhun�s e shpat�s
Q� dinin t� kafshonin tamam si gjarp�rinjt�.
N� m�ngjes q� pa gdhir� n� breg t� detit
ma hodh�n kufom�n drejt mbi zhavor.
Rapsod�t anemban� p�rhap�n
versionin fals t� gjarp�rinjve hyjnor�.
Ky ishte mbarimi i polemik�s p�r kalin,
ju e dini me Troj�n se �'ndodhi pastaj.
Tre mij� vjet rrjesht,
nga muzeu n� muzera,
un� hamalli i mermert�, g�njeshtr�n mbaj.
Tre mij� vjet...Akoma zjarret e Troj�s
si floknaj� e kuqe m� rrin� n� sy.
Po m� i tmerrsh�m se zjarret, kumet e vomet
ishte fundi fare,
kur u b� qet�si.
Troj� e braktisur.
G�rmadh�.
Hi i ftoht�;
dhe posht� ne t� vdekurit shtrir� rresht.
Dhe papritur, n� muzg sip�r tok�s s� mardhur
u ndje di�ka q� at� �ante p�rmes.
�'ish kjo g�rvim� k�shtu, kjo jehon�?
Vum� veshin. Kuptuam. grek�t e ligj
p�rmbi qendr�n e qytetit me parmend� l�ronin
p�r t� th�n� se Troja p�rjet� vdiq.
Ja m� n� fund dhe parmenda e tyre.
Ah, plugu i saj si na �ante m� dysh!
Nga tradh�tia e Troj�s, nga gjith� dhembjet,
ky kafshimi i parmend�s m� i hidhur ish.
T'i kthejm� shpatat m� n� fund n� parmenda.
K�shtu th�rritnin at�her� ata.
Midis fjal�ve tuaja, si mallkim, si gj�m�
vesh�t m� kap�n edhe k�t� hata.
M� kan� lodhur m� shum�, besom�ni, ca fjal�,
se kjo pesh� e neveritshme gjarp�rinjsh.
Ju, q� gjer n� h�n� kini shkuar, si vall�
s'dep�rtoni dot deri n� gjoksin tim?
Gum�zhima juaj si zhaurim� deti
m� vjen nga �do an� m� p�rplaset n� vesh,
nga cop�ra bisedash shum�gjuh�she rreth meje
shqet�simet e m�dha t� bot�s marr vesh.
Degjoj emra shtetesh t� reja q� kan� dal�,
emra kombesh e popujsh t� rinj d�gjoj,
ve� ai, i vjetri, i tmerrshmi kal�,
ashtu si ahere ka mbetur nj�lloj.
Prej potkonjve t� tij un� rr�qethem akoma
dhe k�shtu n� mermer i mbrojtur si� jam,
kurse ju, t� panjohurit, ju prej mishi dhe kocke
v�rtiteni mosp�rfill�s nga salla n� sall�.
V�rtiteni,
flisni p�r teatrin e p�r plazhet,
p�r gjithfar� motor�sh e gjithfar� qeverish,
pa ju shkuar mendja q� ai mund t� shfaqet
n� nj� dit� t� r�ndomt�, nj� m�ngjes me shi.
Ashtu si ahere...
po mjaft,
u lodha.
Nga v�rtitja juaj po m� erren syt�,
nga rropama juaj vesh�t m� gj�mojn�
n� muze t� Londr�s n� Luv�r e Madrid,
n� pafshi ndonj� dit� t� behem cop�ra,
nga marazi, si� thon�, t� plas, t'ia b�j "krak"
jo kujtimet e Troj�s, as gjarp�rinjt� monstra,
por indiferenca juaj
do t� b�het shkak.
Mall
Ca pika shiu ran� mbi qelq.
P�r ty un� befas ndjeva mall.
Jetojm� t� dy n� nj� qytet,
Dhe rrall� shihemi sa rrall�.
Edhe m'u duk pak e �uditshme
Si erdh kjo vjesht�, ky m�ngjes.
Qiejt e ngrysur pa lejlek�
Dhe shirat pa ylber n� mes.
Dhe th�nia e vjet�r e Heraklitit
Se� m'u kujtua sot p�r dreq:
"T� zgjuarit jan� bashk� n� bot�,
Kurse t� fjeturit jan� ve�".
N� �'�nderr kemi r�n� kaq keq,
Q� dot s'po zgjohemi vall�?...
