Studim libri
(Sejdi BERISHA: �Teatri i Pej�s�-Monografi, botues Club Kultura Pej�, 2012)
Prof Dr Hivzi Muharremi
Monografia e �Teatrit t� Pej�s� e autorit Sejdi BERISHA, e cila koh� m� par� �sht� botuar, p�r mua �sht� nj� ngjarje e ve�ant� kulturore, nj� ngjarje e cila p�r shum� dashamir� t� artit skenik deri me sot ka mundur t� jet� vet�m iluzion, por me k�mb�ngul�sin dhe me pun�n intensive e t� palodhshme t� autorit, kjo vep�r monografike kushtuar institucionit m� t� r�nd�sish�m t� kultur�s Teatrit t� Pej�s, sot �rilind�, rrezaton dhe ndodhet para nesh, vep�r kjo madhore e shkrimtarit dhe publicistit Sejdi Berisha kushtuar k�tij tempulli t� kultur�s, ku kan� aktruar dhe defiluar me qindra emra t� njohur t� arteve skenike dhe jo vet�m t� k�saj fushe.
M� shum� se dy dekada, S. Berisha me p�rkushtim i �sht� qasur nj� projekti t� till�. P�r pun�n sizifiane t� k�tij projekti m� s� miri shprehet autori, ku n� mes t� tjerash thot�: �Kjo �p�rall� p�r k�t� monografi �sht� e kahmotshme dhe se pjesa d�rmuese e materialit t� cilin e kam pas grumbulluar, ka rrug�tuar dhe ka udh�tuar s� bashku me mua, ve�mas n� koh�n e luft�s n� Kosov�.� Pra, si� shihet, autori jo vet�m q� nj� koh� t� gjat� �sht� preokupuar me nj� studim, ta quaj antologjik p�r institucionin kulturor t� arteve skenike n� Pej�, nga i cili rrodh�n emrat m� t� spikatur t� vokacioneve t� ndryshme skenike-artistike. Pra, nuk �sht� p�r tu quditur se me aq k�mbngul�si dhe p�rkushtim t� madh i �sht� qasur p�rpilimit t� materialit studimor, i cili me nj� gjuh� t� leht�, t� past�r dhe t� rrjedhshme, me metodologji shkencore i zbaton metodat komporative, analitike dhe sintetike. Sejdi Berisha d�shmon p�r p�rkushtimin e madh dhe mish�rimin q� e kishte gjat� dekadave me Teatrin e Pej�s, p�rkat�sisht p�r botim t� nj� monografie gjith�p�rfshir�se.
Para se t� shpalosim materialin e t�r�sish�m t� shkruar nga pena e autorit, i cili m� s� kat�r dekada �sht� prezent me shkrime n� shum� revista periodike dhe n� ato t� p�rditshme e shohim t� udh�s q� n� pika t� shkurt�ra, para auditorit t� respektuar n� m�nyr� koncize ta paraqesim jet�shkrimin e krijuesit.
Q� nga shkolla fillore, fillon t� shkruaj poezi, t� cilat s� pari i botohen n� gazet�n �Flaka e V�ll�zrimit� t� Shkupit, e pastaj, n� �Pionieri� dhe n� �Rilindja p�r f�mij�. Nga k�tu z� fill edhe zhvillimi i talentit t� tij edhe si shkrimtar edhe si gazetar. N� vitin 1972 pun�sohet n� Radiotelevizionin e Prishtin�s, p�rkat�sisht n� Radio-Prishtina si korrespondent nga Peja. N� k�t� detyr� q�ndroi deri n� vitin 1990, kur policia serbe me dhun� i d�bon nga vendet e pun�s.
Sejdi Berisha, gjat� pun�s n� Radio-Prishtina ka arriturr titullin e Redaktorit t� Kategoris� s� Par�. N� vitin 1982 nxori numrin e par� t� gazet�s �Peja� dhe ishte themelues i Radio Pej�s (1981). N� vitin 1982 ishte edhe drejtor i k�tij institucioni me r�nd�si t� ve�ant� informative dhe shoq�rore.
�sht� nj�ri prej pun�tor�ve m� t� mir�fillt� t� kultur�s n� Pej� dhe m� gjer�. �sht� an�tar i Lidhjes s� Shkrimtar�ve t� Kosov�s dhe i Lidhjes s� Gazetar�ve t� Kosov�s.
Ka botuar tridhjet libra, nga fushat e ndryshme artistike dhe me qindra v�shtrime kritike, ese, studime etj. Q� nga mosha f�mij�rore kur �sht� kyqur n� teat�r e deri me sot �sht� aktiv me pun�n e tij t� paloshshme dhe frytdh�n�se drejt avancimit e afirmimit t� teatrit.
N� aspektin metodologjik monografia �Teatri i Pej�s� �sht� e konceptuar p�rmes kapitujve duke filluar nga : 1.hyrja, 2. Nga rrjedhat zhvillimore historike t� Pej�s, 3. Fillet e artit skenik n� Pej�, 4. Peja �erdhe nga dol�n artist�t m� t� njohur t� Kosov�s. 5. Periudha e viteve t� 60-ta t� shekullit kaluar, 6. Periudha e rezultateve t� m�dha, 7. Vitet e 70-ta Aktivitetin e teatrit e karakterizojn� p�rgaditjet e dramave komb�tare dhe cil�sia e loj�s n� sken�, 8. Numri i atyre q� u ky��n dhe kontribuan n� zhvillimin e artit skenik �sht� i madh, 9. Angazhimi dhe kontributi i femrave n� zhvillimin e artit skenik n� Pej�, 10. Situata politike n� Kosov� reflektohet edhe n� pun�n e teatrit, 11. Drejtor�t e deritash�m t� teatrit, 12. Gazetar�t t� cil�t e kan� p�rcjell� pun�n dhe rezultatet n� fush�n e artit skenik n� Kosov�. 13. Arti skenik edhe pas Luft�s n� Kosov� vazhdon rrug�timin dhe me kapitullin 14. N� vend t� fjal�s p�rmbyll�se �K�shtjell� shpirt�rore nga e cila nuk mund t� dilet pa e hulumtuar koh�n, pa e k�rkuar vetvet�n�� Kuptohet n� fund 15. Bibliografia dhe 16. Sh�nim p�r autorin.
