- P�r konferenc�n shkencore nd�rkomb�tare �Eposi i kreshnik�ve - monument i trash�gimis� kulturore shqiptare� -
- Organizuar nga Instituti Albanologjik i Prishtin�s dhe Qendra e Studimeve Albanologjike n� Tiran� -- Prishtin� 28-29 gusht 2010 -
Ermira Ymeraj , Universiteti i Shkodr�s
P�rmbledhje: Ringjallja �sht� nj� prej motiveve me karakter parabiblik dhe biblik n� eposin shqiptar dhe fondin e baladave. N� epos shfaqet n� form�n e vdekjes s� p�rkohshme apo t� pajet�s s� p�rkohshme. Heronjt� kulturor� t� eposit ngrihen nga varri pas 100 vjet�sh dhe u duket se kan� marr� nj� sy gjum�. N� fondin e baladave paraqitet nj� form� tjet�r e ringjalljes, ajo e frym�s humaniste. N� epos ka nj� form� t� amshimit: heronjt� kulturor�, kur mbaron epoka e tyre, ndryshe prej eposit boshnjak, nuk vdesin e nuk varrosen, nuk kan� vende pelegrinazhi, por mbyllen n� zgafell�. Kjo �sht� koha e mbarimit t� epok�s s� kalor�sis� dhe e shfaqjes s� arm�s vrastare n� larg�si. Ky problem shihet n� rrafsh krahasues me motivin biblik, me �ndrr�n e njeriut p�r p�rjet�si, me konceptin e p�rjet�sis� si mallkim, me konceptin ungjillor t� amshimit, me ringjalljen laike n� let�rsit� humaniste dhe me konceptin mitologjik p�r pavdekshm�rin� e heroit, duke specifikuar konceptin e vdekjes s� p�rkohshme, apo t� nd�rprerjes s� p�rkohshme t� jet�s, n� form�n e vdekjes fiction, n� epet �Muji mas deket� dhe �Halili mas deket�.
Fjal� �el�sa: �ndrra e njeriut p�r p�rjet�si, p�rjet�sia si d�nim, ringjallja parabiblike dhe biblike, ringjallja ungjillore, amshimi, ringjallja laike e let�rsive europiane, vdekja e p�rkohshme n� epos apo jeta e nd�rprer� p�rkoh�sisht, mbyllja e kreshnik�ve n� zgafell�, p�rjet�sia artistike e heronjve, eposi i shqiptar�ve, baladat.
Ringjallja �sht� nj� dilem� trondit�se e gjith� shekujve. Besimi ne ringjallje si mitologji me fuqi shpreh�se t� lart� ka qen� nj�koh�sisht nj� p�rpjekje filozofike p�r t� tronditur idhujtarin� n� �far�do forme, qoft� duke p�rfshir� dhe vet� mitologjin� biblike, duke qen� se n� baz� t� Shkrimeve kanonike biblike nuk mund t� kishte ringjallje tjet�r pas M�sis� dhe ringjalljes s� p�rgjithshme. Njeriu me vet�dije besimi monoteist ishte lindur p�r t� b�r� jet� t� zakonshme tok�sore, p�r t� shkuar pastaj n� bot�n e t� shumt�ve pa emra, pa histori, buj� e lavdi. Mir�po ajo q� i takon si ekskluzivitet bot�s hyjnore, p�rmes artit laik, p�rmes epik�s legjendare dhe baladave, u b� dhe atribut i njeriut tok�sor. Me ringjalljen bota shqiptare dhe ajo bot�rore lart�sohen deri tek e v�rteta ungjillore, si thelb i t� v�rtetave universale. Ngritja e t� vdekurit nga varri dhe kthimi n� bot�n e t� gjalleve p�r t� p�rmbushur nj� mision t� p�rkryer, p�r t� hyjnizuar nj� virtyt tradicional etnove�ues, q� madh�shton