Ca pika shiu ran� mbi qelq
Dhe un� p�r ty se� ndjeva mall
Poezia "Mall" �sht�, pas shum� gjasash, i vetmi rast n� krijimtarin� e Kadares� ku shiu nuk �sht� p�rdorur si simbol i gris�, por �sht� p�rftuar n� nd�rgjegjen kritike t� koh�s thjesht si shi, i padyshimt�, produkt i natyr�s s� madhe, fenomen i zakonsh�m n� bot�n ton� q� quhet tok�, madje, n� t� kund�rt�n, jo si shenj� err�sire, por si simbol bardh�sie, gj� e habitshme kjo p�r faktin e thjesht� q� tashm� ai p�rb�nte nj� figur� t� paragjykuar.
Malli, kjo dhunti p�rjashtimore e njeriut qysh prej koh�ve m� t� lashta, �sht� i pranish�m n� t�r� vepr�n e Kadares�. Kadare zbuloi munges�n dhe mungesa vetvetiu lind mallin. Ai p�rjetoi munges�n e atdheut, t� qytetit t� lindjes, t� bised�s s� plakave kat�nxhika n� oda me dylbi n� duar, t� miqve dhe njer�zve t� dashur. Ishte malli p�r gj�rat e munguara q� e ktheu shkrimtarin e madh nga rruga e kot�sis� n� at� t� krijimit.
Fenomeni i munges�s e ka t�rhequr Kadaren� q� n� fillimet e kriiimtaris�. K�t� ai e pohoi edhe shprehimisht me largimin nga atdheu.
Poezia "Mall" �sht�, si duket, shprehja m� e p�rkryer e k�tij fenomeni. Ndoshta pse malli i saj vinte nga nj� munges� jo e larg�t, p�rkundrazi, nga nj� munges� q� t� b�n t� �uditesh. "jetojm� t� dy n� nj� qytet dhe rrall� shihemi, sa rrall�!'
E prandaj ai mall kryene� lind k�t� poezi t� bukur, intime.
Malli i Shqip�ris�
M� ka marr� malli p�r Shqip�rin� ton�
Sonte, kur po kthehesha me autobuz,
Tymi i cigares "Partizani" q� pinte dikush
Dridhej, kalt�ronte b�nte spirale,
Sikur t� fshehta m� thosh me gjuh�n e shqiptar�ve
Mua bashk�atdhetarit
T� shikoj dua mbr�mjes n� rrug�t e Tiran�s,
Ku kam b�r� dikur ndonj� marr�zi.
Dhe n� rrug�t ku s'kam b�r� marr�zi.
Me njohin ato porta t� vjetra t� drunjta,
Inatin akoma do ta mbajn�,
Kok�n do ta tundin,
Po un� s'do ta marr p�r keq,
Se malli m� ka marr�.
Dhe t'eci rrugicave plot gjethe t� thara
Gjethe t� thara gjethe vjeshte,
P�r t� cilat krahasimet gjenden aq leht�.
M� ka marr� malli p�r Shqip�rin� ton�;
P�r at� qiell t� madh, t� gjer� e t� thell�,
P�r vrapin e kalt�r t� dallg�ve adriatike
P�r ret� q� n� muzg si k�shtjella digjen,
P�r alpet mjek�rbardha e mjek�rgjelbra,
P�r net�t e najlonta q� nga flladet f�rg�llojn�,
P�r mjegullat q� si indian� t� kuq
muzgjeve shtegtojn�.
P�r lokomotivat e kuajt,
Q� t� djersitur avullojn� e hung�rojn�,
P�r qiparisat, kopet�, e varret
Malli m� ka mar�, malli m� ka mar�,
p�r shqiptar�t.
M� ka mar� malli e s� shpejti vij atje
Duke fluturuar mbi mjegullat si mbi d�shira,
Sa i larg�t, aq edhe i dashur je, Atdhe.
Aerodromi do t� dridhet nga uturima
Mjegulla do t� rrij� pezull mbi humnera.
Ata q� shpik�n shpejt�sin� reaktive
Larg Atdheut sigurisht do t� ken� qen�
ndonj�her�.
N� Leksion
Shi n� rrug� bie pa pushim
�'po mendon atje ti shpirti im?
N� at� k�nd, e vetme, �'t� mundon?
S'mban sh�nime, vija vizaton.
Tet�mb�dhjet� vje�e nuk �sht� shpejt
q� menduar xhamat t'i v�resh
duhemi por zemra se� t� ndjell
Syt� e bukur trembur pse mi hedh?
Koha ik�n klas�n do kujtosh
do t� gdhihet befas nj� m�ngjes
syt� rreth do hedh�sh t� shikosh
se si derdhet shiu n� mes resh
Por n� bank�n pran� s'do ta gjesh
djalin q� e deshe dhe t� desh
N� Parkun q� e Mbuluan Flet�t
N� parkun q'e mbuluan flet�t
T� dy ne ecim qet�sisht,
Pas shijes saj ka shtruar vjeshta
Qilim t� verdh� natyrisht.
