Vitet �80 n� Tiran� sipas Elisabeth e Jean Paul Champseix
Hoxha e lidhi Shehun me t� gjith� �tradhtar�t� q� ai vet� kishte zhdukur dhe fanatizmin ekstrem e ktheu n� prov�
Vet�vrasja e ish-kryeministrit Mehmet Shehu ishte ende ngjarja e dit�s. Ndoshta nuk ishte momenti m� i mir� p�r dy profesor�t francez� p�r t�u dh�n� m�sim student�ve shqiptar�. Por Elisabeth dhe Jean Paul Champseix u duhej t� p�rshtateshin. Do t� kalonin 6 vite n� Tiran� dhe duhet t� m�soheshin me absurditetet shqiptare, me kultin e Enver Hoxh�s, fotografit� dhe bustet e tij q� i shoq�ronin kudo q� shkonin. N� librin e tyre me kujtime �57, Bulevardi Stalin�, profesor�t nd�r dhjet�ra situata, me t� cilat u p�rball�n gjat� q�ndrimit t� tyre, nj� vend t� ve�ant� u kan� l�n� pik�risht dy ngjarjeve t� m�dha, eliminimit t� Mehmet Shehut dhe vdekjes s� Enver Hoxh�s. Nga nj�ra an� akuzat komike t� ish-diktatorit ndaj njeriut t� tij m� t� besuar n� 40 vjet dhe nga ana tjet�r jeta e diktatorit, prejardhja, shkollimi, koha q� i kushtoi t� shkruarit dhe obsesioni q� zbulohet duke analizuar vepr�n e tij dhe n� fund, vdekja, e shoq�ruar nga nj� ceremoni me nota t� theksuara patetike. al.mi
Hoxha e lidhi Shehun me t� gjith� �tradhtar�t� q� ai vet� kishte zhdukur dhe fanatizmin ekstrem e ktheu n� prov�
Vet�vrasja e ish-kryeministrit Mehmet Shehu ishte ende ngjarja e dit�s. Ndoshta nuk ishte momenti m� i mir� p�r dy profesor�t francez� p�r t�u dh�n� m�sim student�ve shqiptar�. Por Elisabeth dhe Jean Paul Champseix u duhej t� p�rshtateshin. Do t� kalonin 6 vite n� Tiran� dhe duhet t� m�soheshin me absurditetet shqiptare, me kultin e Enver Hoxh�s, fotografit� dhe bustet e tij q� i shoq�ronin kudo q� shkonin. N� librin e tyre me kujtime �57, Bulevardi Stalin�, profesor�t nd�r dhjet�ra situata, me t� cilat u p�rball�n gjat� q�ndrimit t� tyre, nj� vend t� ve�ant� u kan� l�n� pik�risht dy ngjarjeve t� m�dha, eliminimit t� Mehmet Shehut dhe vdekjes s� Enver Hoxh�s. Nga nj�ra an� akuzat komike t� ish-diktatorit ndaj njeriut t� tij m� t� besuar n� 40 vjet dhe nga ana tjet�r jeta e diktatorit, prejardhja, shkollimi, koha q� i kushtoi t� shkruarit dhe obsesioni q� zbulohet duke analizuar vepr�n e tij dhe n� fund, vdekja, e shoq�ruar nga nj� ceremoni me nota t� theksuara patetike. al.mi
N�p�r rrug�t e Shqip�ris� apo n�p�r qytete ndeshnim nj� yll prej �imentoje, t� lyer n� t� kuqe me nj� sh�nim t� vet�m:
1908-i pavdeksh�mHoxha �sht� kudo. Bustet e tij gjigante na dominonin me gjith� lart�sin� e tyre, mbi piedestale teksa ngjisnim rrug�n p�r n� Fakultet. N� katin e dyt� ai vjen drejt nesh, teksa mban nj� buqet� lulesh n� duar, n� nj� foto me madh�si sa nj� boj� njeriu. Muret e korridoreve jan� mbuluar me slogane t� lavdishme. N� �do klas�, duke p�rfshir� dhe ton�n, portreti i tij �sht� n� mur. N�p�r dyqane, kafene, autobus�, madje dhe n� karrot me kuaj, �sht� vendosur fotografia e tij. �sht� e pamundur t�i shp�tosh v�shtrimit t� tij. Ndryshe nga vendet e tjera komuniste, q� fiksojn� imazhet e �lider�ve t� tyre t� m�dhenj� n� nj� portret t� vet�m zyrtar, imazhi i Hoxh�s ofrohet n� shum� variante dhe nuk e fsheh plakjen e tij. Flok�t e bardh�, portreti i holluar, balli me rrudha, nj� patriark i nderuar plot urt�si.
