Nga Arb�r Selmani
Let�rsia �sht� nj� luks, nd�rsa ta b�sh at� �sht� nj� nevoj�. I ka mjaftuar nj� th�nie kaq e padefinuar autorit anglez Chesterton p�r ta promovuar let�rsin� autoktone angleze kudo n� p�rmbledhjet bot�rore. Ai �sht� quajtur edhe mbreti i paradoksit, sado q� asnj�her� nuk ka pasur marr�dh�nie t� mira me Londr�n dhe Anglin� n� p�rgjith�si, t� cil�n nuk e ka konsideruar si vend prodhues t� nj� let�rsie t� denj�.
Ai megjithat� p�r 60 vite jet� ka gjetur nj� strofull po n� k�t� vend, dhe njihet si nj� nga autor�t m� p�rfaq�sues anglez�. Kosova, me pes� vite jet� shtet, por me shum� t� tjera tradit�, mban or� letrare m� rrall� se kurr�. Emrat si Rifat Kukaj e Agim Deva e gjejn� t� p�rkujtohen n� at� t� paktin interesim prej njer�zve, duke harruar �Panushin�, �Zonj�n e livadheve�, Rrot�n e historis�, �Majmuni me kuror� mbret�rore� apo �Dreri me nj� bri�.
Emra t� tjer� letrar� q� kan� dekada vite me skenar� librash q� mbajt�n gjall� shqipen n� goj�t e shqiptar�ve, sot gjejn� ankesa n� drejtimin t� cilin e ka marr� kjo let�rsi. T� vjetrit e t� rinjt� e quajn� premtues talentin dhe kreativitetin n� t� shkruar e t� b�rit let�rsi, por jo edhe p�rgjith�simin e krejt let�rsis� kosovare,
Autori G�zim Aliu thot� se let�rsis� nuk i shkon p�rshtati optimizmi dhe ngjyrat e hareshme, prandaj nuk e ka pasur dhe nuk e ka gjendjen e mir�.
�Te ne, n� k�to hap�sira, tronditjet e r�nda kontekstuale, historike, sociale e politike e kan� rrudhur tej mase kapacitetin shpreh�s, estetik e artistik t� let�rsis� shqipe p�rgjith�sisht, pra, edhe t� let�rsis� shqipe t� Kosov�s. Sot kemi shum� njer�z q� shkruajn� e nuk thon� gj� pohon Aliu.
Poezia, ekspansioni i kultur�s letrare n� Kosov�
Ballsor Hoxha, prozator, thot� se numri i botimeve letrare n� shoq�rin� kosovare �sht� m� i vog�l sesa numri lexuesve, megjithat� t� pakt�. Ai �mon poezin�, si prezente n� sken�n letrare.
�T� mos harrojm� se shoq�ria jon� sapo ka dal� prej nj� aparteidi, prej nj� burgu kulturor nd�r t� tjera, dhe 13 - 14 vite jan� shum� pak shikuar n� distanc�, me aq sa ofron konteksti kulturor n� Kosov�, ka prezantime t� reja dhe jemi popull i vog�l dhe nuk mund t� presim q� secili shkrimtar apo poet t� jet� i nivelit bot�ror� pohon Hoxha.
Gjergj Filipaj, gazetar dhe autor i tregimeve t� shkurtra e quan poezin� shqiptare t� Kosov�s n� periudh� ekspansioni, nd�rsa proz�n e shkruar duksh�m m� t� rrall�.
�Kjo m� habit ngase besoj se shkrimi i poezis� cil�sore �sht� m� i v�shtir� sesa shkrimi i proz�s cil�sore andaj edhe t� them t� drejt�n do t� duhej q� t� ket� m� shum� proz� sesa poezi� pohon Filipaj, duke p�rmendur vlerat e shkrimtar�ve si Esad Mekuli, Anton Pashku, Nazmi Rrahmani, Ramiz Kelmendi e Rexhep Qosja si autor� t� arritur me penat e t� cil�ve �sht� rritur nj� gjenerat� e re.