nderin fisnik t� shqiptarit �mostrandjen e varrit�, shpreh cil�si t� larta t� etnotipit shqiptar. �Nd�shkimi pas vdekjes� �sht� nj� motiv i lasht� n� shum� let�rsi: Hektori t�rhiqet zvarr� te Iliada dhe d�nohet nga Akili t� qendroj� mbi dhe, rrahja e varrit t� Halilit nga Harambashi dhe e Mujit nga bajlozi i detit n� ciklin shqiptar sjell kultin e varrit, shenjt�rimin e �tok�s vak�f�. K�to jan� d�shmi t� pranis� s� mitit t� ringjalljes, si d�shmi e fuqis� s� njeriut p�r t� ruajtur shp�rb�rjen morale. Bota shqiptare dhe mend�sia e gjith�hershme kryengrit�se e Njeriut n� raport me vdekjen, kishte koh� q� nxirrte Mesi, si thirrje t� fuqishme kund�r erozioneve dhe shp�rb�rjes. Para se t� ishte ringjallja ishte t� kuptuarit e nd�rmjet�m jet� -vdekje. Kur njeriu kuptoi se ishte i p�rkohsh�m n� tok�, filloi t� mendonte p�r bot�n tjet�r dhe rikthimin. Epi i Gilgameshit i kushtohet tmerrit t� vdekjes dhe fatit tragjik t� njeriut. Vdekja p�rmbyll fatin e �do qenie t� gjall�, por njeriu e p�rjeton n� m�nyra t� ndryshme. Gilgameshi nuk kishte kuptuar sa duhet p�r kuptimsin� e jet�s dhe vdekjes, vdekja e Enkidujit e vet�dij�son e b�n t� nd�rroj� q�ndrim ndaj jet�s dhe t� vihet n� k�rkim t� jet�s s� amshuar, por dhe pse vdekjen e p�rjetojn� si �nd�rr Gilgameshin e gjen fati tragjik i njeriut. Por kur njeriu nisi ta shoh� veten t� ndar� prej hyjve dhe tentoi t� kishte p�rjet�si, p�rjet�sia iu kthye n� nj� mallkim: �Mos vdeksh kurr�!� �sht� mallkimi i Torah-ut eposin hebraik, ku njeriu i ankohet hyut q� e b�ri jet�n t� p�rkohshme, duke e b�r� at� t� endet si �ifuti n� shkret�tir�, motiv i cili gjendet dhe n� vepren e M. Kutelit �E madhe �sht� gj�ma e m�katit�. Rapsodit� �Muji mbas deket�, �Muji n�n dhe�, �Halili mbas deket�, kan� nj� b�rtham� poetike, prej s� ciles merr jet� epika legjendare dhe nj� pesh� ideoemocionale, fuqi rr�mbyese q� t� trondit n� gjith� ciklin e saj t� lindjes - vet�rritjes - shuarjes. N� filles�n e vet gjenetike dhe b�rtham�n poetike, qendron n� potenc� natyra e karakteri i pap�rs�ritsh�m etnopsikologjik i popullit q� e krijoi, si shprehje e jet�s dhe e nd�rgjegjes s� tij. Pavar�sisht se ku �sht� marr� motivi q� i dha jet� k�tyre figurave legjendare, e rend�sishme �sht� v�rtet�sia artistike e fjal�s s� krijuar nga mend�sia autoktone, si produkt i vlimeve t� m�dha n� jet�n e ketij populli, ku vula shqiptare nuk �sht� instiktive, por pasqyr� e nj� shoq�rie etnike me l�nd�n e vet poetike-etnografike-psikologjike. Epoka e kreshnik�ve p�rcjell nj� lloj simbioz� mitologjike t� formuar nga ndikime t� nd�rsjella t� mitologjis� s� lasht� primitive, q� mbijetuan n� form�n e besimeve pagane te �do popull. Heroi nis e jeton n� k�t� bot� gjysm�fantastike edhe pse shpirt�risht ai �sht� i