Dhe ndoshta si nj� �nd�rr e zbeht�
Ju fanit nj� muzg i von�
Ky park q'e kan' mbuluar flet�t
Ku pas kaq shekujsh ti po shkon.
Nga vagabond�t me cigare
Ti mos u tremb e dashur kot
Imazhin t�nd as dinosaur�t
Shekuj m� par� s'e shtyp�n dot.
Q� ti t� vije kaq e bukur
Me k�ta flok�, me k�t� hap
Toka t� egr�n klim� e zbuti
Dhe akullnajat ktheu mbrapsht.
Dhe s'kish se si t� ndodhte ndryshe
T� ndodhte ndryshe s'kish se si.
U desh t� zhdukeshin p�rbindshat
Q� te kjo bot� t� vije ti...
Nj� vajz�
Duke t� puthur, pa t� dashur
N� shpirt ai ty t� plagoi
Buz�p�rgjakur nga t� kuqt� e tu,
si vras�s tin�z shkoi
Krenar q� ty "t� shtiu n� dor�"
Gjith' shok�ve emrin t�nd ua tha.
Pran� got�s s� birr�s p�r ty fol�n
n� park, t� dielave ata.
Dhe ti e vetme mbete, bosh
mben� syt� e ty n� net bilbilash
Si sheshi i shkret�, ku posa ndodhi
Nj� katastrof� automobilash.
Tani kur shkon Rrug�s s� Dibr�s
Ata me sy t� ndjekin pas
Pataj me b�rryl i bien shokut
"E sheh filanen? E ka pas..."
Dhe ti ul kok�n shpejton hapin
T'arrish tek shoqja sa m� shpejt
T� p�rs�ris�sh fjal�t standart:
"Ah, nj�lloj jan� t� t�r� djemt�"
T� dyja t'ulura pran� radios
Do ndizni heshtur nj� cigare
tek supi i saj, n�n fjal� lajmesh
nj� �ast dremitja do t� t'marr�
Dhe do t� t� �oj� tek nj� rrug� tjet�r
M'e gjer�, m'e bukur dhe m� e re
Atje n� sfond fabrikash, njer�zit
Nga kemb�t s'do t� t� ven� re.
Atje ku t'ec�sh midis turmash
N� nj� grup djemsh, ndoshta midis
Dikush me brryl do t'i bjer� shokut:
"E sheh filanen? Ishim miq..."
Tetor
Ti ike udh�s s� pafundme
Ku zverdhin drur�t gjether�n�s
Mbi gjokse pellgjesh tani tundet
I arti medalion i h�n�s.
Lejleket ik�n, fill pas teje
Si stof i keq u zbeh blerimi
Dhe ngjajn� toka, pylli, reja,
Me negativin e nj� filmi.
Tani n� fusha shkoj menduar
Ku nis t� fryj� er� e ftoht�,
Ku ca mullar� t� gjysmuar
Duken q� larg si Don Kishot�.
�'t� b�j, po them me vehten time,
N� k�t� or� t� von� t� muzgut,
Ku qerrja baltave b�n shkrime.
T� lashta sa t� Gjon Buzukut?
Do t� shkoj t� ulem p�rmbi pellgjet,
T� pi n� gjunj� duke r�n�,
N� gryk� e di, do t� m� mbetet
I ftohti medalion i h�n�s.
Fund vjeshte
Autobuz�t urban� nga periferit�
drejt qendr�s mbi xhama bien brym�n
vjeshta si luanesh� krif�verdh�
ruan dit�t e fundit nga dimri.
Te vitrinat, tek xhamat e kafeve
kalimtar� t� shumt� ka
n� reflekset e flok�ve t� tua
nj� nuanc� e kuq�rremt� r�.
Pran� dit�ve t� tua t� bardha,
kalova sot rast�sisht
ti u trembe?...un� ujk nuk jam,
as dele nuk jam natyrisht.
Po ti eja andej t� shkojm�
pa i p�rfillur fjal�t e bot�s
ku nga avulli xhamat e kafeneve
ngjajne si pamje q� s'jan� n� fokus
N� autobuz�t urban� eja
t� kalojm� periferive me brym�,
t� shohim se si vjeshta krif�verdh�
ruan dit�t e fundit nga dimri.
Qiell dimri
Qiell dimri,
Dyndje kujtimesh.
Un� ndeza nj� cigare, u afrova te dritarja.
M� ngjan, se nuk bien flok� d�bore nga qielli.
Por mij�ra letra, q� kurr� nuk i mora.
Letra t� larg�ta,
Shkruar nga duar t� larg�ta,
Edhe se ret� m� t� larg�ta.