Ishte poezia ajo q� arriti majat e let�rsis� shqiptare n� Kosov�, duke filluar nga fundi i viteve `50 e sidomos me emrat: Din Mehmeti, Fahredin Gunga, Rrahman Dedaj, Enver Gjerqeku, Azem Shkreli, Ali Podrimja, Besim Bokshi, Sabri Hamiti e Eqrem Basha.
Buxheti i shtetit dhe var�sia e brezit t� ri
Nazmi Rrahmani, shkrimtar i njohur e dikur edhe gazetar n� �Rilindje� ka ngritur premis�n mbi at� se sa vet� shkrimtar�t jan� angazhuar q� let�rsia jon� t� dep�rtoj� n� nivel komb�tar e nd�rkomb�tar.
�N� dekad�n e fundit, let�rsia �sht� pjes� m� pak e favorizuar n� kultur�n ton�. Ka pak botime, me tirazhe t� vogla dhe m� shum� t� shp�rndara n� shkolla e biblioteka falas, duke ia shtuar k�tu edhe mb�shtetjen dhe stimulimin shtet�ror q� �sht� minimal. Kjo automatikisht krijon nj� ngecje serioze t� let�rsis� n� shoq�rin� ton� thot� Rrahmani. Ai flet vet�m p�r individ�, por jo edhe p�r nj� gjenerat� apo plejad� t� re shkrimtar�sh n� Kosov�.
�Kjo �sht� shum� relative, p�rderisa ka edhe g�rshetim mes dy gjeneratash. Un� mund t� flas p�r individ�, por jo edhe p�r gjenerat� t� re t� shkrimtar�ve n� Kosov�, sepse p�r k�t� duhen ecur vite veprimtari� pohon Rrahmani. Nj�jt� mendon edhe shkrimtari Ramadan Musliu. Sipas tij, pos q� nuk ka gjenerat� t� re shkrimtar�sh, ushtrimi i let�rsis� dhe edukimit n� shoq�rin� aktuale kosovare b�n q� gjith�ka t� kthehet p�rmbys, sikur n� t� 70-tat. Musliu, duke p�rmend edhe shtetin si nj� faktor q� ka nj� buxhet qesharak p�r let�rsin�, mb�shtetjen p�r let�rsin� e quan propagand�.
�Nj� propagand� e ministrit, shum� qesharake. Flitet p�r rritje t� buxhetit, por duhet t� kujtojm� se 60 mij� e 100 mij� euro p�r librin jan� dh�n� edhe para 5-6 viteve, jo veq tash� pohon shkrimtari Ramadan Musliu. Filipaj thot� se ka patjet�r nj� gjenerat� t� re shkrimtar�sh n� Kosov�, e cila ka n� dor� t� tregoj se a �sht� apo jo gjenerat� cil�sore. Ai ka ngritur nevoj�n e p�rcjelljes s� trend�ve bot�rore, kjo p�r ta rritur numrin e vog�l t� pjes�marr�sve n� k�t� gjenerat�, duke ikur nga si� ai e quan epok� t� nacional-socializmit. Nd�rsa tendenc�n e autor�ve t� vjet�r q� thon� se nuk po krijohet nj� gjenerat� e re letrar�sh n� Kosov�, Hoxha e quan si humbje t� pushtetit.
��sht� normal tendenca e t� vjetrit p�r t� mohuar t� ren�, �sht� nj� lloj humbje e 'pushtetit' t� dh�n� nga shoq�ria, por t� mohosh di�ka t� till� �sht� sikur t� thuash sot nuk ka p�rjetim, aq e nevojshme �sht� let�rsia. Nd�rsa sa i p�rket 'aktivitetit' t� t� vjet�rve krejt ka t� b�j� me aft�sin� e shkrimtarit t'i flet secilit n� �do koh�, pavar�sisht kontekstit n� t� cilin jeton lexuesi, ndoshta ky �sht� problemi i let�rsis� s� vjet�r: t� qenit e vjet�r� pohon Hoxha.
Grupi i Shkrimtar�ve t� Prishtin�s
Grupi i Shkrimtar�ve t� Prishtin�s �sht� nj� ide krejt�sisht kreative, kjo p�r t� rritur e integruar numrin e madh t� shkrimtar�ve t� rinj t� kryeqytetit. Iniciativa ka lindur nga nj� kontakt n� rrjetin social, mes Faton Ratkocerit dhe Elizabeth Gowing.