kthjell�t ,i ekuilibruar ,sepse nd�rmjet tij dhe gjith�kaje q� e rrethon nuk ka asgj� t� pazgjidhshme, sepse �ndrra e njeriut p�r p�rjet�si �sht� n� gjell�n e �do epopeje. Koha pagane hyri n� m�nyr� alegorike n� epos dhe u shfryt�zua p�r t� dh�n� konceptin e ringjalljes, jo si realitet besimi, por si realitet estetik, q� ndodhi n� klim�n e Sh�n Njeriut, q� e krijoi Resenanca, e cila n� fakt e �liroi njeriun prej asketizmit dhe refuzimit t� jet�s. Tre kulmet e ringjalljes: si triumf i krishterimit, si premtim i amshimit, dhe ringjallja n� epok�n e humanizmit, kan� ngjashm�ri me ringjalljen n� epos, ku kreshnik�t p�rjetojn� vdekje t� p�rkohshme, ngrihen nga varri p�r t� marr� hak. Kreshnik�t vendosin vet� t� nd�rrojn� jet�: �Tash un po due jet� me ndrrue�; vriten dhe vdesin, dhe kur ngrihen mbas 100 vjetesh, e sheh barin kah rritet, i duket sikur ka ba nji sy gjum�, p�rjet�sia nuk �sht� nj� �nderr. Pavar�sisht se nga �faktor� kusht�zohet e nxitet kjo ringjallje, ajo realizohet dhe tenton ekzistenc�n e jet�s s� p�rtejme, si pasqyr� e besimit popullor te bota tjet�r: I mrekulli zoti ka ba /Prej vorrit Halili ka dal� /Edhe Mujes vorrin ia ka zblue/ kamb�kryq Mujin ma ka gjet�! /Doren Mujit Halili ia ka dhan� /e prej vorrit Mujin ma ka qite /e n�gjog t�vet Mujin m�a ka hip /shnosh e mir� n�Jutbin� me te ka ra /shum� trimni bashk� prap qi i kan ba. Gjith�ka p�rthyhet n�p�rmjet prizmit epik, e ruan p�rmasat epike edhe kur koha e tyre mbaron dhe mal�sit� shqiptare �nuk i nxen� ma� ata futen n� zgafella dhe q� andej b�jn� jet� tjet�r, duke e par� k�t� bot� si t� huaj, kjo �sht� nj� prej ep�rsive m� t� r�nd�sishme artistike t� figurave t� eposit ton� ndaj homonimeve t� epit boshnjak, ku dy heronjt� kan� varr, p�rkund�r mbylljes s� heronj�ve tan� n� shpell�, si mohim i vdekjes. Tragjikja e ardhjes s� njeriut nga bota tjet�r merr ngjyrime pik�lluese t� nj� kohe t� larg�t, ku motivi i �dhunimit t� varrit� t� heroit t� vdekur prej nj� armiku t� eg�r t� cil�t k�rkojn� ndeshjen n� pozita t� pabarabarta: �i gjalli i k�rkon mejdan t� vdekurit� b�n q� t� zgjohet vigjilja kanunore e mend�sis� s� lasht�, t� nderohet dhe t� respektohet vdekja. Halili hap varrin e t� v�llait t� vdekur , me k�t� akt ai shkon p�rtej vdekjes: si nj� dukuri q� ka paralelet e veta dhe n� eposet e tjera. Kalimi i njeriut n� bot�n tjet�r, �sht� nj� �nd�rr kryengrit�se e p�rhershme e njeriut: Udh�timi i Odiseut n� Hadin homerik p�r t� zbuluar t� ardhmen e vet, udh�timi i Eneut ne ferrin Virgjilian, udh�timi i Dantes n� ferr, n�n udh�heqjen e dijes virgjiliane, p�r t� d�nuar pa dallim t� gjith� m�katar�t, udh�timi i Gilgameshit p�r t� zbuluar p�rjet�sin� jan� shembuj t� m�nd�sis� bot�rore, por veprimi i Halilit, i cili merr t� v�llan� e