Ai �sht� babai i kombit. N� nj� parull� thuhet: �Emri i shokut Enver dhe ai i Shqip�ris� jan� shkrir� n� nj�. Ai �sht� gjithashtu edhe krijuesi: �Shoku Enver �sht� arkitekti i Shqip�ris� moderne�. Ai �sht� s� fundi edhe profeti i nj� t� v�rtete, t� cil�n nuk e ka shkelur vet�m Shqip�ria: marksiz�m-leninizmi.
1908-i pavdeksh�mHoxha �sht� kudo. Bustet e tij gjigante na dominonin me gjith� lart�sin� e tyre, mbi piedestale teksa ngjisnim rrug�n p�r n� Fakultet. N� katin e dyt� ai vjen drejt nesh, teksa mban nj� buqet� lulesh n� duar, n� nj� foto me madh�si sa nj� boj� njeriu. Muret e korridoreve jan� mbuluar me slogane t� lavdishme. N� �do klas�, duke p�rfshir� dhe ton�n, portreti i tij �sht� n� mur. N�p�r dyqane, kafene, autobus�, madje dhe n� karrot me kuaj, �sht� vendosur fotografia e tij. �sht� e pamundur t�i shp�tosh v�shtrimit t� tij. Ndryshe nga vendet e tjera komuniste, q� fiksojn� imazhet e �lider�ve t� tyre t� m�dhenj� n� nj� portret t� vet�m zyrtar, imazhi i Hoxh�s ofrohet n� shum� variante dhe nuk e fsheh plakjen e tij. Flok�t e bardh�, portreti i holluar, balli me rrudha, nj� patriark i nderuar plot urt�si.
Ai �sht� babai i kombit. N� nj� parull� thuhet: �Emri i shokut Enver dhe ai i Shqip�ris� jan� shkrir� n� nj�. Ai �sht� gjithashtu edhe krijuesi: �Shoku Enver �sht� arkitekti i Shqip�ris� moderne�. Ai �sht� s� fundi edhe profeti i nj� t� v�rtete, t� cil�n nuk e ka shkelur vet�m Shqip�ria: marksiz�m-leninizmi.
Edukimi francezN� fotot e tij t� f�mij�ris� dhe t� adoleshenc�s, ai ngjan si nj� lord i vog�l. Sht�pia e tij e lindjes �sht� nj� lloj saraji turk, e vendosur n� qendr�n monumentale t� qytetit t� Gjirokastr�s, dikur e banuar nga pronar�t e tokave dhe funksionar� t� Perandoris� Osmane. K�shtu q� nuk kishte pik� dyshimi q� Hoxhat ishin nj� familje shum� e pasur. �sht� ky fakt i papranuesh�m q� propaganda k�rkon t� fsheh�.
Babai i Hoxh�s, i prezantuar si nj� �n�pun�s i vog�l�, i cili kishte jetuar n� Shtetet e Bashkuara, ia la xhaxha Hysenit, kryebashkiak i qytetit, kujdesin e rritjes s� f�mij�ve. Nga viti 1923-1927, Enveri i ri u d�rgua n� Liceun Francez n� Gjirokast�r dhe, pas mbylljes s� urdh�ruar nga italian�t, n� Liceun e Kor��s nga viti 1927 n� 1930. M� tej, ai p�rfiton nj� burs� studimi shp�rndar� nga profesor�t francez�. Beqar, ai niset p�r n� Franc�. Do t� jetoj� n� Montpellier nga viti 1930-1933, p�r t� studiuar atje Shkenca Natyre, t� cilat nuk i interesonin fare. N� vitin 1933, p�r shkak t� rezultateve universitare, bursa e tij nd�rpritet. Kjo duket se nuk e preku fare dhe ai u nis p�r Paris. Shum� elegant n� fotografit� e koh�s, duket se ai b�nte nj� jet� t� g�zueshme. Ai do t� frekuentonte komunist�t francez� dhe do t� admironte n� m�nyr� t� ve�ant� Marcel Cachin, emri i t� cilit iu vendos nj� bulevardi n� Tiran�. Shkroi disa artikuj te �L�Humanite�. N� vitin 1934 u em�rua funksionar n� konsullat�n shqiptare n� Bruksel, �ka provon se aktiviteti i tij politik nuk ishte edhe aq intensiv. U regjistrua n� Fakultetin e Drejt�sis� n� Belgjik�, por nuk mori asnj� diplom� universitare.