�Historiku i grupit �sht� i lezetsh�m, ishte nj� koh� kur Elizabeta ishte n� Angli e un� n� Kosov� dhe po kontaktonim n� internet. Elizabeta po m� tregonte p�r grupin q� po e ndiqte n� nj� lokal n� Lond�r ku po mblidheshin e po lexonin shkrime te ndryshme� tregon Ratkoceri. Nj� grup i ngjash�m lindi edhe n� Prishtin�, me vendtakim �Dit e Nat� p�r k�t� lloj aktiviteti.
�Ideja ishte q� secili t� sjell� shkrime t� veta, t'i lexoj� ato dhe t� tjer�t t� japin mendimet e tyre p�r at� shkrim, poezi, proz�, artikull p�r ndonj� gazete, apo ese apo �far�do lloj shkrimi tjet�r, me r�nd�si t� jet� autori vet� ai q� e lexon� vazhdon Ratkoceri. Sot komuniteti quhet �Prishtina`s Writers Group� (Grupi i Shkrimtar�ve t� Prishtin�s) natyrsh�m nga takimet e shpeshta n� Prishtin�, por jo vet�m me autor� t� Prishtin�s. Emrat si Valbona Bashota, Fadil Lepaja, Mirjana Tejic, Muzafer Ramiqi e Halil Kosumi sot jan� n� p�rb�rje t� grupit, dikur edhe me emrat si Luljeta Krasniqi, Ardian Lama e Andy Sparks. Grupi deri tani ka organizuar disa net� poetike n� Prishtin� e Mitrovic�, nd�rsa kaher� posedon iden� e ndonj� botimi t� p�rbashk�t, asnj�her� e realizuar.
Foto: Laura Hasani
Pseudo-patriotizmi letrar, i tep�rt
�Patriotizmi, e kam th�n� shum� her�, �sht� nj� ndjenj� nga m� njer�zoret, nga m� t� sh�ndetshmet, �sht� nj� ndjenj� q� ka ekzistuar dhe do t� ekzistoj� gjithmon� n� bot� kishte pohuar Kadare n� nj� nga intervistat e tij t� shumta. T� till�, patriotizmin e kemi t� pranish�m tej mase n� let�rsi, dhe kjo p�r disa autor� duket ekzagj�ruese.
�S� pari duhet ofruar lexuesit at� q� e k�rkon, si n� vet�dije si pavet�dije (sa do e �uditshme t� ting�lloj� kjo), shkrimtari duhet krijuar lexuesin e jo e kund�rta. N�se shikohet m� me gjakftoht�si brenda let�rsis� kosovare, ndoshta edhe �sht� koha ta pranojm� q� jo �do gj� komb�tare / patriotike �sht� edhe vler� pohon Ballsor Hoxha. Autori G�zim Aliu thot� se let�rsia shqipe e Kosov�s ka ngecur n� dy gropa: pseudoshkrimtarin� e re dhe let�rsin� e vjetruar shterp� t� prozave patriotike.
�Ka munges� t� madhe t� let�rsis� kualitative; t� shumt�ve nga ata e ato q� shkruajn� sot, po ua hape librat autorial�, menj�her� e v�ren nivelin e kultur�s e naivitetitin e sinqert� �letrar�. K�ta vet�m shkruajn�, sepse, p�r �ud�, jan� t� bindur q� b�jn� kryevepra sa her� t�i nxijn� faqet� pohon Aliu. Megjithat�, ai mendon se ka shkrimtar� t� brezit t� ri q� botojn� mir�fillsh�m dhe do ta nxjerrin let�rsin� nga gropat e p�rmendura.
Autori Ballsor Hoxha thot� se ka let�rsi t� re n� Kosov�, p�rfshir� edhe format e reja e aktuale, globale t� t� shprehurit me p�rpjekje p�r t� th�n� p�rvoj�n e quajtur Kosov�.
�Megjith�se, e reja mund t� matet vet�m n� nj� m�nyr�: suksesin e saj n� t� komunikuarit me njeriun e sodit n� Kosov�, e kjo �sht� duke ndodhur n� masa skandaloze p�r nj� shoq�ri� ka th�n� Hoxha.