vdekur dhe e sjell n� bot�n e t� gjall�ve, i realizuar me nj� fuqi poetike t� rrall�, mveshur me elemente imagjinativ�, sjell nj� mesazh t� fuqish�m t� k�saj ringjallje: p�rballimi i tragjizmit t� jet�s, duke njehsuar n� m�nyr� autoktone kufinjt� e reales me irealen, t� jet�s me vdekjen. Vdekja e Mujit si cik�l natyror dhe ringjallja e tij p�rmes zanave ndodh p�r shkak t� d�shir�s s� p�rhershme t� njeriut p�r t�u matur me misterin e botes s� p�rtejme. Mend�sia estetike e artistike e eposit b�n q� me ngjalljen e Mujit dhe t� Halilit t� sintetizohet brenda vetes e v�rteta e ringjalljes laike pa mistifikuar realitetin jet�sor, e ngjashme me at� ungjillore. Ajo vjen n� em�r t� jet�s, mbrojtjes sakrale t� s� drejt�s t� mos dhunimi t� varrit. �sht� pik�risht kjo njohje e k�tij fondi mitologjik e parabiblik si form� klasike e modelimit t� hersh�m, q� krijon lidhje ngjashm�rie t� eposit me let�rsit� biblike dhe ato antike. K�to bashk�p�rkime motivesh nd�rtojn� marr�dh�niet e k�tyre bot�ve n� hap�sir� dhe koh� dhe na japin mund�si p�r ta par� zhvillimin e kultur�s shqiptare si kultur� e m�vet�sishme n� k�t� zhvillim enciklopedik t� kulturave n� hap�sira t� ndryshme territoriale. Te Homeri konceptimi antropomorf i hyjnive arriti pjekurin� e vet, per�ndit� u ngjasojn� njer�zve me nj� superioritet p�r nga fuqia, rinia e p�rjetesia. Duke krijuar heroin me pik� t� dob�t, si shprehje e shpres�s s� njeriut p�r t� qen� i mbrojtur nga vdekja, mitologjia antike krijoi qenie gjysm�-hyj gjysm�-njer�z. Thembra e Akilit �sht� sh�mb�llyer dhe n� epose e figura si Samsoni, q� pik�n e dob�t e kisht� tek flok�t n� Torah-un e hebrenjve, kreshniku serb Ilia n� krif�n e gjogut, Muji q� e merr fuqin� prej zanave shqiptare p�rb�n motivin burimor t� dyfisht�, mitologjik dhe biblik, se kryq�zon fuqin� e madhe me dob�sin� e vog�l, duke b�r� q� heronjt� si t� mbinatyrsh�m t� q�ndrojn� n� k�t� bot�. Fal� kultit t� heronj�ve t� till� t� cil�t u ngrit�n pas vdekjes n� rangun e gjysm�per�ndive, mend�sia antike nisi t� besonte te nj� jet� pastok�sore ,duke hedhur pas krah�ve konceptin e Hadit Homerik, ku t� vdekurit nuk ishin ve�se hije t� pik�lluara . Ringjallja jeta pas vdekjes shprehet n� forma t� ndryshme. Heroi shqiptar Milosh Kobiliq paraqitet duke udh�tuar me kok�n e prer� n�n sqetull. Pamja e njeriut t� vrar� q� bisedon me vetveten, nga p�rtejjeta, �sht� mahnit�se, sa verbon udh�tar�t q� e shohin, edhe pse vet� �sht� ndar� prej k�saj bote. Motivi i kok�s s� prer� q� jep e merr mesazhe nga bota tjet�r �sht� ballkanizuar n� nj� shkall� t� gj�r�, ai bredh me kok�n e prer� n�n sqetull dhe nuk �sht� shenjtor. Kjo rendje tragjike e dramatike �sht� n� em�r t� shp�timit t� luft�s s� nisur. Ky hero as i gjall� e as i vdekur nuk ka