N� vitin 1936, ai nuk do t� shkonte t� luftonte n� Spanj� si Mehmet Shehu, por do t� kthehej n� Shqip�ri. U em�rua profesor n� Liceun e Tiran�s dhe, nj� vit m� von�, ai do t� jap� m�sim n� Liceun Francez n� Kor��, ku kishte qen� nx�n�s. Iu ngarkua l�nda e Moralit! Ishte e pakuptueshme se si Mbreti Zog kishte zgjedhur nj� revolucionar t� rreziksh�m p�r t� formuar kuadrot e kombit. N� kujtimet e tij, ai e pranon gjithashtu t� ket� frekuentuar shoq�rin� e lart�.
N� vitin 1939, Shqip�ria do t� b�hej zyrtarisht provinc� italiane. Komunist�t, t� dob�t dhe t� p�r�ar�, nuk mund t� nd�rmerrnin asgj�. Enver Hoxha nuk do t� fillonte karrier�n e tij politike ve�se n� 28 n�ntor 1939, kur do t� merrte pjes� n� Kor��, n� festimin e fest�s s� Pavar�sis�, q� mori pamjen e nj� manifestimi antifashist. Pik�risht at�her� ai u p�rjashtua nga kuadri i m�simdh�nies publike. Mori nj� sht�pi n� Tiran� dhe u b� �tregtar�, si� pranojn� burime zyrtare, q� nuk guxojn� t� thon� se ai ishte b�r� pronar i pijetores �Flora�. Pas nj� manifestimi student�sh n� Tiran�, m� 28 tetor 1941 p�r t� doli nj� mandat arresti, i cili e detyroi t� t�rhiqej. Asokohe do t� themelohej edhe Partia Komuniste Shqiptare.
Hoxha, nuk i mbetet ve�se�Ekonomia, e privuar nga ndihmat kineze, p�soi nj� goditje t� fort�. Parulla �Me forcat tona� mori gjith� p�rmas�n e saj t� v�rtet� shqet�suese. Shqip�ria duhet t� rregullonte marr�dh�niet e saj me Greqin� dhe Turqin� dhe tregtonte her� pas here me fqinj�t jugosllav�. Ajo u kthye gjithashtu nga Europa Per�ndimore, gjithnj� me hapa t� vegj�l dhe me shum� hezitim.
�Vet�vrasja� e Mehmet ShehutN� vitin 1981 u luajt nj� dram� e pamenduar, q� do t� thyente nj� marr�dh�nie prej m� shum� se 40 vjet�sh. M� 18 dhjetor, Mehmet Shehu �vet�vritet�. Strategu i rezistenc�s, �lirimtari i Tiran�s, xhelati i pam�shirsh�m i devijuesve dhe t� pabes�ve t� Hoxh�s zhduket nga skena politike. Vet�vrasja �sht� tradicionalisht e urrejtshme dhe blasfemuese. P�r komunist�t �sht� nj� dezertim. Partia deklaron se kryeministri i famsh�m i dha fund jet�s pas nj� depresioni nervor. Gjithsesi, Shehu nuk e kishte shfaqur kurr� gjendjen e tij shpirt�rore.
Emri i tij u fshi nga fjalimet dhe botimet. N� muzet� historik�, portretet dhe objektet q� i p�rkisnin atij, maketet, q� shqiptar�t u thoshin �relikte�, u hoq�n. Gjat� vizitave tona n� muzeume, n� fund t� vitit 1982 z�vend�simi i fotografive t� retushuara ishte i duksh�m. Brigada e par� Sulmuese q� ai kishte drejtuar, kishte pushuar s� ekzistuari. M� von�, me botimin e librit t� Enver Hoxh�s, �Titist�t�, ku do t� shfaqej fushata antijugosllave, shqiptar�t m�suan se komandanti i tyre i vjet�r ushtarak, ish-ministri i Brendsh�m, m� pas kryetar Kuvendi, ishte nj� �mercenar i d�rguar nga anglo-amerikan�t�, �Nj� agjent i Intelligence Service�, �nj� agjent i sh�rbimeve sekrete amerikane� dhe � i lidhur me ONZA (sh�rbimet sekrete jugosllave), q� i p�rkiste KGB-s�, q� donte t� �ndryshonte drejtimin e partis� dhe t� shtetit ton� drejt per�ndimit�. P�rve� k�saj, ai u lirua nga kampi i refugjat�ve n� Franc�, pas Luft�s s� Spanj�s nga �dy oficer�, nj�ri i Gestapos dhe tjetri i SIM-it italian�. Hoxha shkroi gjithashtu q� gjat� luft�s, Shehu �p�rhapi terror n� fshatrat ku kalonte Brigada e par� p�r t� diskretituar partin�.