T� huaj jemi
T� huaj jemi ne prej koh�sh
�'ish p�r t'u th�n� �sht� th�n�.
Si gur�t q� z�n� vend n� tok�
Nj� jet� vend ne kemi z�n�.
Drejt nj�ri tjetrit kemi mbyllur
T� gjitha rrug�t edhe shtigjet
Si dy qytete mesjetar�
Me mure, heshta dhe me pirgje.
Por nat�n kur i lodhur truri
Portat i Mbyll me qet�si,
Ti gjen nj� shteg dhe futesh mbrenda
Nj� shteg q� vet�m ti e di.
Futesh dhe si n'rrugica parqesh
Shetit mes cirkonvolucionesh.
Hyn n�p�r �ndrra e shkujdesur,
Fanitesh, qesh, ma b�n me dor�.
Po kur m�ngjesi z� ofrohet
Nis shqet�sohesh befas ti.
Dhe heshturazi del p�rjashta
Nga shtegu q� ve� ti e di.
E dita vjen. Rrjedh prap jeta
Dhe ne t� dy si dhe m� par�
T� ftoht� rrim� e t� pamposhtur
Si dy qytete mesjetar�
Ti dhe H�na
K�saj nate me h�n� t� vjesht�s
Dola fush�s t� bredh kuturu
Ret� shtuhen me vrap pa reshtur
H�na duket aty-k�tu
Porsi ret� mendimet e mia
Po m� shtyhen nd�r mend m� shpesh
dhe pas tyre gjithnj� gjendesh ti
si kjo h�n� q� duket mes resh.
H�na shpejt do t� zhduket dhe net�t
do t� mbeten pa t� kurse ti
n� �nd�rrimet e mia p�rjet�
per�ndim s'do t� kesh kurrsesi.
Ti ishe p�r mua
Ti ishe p�r mua e pamposhtur si Troja
Troja q� un� dot s'e pushtoja.
Ti ishe p�r mua e pakuptueshme,
M� e pakuptueshme se mbishkrimet etruske
Vet�m n� �ndrra, ah, n� �ndrra
T'i p�rqafoja flok�t e dendura.
Gaz m� shum� ndjeja tek t� pushtoja
Se gjith� grek�t kur ra Troja.
Vet�m n� �ndrra m'ishe e kuptueshme,
Ti, e shtrenjta ime etruske.
Ti qave
Ti qave dhe m� the me z� t� ul�t
Se un� t� trajtoja si prostitut�.
Athere lot�ve t� tu s'ua vura veshin
T� desha, pa e ditur se t� desha.
Ve� nj� m�ngjes t� beft� kur u gdhiva
Pa ty dhe bota krejt e zbraz�t m'u duk,
Athere kuptova �'kisha humbur,
�'kisha fituar kuptova gjithashtu.
M� rrez�llinte si smerald m�rzija,
Dhe lumturia ngrysej si nj� muzg me re...
Nuk dija k� t� zgjidhja nga t� dyja
Sepse secila m'e bukur se tjetra q�.
Se ish i till� ky koleksion bizhush
Q� drit� e terr l�shonte nj�koh�sisht,
Q� nj�qindfish etjen p�r jet�n shtonte,
Por dhe q� vdekjen ndillte nj�qindfish.
Ti ishe p�r Mua
Un� pash� lulet e para
q� �elen kudo p�rmbi dhe
Pash� zogjt� e par� shtegtar�
q'u kthyen s�rishmi tek ne
N� brigje, n� kopshte, n� ara
gjith�ka �sht� e par�, gjith�ka
Nd�rmend dashuria e par�
ato kur i pash� m� r�.
Do vyshken t� gjitha t� parat
dhe prap do kthehen ato
p�rve� dashuris� s� par�
as vyshket, as kthehet ajo...
Varri
Jasht� ngren�, piramid�n e turpit
Me ul�rima, brohoritje, thirravaj.
Dritaret un� i mbylla trishtuesh�m,
T� mos hyj� zhurm� e tok�s, pluhuri i saj.
Shkret�tir� grimcash, parrullash.
Sahar� plenumesh. T� k�rcet
N� dh�mb� kuarci i frazave,
T� vdekura qysh nga viti '40.
Jasht� ngren� piramid�n e turpit
T� murtaj�s, t� hoxh�s s� zi.
Nd�rsa un� pran� oxhakut t� studios
i vet�m mbi varrin e tij.
I thell� ky varr duhet t� jet�
Q� piramid�n ta g�lltis� krejt,
Q� prej grop�s s� tij t� mos dal�
As hoxha, as fantazma e vet.
Mih e g�rmo dit� e nat�
Thellohu kon dantesk.
Me emrin varrmih�s do ta nderroja
Prej koh�sh emrin poet.