asgj� m� pak se Hamleti, q� gjykon fatin e bot�s me kafk�n e t� atit n� duar. Ne epik�n historike kufiri midis jet�s dhe vdekjes �sht� i p�rcaktuar rrept�, kurse n� epos jo. Ritmi i l�vizjes s� koh�s �sht� d�shmi e legjendariteti t� mitit dhe shprehje e nj� mend�sie autoktone. Veprimet e kreshnik�ve kryhen n� nj� vet� t� s� shkuar�s s� larg�t dhe t� pap�rcaktuar; eposi evokon nje realitet tjet�r sip�ror. Sipas k�tij p�rfytyrimi koha e kreshnik�ve s�i bindet koh�s njer�zore: Muji mban inatin 700 vjet, si Danhaku q� sundon 1000 vjet, duke b�r� q� gjith�ka t� p�rthyhet sipas nj� prizmi epik dhe duke ruajtur p�rmasat epike t� nj� kalendari hyjnor. Ringjallja n� eposin e kreshnikeve �sht� jokishtare, �sht� e ngjashme me ungjilloren, por edhe nje blasfemi, nj� herezi, sepse njeriu u barazua me at� q� e kishte p�rjashtimisht atribut ringjalljen, me Krishtin. Pik�risht ky �sht� heroizmi kulturor i humanizmit europian, n� radh� t� par� i luterianizmit dhe i kalvinizmit, pastaj dhe i krisht�rimit kanonik vete. ,kthehet t� ringjallet ,t� trondis� bot�n me kurajon t� b�j� di�ka q� vet�m zoti mund ta b�nte dhe vet�m nj�her� me ngjalljen e Birit t� vet,Konstandini si nj� i rilindur e njeriu i par� i Renesanc�s shqiptare, �sht� termet i v�rtet� p�r bot�n e mesjet�s dhe shp�rthim humanist i shk�lqyer.Prania e gjith� k�tyre fakteve t� ringjalljes n� epos jan� d�shmi hershm�rie dhe nj� fakt i padiskutuesh�m i karakterit paraosman ,sepse n� k�t� motiv rrjedh bota psikologjike e popullit shqiptar ,vetit� e tij morale ,doket ,zakonet me elemente integrale, sipas modeleve antike ,mb�shtetur n� dijen e nj� kohe t� larg�t ,lejon t� kuptosh burimin dhe autenticitetin etnik ,kjo dhe n� saj� t� seriozitetit t� studimeve shkencore q� m�ndjet e albanolog�v� t� huaj dhe vendas ,provuan p�r k�t� epope t� madhe orale .me nj� t� kaluar etnike ku ruhet nd�rgjegjja dhe kujtesa e nje bashk�sie ,ng�rthen kultin e t� par�ve t� fisit ,ku himnizon b�mat e heronj�ve t� vet duke i legjendarizuar si MITE.
BIBLIOGRAFI
1. FIRDEUSIU, SHAH NAME, p�rkthim i Vexhi Buhara Tiran� , 2010 ,fq 47 2. Sinani Shaban , Mitologji n� eposin e kreshnik�ve , Studim monografik , fq 213 3. Po aty, fq 224 -225 4. Po aty, fq 230 5. �Visar�t e kombit� ,v�llimi i dyt� , k�nga �Muji mbas deket� ,Botime franceskane Shkod�r 2001, fq 234. 6. Po aty �Halili mbas deket� , fq 237 7. Homeri �Odisea� p�rkthim i Spiro �omora, kenga XI 8. Homeri,�Iliada� p�rkthim i Gjon Sllakut , k�nga e XXIII. 9. �Epi i Gilgameshit�, p�rkthim i Anton Berish�s , k�nga e III,VI,VIII . 10. Balada popullore shqiptare, �K�nga e Dhoqin�s�, Tirane , 1982 ,fq32 11. Po aty �Kostandini i vog�l�, fq 35 12. Po aty �Kostandini e Garentina�,fq 27 13. Fjalor i mitologjis� klasike , p�rkthim i Ardian Dokes