K�shtu, ai v�rtetoi deklaratat e oficer�ve britanik�, t� cil�ve u kishte b�r� shum� p�rshtypje frika e fshatar�ve n� �zonat e �liruara�. Episodi, sipas t� cilit Shehu ndjek rrug�n e Hoxh�s, duke p�rshkuar mesp�rmes Shqip�rin� n�p�r male, duke thyer rrethimin nazist, u b� nj� episod minor �ngritur n� legjend�. M� interesantja ishte kur Hoxha e lidhi Shehun me t� gjith� �tradhtar�t� q� ai vet� kishte zhdukur dhe fanatizmin ekstrem e b�ri prov� t� krimit t� tij. Duke masakruar heretik�t, ai fshihte loj�n dhe vazhdonte pun�n e tij minuese!
Versione nga m� ekstravagantet mbi �vet�vrasjen� qarkullonin mes trupit diplomatik. Pushteti i ngat�rruar n� g�njeshtrat e veta zbuloi t� v�rtet�n sipas versionit t� saj, n� gazet�n �Z�ri i popullit� t� 16 marsit 1985 u shkrua q� Shehu u likuidua pasi u ballafaqua me unitetin e pashkat�rruesh�m t� Partis� me popullin�.
Cila �sht� arsyeja e k�tij sherri t� r�nd�? Ndoshta dy ��shtje i ka v�n� n� opozit� Hoxh�n dhe Shehun: hapja drejt Per�ndimit dhe Kosova. Ai e kishte kritikuar Shehun sikur donte t� shiste Shqip�rin� n� per�ndim dhe t� mb�shteste serb�t n� Kosov�. K�to akuza jan� delikate p�r t�u interpretuar, pasi n� tradit�n staliniste ishte e zakonshme t�u vishje viktimave q�llime t� kund�rta. Realiteti ndoshta �sht� m� prozaik. N� vitin 1974, Hoxha �sht� s�mur�. Diabeti po e shkat�rron dhe n� 1982-shin, teksa ne e shihnim n� kinema, �sht� nj� i moshuar i dob�t q� ka nevoj� p�r t�u mbajtur q� t� ec�. Her� pas here humb ndjenjat dhe n� 1985-n p�rdor nj� karrige me rrota. Sipas disa diplomat�ve, familja Hoxha dhe klanet e besuara duhet t�ia ken� arritur q� t� likuidojn� trash�gimtarin e hamend�suar dhe aleat�t e tij, p�r t� ruajtur pushtetin.
N� fije t� ekzistenc�s s� tij shekspiriane, Hoxha do t� largoj� thuajse t� gjith� drejtuesit historik� dhe do t� p�rfundoj� jet�n e tij politike me nj� spastrim me nj� justifikim komik. Sigurisht ai arriti q�llimet p�r t� cilat kishte sakrifikuar: nj� pushtet personal absolut dhe pavar�sin� e vendit t� tij. Hoxha ishte nga raca e diktator�ve studioz� dhe t� vetmuar. Pas thyerjes me Bashkimin Sovjetik n� 1961-shin, ai nuk doli m� nga Shqip�ria. Ai jetoi i ngujuar n� qytetin e tij t� ndaluar, duke i lejuar vetes ndonj�her� ndonj� pushim n� Durr�s apo pran� liqenit t� Pogradecit. Ai kalonte koh�n n� bibliotek�n e tij t� mbushur me kryevepra franceze dhe para televizionit. Ai vler�sonte m� s� shumti kanalet italiane. Shkrimtaria e tij u kthye n� nj� lum� fjal�sh. Ai ka n�nshkruar 150 vepra, por jo t� gjitha jan� t� dor�s s� tij.
Emri i tij u fshi nga fjalimet dhe botimet. N� muzet� historik�, portretet dhe objektet q� i p�rkisnin atij, maketet, q� shqiptar�t u thoshin �relikte�, u hoq�n. Gjat� vizitave tona n� muzeume, n� fund t� vitit 1982 z�vend�simi i fotografive t� retushuara ishte i duksh�m. Brigada e par� Sulmuese q� ai kishte drejtuar, kishte pushuar s� ekzistuari. M� von�, me botimin e librit t� Enver Hoxh�s, �Titist�t�, ku do t� shfaqej fushata antijugosllave, shqiptar�t m�suan se komandanti i tyre i vjet�r ushtarak, ish-ministri i Brendsh�m, m� pas kryetar Kuvendi, ishte nj� �mercenar i d�rguar nga anglo-amerikan�t�, �Nj� agjent i Intelligence Service�, �nj� agjent i sh�rbimeve sekrete amerikane� dhe � i lidhur me ONZA (sh�rbimet sekrete jugosllave), q� i p�rkiste KGB-s�, q� donte t� �ndryshonte drejtimin e partis� dhe t� shtetit ton� drejt per�ndimit�. P�rve� k�saj, ai u lirua nga kampi i refugjat�ve n� Franc�, pas Luft�s s� Spanj�s nga �dy oficer�, nj�ri i Gestapos dhe tjetri i SIM-it italian�. Hoxha shkroi gjithashtu q� gjat� luft�s, Shehu �p�rhapi terror n� fshatrat ku kalonte Brigada e par� p�r t� diskretituar partin�.
K�shtu, ai v�rtetoi deklaratat e oficer�ve britanik�, t� cil�ve u kishte b�r� shum� p�rshtypje frika e fshatar�ve n� �zonat e �liruara�. Episodi, sipas t� cilit Shehu ndjek rrug�n e Hoxh�s, duke p�rshkuar mesp�rmes Shqip�rin� n�p�r male, duke thyer rrethimin nazist, u b� nj� episod minor �ngritur n� legjend�. M� interesantja ishte kur Hoxha e lidhi Shehun me t� gjith� �tradhtar�t� q� ai vet� kishte zhdukur dhe fanatizmin ekstrem e b�ri prov� t� krimit t� tij. Duke masakruar heretik�t, ai fshihte loj�n dhe vazhdonte pun�n e tij minuese!
Versione nga m� ekstravagantet mbi �vet�vrasjen� qarkullonin mes trupit diplomatik. Pushteti i ngat�rruar n� g�njeshtrat e veta zbuloi t� v�rtet�n sipas versionit t� saj, n� gazet�n �Z�ri i popullit� t� 16 marsit 1985 u shkrua q� Shehu u likuidua pasi u ballafaqua me unitetin e pashkat�rruesh�m t� Partis� me popullin�.
Cila �sht� arsyeja e k�tij sherri t� r�nd�? Ndoshta dy ��shtje i ka v�n� n� opozit� Hoxh�n dhe Shehun: hapja drejt Per�ndimit dhe Kosova. Ai e kishte kritikuar Shehun sikur donte t� shiste Shqip�rin� n� per�ndim dhe t� mb�shteste serb�t n� Kosov�. K�to akuza jan� delikate p�r t�u interpretuar, pasi n� tradit�n staliniste ishte e zakonshme t�u vishje viktimave q�llime t� kund�rta. Realiteti ndoshta �sht� m� prozaik. N� vitin 1974, Hoxha �sht� s�mur�. Diabeti po e shkat�rron dhe n� 1982-shin, teksa ne e shihnim n� kinema, �sht� nj� i moshuar i dob�t q� ka nevoj� p�r t�u mbajtur q� t� ec�. Her� pas here humb ndjenjat dhe n� 1985-n p�rdor nj� karrige me rrota. Sipas disa diplomat�ve, familja Hoxha dhe klanet e besuara duhet t�ia ken� arritur q� t� likuidojn� trash�gimtarin e hamend�suar dhe aleat�t e tij, p�r t� ruajtur pushtetin.
N� fije t� ekzistenc�s s� tij shekspiriane, Hoxha do t� largoj� thuajse t� gjith� drejtuesit historik� dhe do t� p�rfundoj� jet�n e tij politike me nj� spastrim me nj� justifikim komik. Sigurisht ai arriti q�llimet p�r t� cilat kishte sakrifikuar: nj� pushtet personal absolut dhe pavar�sin� e vendit t� tij. Hoxha ishte nga raca e diktator�ve studioz� dhe t� vetmuar. Pas thyerjes me Bashkimin Sovjetik n� 1961-shin, ai nuk doli m� nga Shqip�ria. Ai jetoi i ngujuar n� qytetin e tij t� ndaluar, duke i lejuar vetes ndonj�her� ndonj� pushim n� Durr�s apo pran� liqenit t� Pogradecit. Ai kalonte koh�n n� bibliotek�n e tij t� mbushur me kryevepra franceze dhe para televizionit. Ai vler�sonte m� s� shumti kanalet italiane. Shkrimtaria e tij u kthye n� nj� lum� fjal�sh. Ai ka n�nshkruar 150 vepra, por jo t� gjitha jan� t� dor�s s� tij.
Funerali i udh�heq�sit
N� vitet e fundit t� jet�s, diktatori stalinian i �varur� n� nj� pallto t� madhe t� zez�, me flok�t e bardh� t� zgjatur, mori nj� pamje romantike. Ai vdiq m� 11 prill 1985, n� or�n 2:00 t� m�ngjesit. Vdekja e tij u lajm�rua menj�her�.
Duke dal� n� bulevardin �Stalin� heshtja �sht� mbres�l�n�se, shum� fytyra dukeshin t� r�nda, shikime t� pik�lluara. Kalimtar�t shihnin m� s� shumti sjelljen time p�r t� gjykuar reagimin tim ndaj ngjarjes. Un� mora nj� pamje munguese dhe u sforcova t� dukesha sa m� transparent t� ishte e mundur. Bulevardi �D�shmor�t e Kombit�, ku ndodhej Komiteti Qendror, �sht� i shkret�. Un� nxitoj dhe arrij pran� Fakultetit. Takoj nj� m�sues q� ka syt� e kuq nga lot�t. N� shesh, nj� studente shum� e mir� �sht� plandosur atje, pran� port�s s� hyrjes, q� ta shohin mir� dhe shfaq nj� dhimbje patetike. Un� manifestova nj� lloj ftoht�sie dhe duke e ndier, mendoj, m� hodhi nj� v�shtrim t� eg�r. Mendova se askush nuk kishte koh� t� m� p�rkushtohej. Nj� p�rgjegj�s m� futi n� zyr�n e tij. Ai m� shpjegoi se kjo vdekje ishte �nj� humbje e paz�vend�sueshme p�r Shqip�rin� dhe se shum� student� kishin qar� �spontanisht� kur kishin m�suar lajmin. Un� e d�gjova me v�mendje pa th�n� asnj� fjal�. Atij iu duk heshtja ime e �uditshme, pasi ai m� njihte m� s� shumti si orator. Sot rolet jan� nd�rruar dhe ai merr n� dor� fjalimin. Ai duhet q� gjat� vizit�s dyjavore t� Sigurimit t� raportoj� reagimin tim. Duke dal�, un� i thash�: �Duhet ta dini se e respektoj dhimbjen tuaj�. Ai realisht ka pamjen e nj� t� prekuri.
Radioja shp�rndan telegramet q� vijn� nga e gjith� Shqip�ria. Ndjeshm�ria spontane nuk ka lidhje fare me k�t� rast, t� gjitha fjalimet mbaronin me t� nj�jt�n fraz�, q� u b� rituale: �Ne do ta kthejm� dhimbjen ton� n� forc�.
N� Tiran�, n� sheshin kryesor u ndalua qarkullimi. P�rgjat� tri dit�ve, popullsia, sipas kategorive profesionale, mbanin radh� para trupit t� Enver Hoxh�s. Radha fillonte n� bulevardin ton� dhe zgjaste 2 kilometra. T� huajt josimpatizant� nuk jan� t� ftuar. �Spiun� n� shpirt, un� pretendoj q� t� zbres bulevardin e D�shmor�ve dhe kund�r rrym�s s� kortezhit. Pas gati 20 metrash, nj� polic me uniform� m� ndalon dhe n� m�nyr� t� sjellshme m� informon se bulevardi �sht� mbyllur. N� televizor ne shihnim parad�n e kortezhit pa ndalur para kufom�s s� Enverit, t� vendosur n� nj� sall� t� Parlamentit.
T� shtun�n, ne u �udit�m nga gjall�ria q� mbizot�ronte n� rrug�t ngjitur. T� rinj q� shkriheshin gazit dhe t� moshuara q� angazhoheshin n� tregtin� e tyre klandestine. Ne ritakuam student� q�, sapo na shquanin, merrnin menj�her� nj� pamje t� ngrir�.
Funerali u zhvillua n� dat�n 15. Arkivoli i Hoxh�s �sht� vendosur n� nj� shtrat topi, t�rhequr nga nj� makin� e vog�l ushtarake, ajo prihej nga 14 ushtar� q� mbanin, secili, mbi nj� jast�k t� kuq, nj� nga dekoratat e tij. Kortezhi ndaloi n� sheshin �Sk�nderbej�. Turma u radhit urt�sisht p�rball� tribun�s dhe �pionier�t q�ndronin n� t� djatht�. Ramiz Alia, n� fjalimin e tij, n� em�r t� Shqip�ris�, betohet p�r besnik�ri ndaj udh�heq�sit t� shquar. Vargani u drejtua nga Varrezat e D�shmor�ve. Prania n� k�t� rrug�tim �sht� e rezervuar vet�m p�r grupet e autorizuara, q� jan� p�rgjith�sisht student�. U prodhuan skena histerie kolektive, t� filmuara me zjarr nga televizioni. Greqia nuk �sht� larg dhe tradita e vajtojcave ekziston gjithashtu edhe n� Shqip�ri. Duke qen� se transmetimi �sht� direkt, �sht� e pamundur q� t� fsheh�sh q� shum� vajza t� reja, me shami n� dor�, prisnin kalimin e kamer�s, p�r t�u shkrehur, me nj� gjest patetik. �donj�ri qasej q� t� dukej m� i d�shp�ruar se fqinji.
N� Varrezat e D�shmor�ve, mbi Tiran�, familja Hoxha, Ramiz Alia dhe p�rgjegj�sit politik� jan� rreshtuar para varrit. Nj� sken� e sh�mtuar do t� shfaqej. Fusha e kamer�s �sht� pushtuar nga fotograf�t, t� cil�t n� m�nyr� t� paturpshme �mitralojn� familjar� e drejtues. Teknik�t e televizionit u k�rkuan fotograf�ve t� b�nin m�njan�, por duke qen� se ata refuzuan, nj� karrel� u vendos n� plan t� par�, mu p�rpara varrit. Pik�llimi i familjar�ve �sht� i sinqert� dhe teksa ark�morti zbret n� tok�, nuk ka m� skena. Nexhmija, gruaja e Hoxh�s, q� p�rgjat� disa dit�ve, n� sall�n e Parlamentit, p�r hir t� propagand�s dhe n�n dritat e pahijshme t� flesheve, duhet t� merrte dor�n e t� shoqit, t�i puthte ballin, t�i �onte lule� u thye. Arkivoli prehet n� fund t� varrit. Ajo i hodhi nj� buqet� me lule t� kuqe dhe papritur kryq�zoi duart si nj� gjest lutjeje. T� bijt� e p�rqafojn� me nj� vrull spontan dhe ajo nis t� m�rm�ris� me nj� z� vajtues. Litania �sht� e �uditshme, pasi me t� qarat p�rzihen keqardhjet dhe parullat. Ramiz Alia, i emocionuar, tenton ta ngush�lloj� duke p�rs�ritur �Ai nuk ka vdekur, ai nuk ka vdekur��. N� pak �aste, Shqip�ria e v�rtet� u shfaq. Sigurisht n� p�rmbledhjen q� u dha menj�her� n� televizion, duart e kryq�zuara u zhduk�n.
N� vitet e fundit t� jet�s, diktatori stalinian i �varur� n� nj� pallto t� madhe t� zez�, me flok�t e bardh� t� zgjatur, mori nj� pamje romantike. Ai vdiq m� 11 prill 1985, n� or�n 2:00 t� m�ngjesit. Vdekja e tij u lajm�rua menj�her�.
Duke dal� n� bulevardin �Stalin� heshtja �sht� mbres�l�n�se, shum� fytyra dukeshin t� r�nda, shikime t� pik�lluara. Kalimtar�t shihnin m� s� shumti sjelljen time p�r t� gjykuar reagimin tim ndaj ngjarjes. Un� mora nj� pamje munguese dhe u sforcova t� dukesha sa m� transparent t� ishte e mundur. Bulevardi �D�shmor�t e Kombit�, ku ndodhej Komiteti Qendror, �sht� i shkret�. Un� nxitoj dhe arrij pran� Fakultetit. Takoj nj� m�sues q� ka syt� e kuq nga lot�t. N� shesh, nj� studente shum� e mir� �sht� plandosur atje, pran� port�s s� hyrjes, q� ta shohin mir� dhe shfaq nj� dhimbje patetike. Un� manifestova nj� lloj ftoht�sie dhe duke e ndier, mendoj, m� hodhi nj� v�shtrim t� eg�r. Mendova se askush nuk kishte koh� t� m� p�rkushtohej. Nj� p�rgjegj�s m� futi n� zyr�n e tij. Ai m� shpjegoi se kjo vdekje ishte �nj� humbje e paz�vend�sueshme p�r Shqip�rin� dhe se shum� student� kishin qar� �spontanisht� kur kishin m�suar lajmin. Un� e d�gjova me v�mendje pa th�n� asnj� fjal�. Atij iu duk heshtja ime e �uditshme, pasi ai m� njihte m� s� shumti si orator. Sot rolet jan� nd�rruar dhe ai merr n� dor� fjalimin. Ai duhet q� gjat� vizit�s dyjavore t� Sigurimit t� raportoj� reagimin tim. Duke dal�, un� i thash�: �Duhet ta dini se e respektoj dhimbjen tuaj�. Ai realisht ka pamjen e nj� t� prekuri.
Radioja shp�rndan telegramet q� vijn� nga e gjith� Shqip�ria. Ndjeshm�ria spontane nuk ka lidhje fare me k�t� rast, t� gjitha fjalimet mbaronin me t� nj�jt�n fraz�, q� u b� rituale: �Ne do ta kthejm� dhimbjen ton� n� forc�.
N� Tiran�, n� sheshin kryesor u ndalua qarkullimi. P�rgjat� tri dit�ve, popullsia, sipas kategorive profesionale, mbanin radh� para trupit t� Enver Hoxh�s. Radha fillonte n� bulevardin ton� dhe zgjaste 2 kilometra. T� huajt josimpatizant� nuk jan� t� ftuar. �Spiun� n� shpirt, un� pretendoj q� t� zbres bulevardin e D�shmor�ve dhe kund�r rrym�s s� kortezhit. Pas gati 20 metrash, nj� polic me uniform� m� ndalon dhe n� m�nyr� t� sjellshme m� informon se bulevardi �sht� mbyllur. N� televizor ne shihnim parad�n e kortezhit pa ndalur para kufom�s s� Enverit, t� vendosur n� nj� sall� t� Parlamentit.
T� shtun�n, ne u �udit�m nga gjall�ria q� mbizot�ronte n� rrug�t ngjitur. T� rinj q� shkriheshin gazit dhe t� moshuara q� angazhoheshin n� tregtin� e tyre klandestine. Ne ritakuam student� q�, sapo na shquanin, merrnin menj�her� nj� pamje t� ngrir�.
Funerali u zhvillua n� dat�n 15. Arkivoli i Hoxh�s �sht� vendosur n� nj� shtrat topi, t�rhequr nga nj� makin� e vog�l ushtarake, ajo prihej nga 14 ushtar� q� mbanin, secili, mbi nj� jast�k t� kuq, nj� nga dekoratat e tij. Kortezhi ndaloi n� sheshin �Sk�nderbej�. Turma u radhit urt�sisht p�rball� tribun�s dhe �pionier�t q�ndronin n� t� djatht�. Ramiz Alia, n� fjalimin e tij, n� em�r t� Shqip�ris�, betohet p�r besnik�ri ndaj udh�heq�sit t� shquar. Vargani u drejtua nga Varrezat e D�shmor�ve. Prania n� k�t� rrug�tim �sht� e rezervuar vet�m p�r grupet e autorizuara, q� jan� p�rgjith�sisht student�. U prodhuan skena histerie kolektive, t� filmuara me zjarr nga televizioni. Greqia nuk �sht� larg dhe tradita e vajtojcave ekziston gjithashtu edhe n� Shqip�ri. Duke qen� se transmetimi �sht� direkt, �sht� e pamundur q� t� fsheh�sh q� shum� vajza t� reja, me shami n� dor�, prisnin kalimin e kamer�s, p�r t�u shkrehur, me nj� gjest patetik. �donj�ri qasej q� t� dukej m� i d�shp�ruar se fqinji.
N� Varrezat e D�shmor�ve, mbi Tiran�, familja Hoxha, Ramiz Alia dhe p�rgjegj�sit politik� jan� rreshtuar para varrit. Nj� sken� e sh�mtuar do t� shfaqej. Fusha e kamer�s �sht� pushtuar nga fotograf�t, t� cil�t n� m�nyr� t� paturpshme �mitralojn� familjar� e drejtues. Teknik�t e televizionit u k�rkuan fotograf�ve t� b�nin m�njan�, por duke qen� se ata refuzuan, nj� karrel� u vendos n� plan t� par�, mu p�rpara varrit. Pik�llimi i familjar�ve �sht� i sinqert� dhe teksa ark�morti zbret n� tok�, nuk ka m� skena. Nexhmija, gruaja e Hoxh�s, q� p�rgjat� disa dit�ve, n� sall�n e Parlamentit, p�r hir t� propagand�s dhe n�n dritat e pahijshme t� flesheve, duhet t� merrte dor�n e t� shoqit, t�i puthte ballin, t�i �onte lule� u thye. Arkivoli prehet n� fund t� varrit. Ajo i hodhi nj� buqet� me lule t� kuqe dhe papritur kryq�zoi duart si nj� gjest lutjeje. T� bijt� e p�rqafojn� me nj� vrull spontan dhe ajo nis t� m�rm�ris� me nj� z� vajtues. Litania �sht� e �uditshme, pasi me t� qarat p�rzihen keqardhjet dhe parullat. Ramiz Alia, i emocionuar, tenton ta ngush�lloj� duke p�rs�ritur �Ai nuk ka vdekur, ai nuk ka vdekur��. N� pak �aste, Shqip�ria e v�rtet� u shfaq. Sigurisht n� p�rmbledhjen q� u dha menj�her� n� televizion, duart e kryq�zuara u zhduk�n.