Do th�n� q� nga trajtimi i gjenez�s s� historikut t� teatrit t� Pej�s, autori jo vet�m q� e ka konsultuar materialin por an�n tekstuale t� kapitujve e ka ilustruar me riprodhime t� shumta duke filluar nga poster�t e shfaqjeve, fotografive si nga ato t� imazheve t� periudhave t� ndryshme historike, ku Peja ka kaluar e deri t� fotot e shfaqjeve dhe portreteve t� krijuesve, numri i t� cil�ve goxha i madh �sht� trajtuar n� monografin� e autorit. E t�ra e k�saj reflektohet n� vlerat ideo estetike t� monografis�.
Kronologjia zhvillimore e Pej�s, vlerat kulturore dhe arti skenik
N� kapitullin e par�, n� m�nyr� kronologjike trajtohet ecuria zhvillimore e qytetit t� Pej�s. Nj� nga qendrat m� t� r�nd�sishme t� Kosov�s e cila q� nga viti 1912 �sht� ve�uar me aktivitete t� ndryshme kulturore. N� gjirin e saj kan� vepruar orkestrina t� ndryshme, si ajo e mandolinave dhe Orkestra frymore, q� ishin raste t� rralla apo nuk ekszistonin n� qendrat tjera. N� vazhd�n e k�tyre grupeve filloi funksionimi i teatrit t� qytetit, i cili p�r nj� koh� t� shkurt�r i tejkaloi t� gjitha p�rmasat komunale dhe u b� nj� nd�r teatrot m� t� njohur dhe m� t� afirmuar jo vet�m n� Kosov� por edhe n� ish vendet e Jugosllavis� s� at�hershme. Gjithashtu, autori na jap� nj� pasqyr� zhvillimore t� shum� aktiviteteve apo manifestimeve q� jan� zhvilluar n� Pej�n e at�hershme si� jan�: �Net�t e Dukagjinit�, Mitingu i Poezis� Revolucionare� dhe Festivali i Teatrove Amatore . Veprimin e m� s� dhjet� klubeve futbollistike, disa prej t� cilave garonin n� rangun m� t� lart� t� futbollit si dhe shum� shoq�ri e klube t� tjera t� hendbollit, basketbollit, atletik�s dhe boksit.
T� gjitha k�to aktivitete t� nd�rmara n� at� koh� d�shmojn� se jeta kulturore dhe sportive ka qen� n� nivel, dhe potenciali i k�tyre fushave ka poseduar emra t� mir�fillt q� kan� ndikuar n� zhvillimin dhe masovizimin si t� kultur�s skenike po ashtu edhe t� asaj sportive. N� kushte dhe rrethana t� tilla ka filluar rrug�timin e vet arti skenik, i cili gjat� dekadave t� ardhshme akoma e m� shum� do t� arrij� t�i d�shmoj� vlerat e veta dhe gradualisht do t� jet� n� hap n� ngritjen e kuadrove skenike. Dhe, p�r nj� koh� t� shkurt�r, permes p�rfaq�simit n� festivale t� ndryshme do t�i d�shmojn� vlerat e veta dhe do t� b�hen laureat t� mir�njohjeve dhe shp�rblimeve t� ndryshme artistike.
Aktiviteteve kulturore t� organizuara n� at� koh�, padyshim nj� ndihmes� t� madhe iu kan� dh�n� edhe zejtar�t pejan si n� aspektin material po ashtu edhe moral e artistik. Pra, zejtar�t, sipas autorit Berisha, u angazhuan n� shoq�ri t� ndryshme qysh n� koh�n e sundimit turk e posa��risht q� nga viti 1914 e tutje. Sipas t� gjitha gjasave, shfaqja e par� n� k�t� periudh�, shikuesve u prezantohet nga Shoq�ria Antoniane, me titull �Zefi i vog�l�, n� t� cil�n nj� nd�r rolet kryesore e interpretoi edhe Mark Gashi, argjendar i njohur e me tradit� t� gjat� n� Pej�.
K�tij aktiviteti q� n� haperimet e para drejt� tempullit skenik i bashkangjiten edhe shum� zejtar� s� bashku me plejad�n e aktor�ve n� teatrin sapo t� formuar, si: Ramiz Loxha, Kadrush Bala, Malo Gami, Ahmet Spahiu, Muharrem Dina, Krist� Berisha, Nuredin Loxha, Rrok Gega, Emine Shabi, Lejtore Krajku, Nazmie Thaqi e t� tjer�, q� do ta fillojn� pun�n e tyre n� teatrin sapo t� formuar. Nj� pjes� e k�tyre aktorve jan� marr� me zeje t� ndryshme. Gjurm�t e artit skenik n� Pej�, sipas autorit datojn� q� nga viti 1900.
N� kapitullin �Fillet e artit skenik n� Pej� datojn� ved�mas q� nga viti 1939, kur fillojn� themelet e para n� organizim t� mbr�mjeve humoristike, me prezantime t� shkurt�ra aktrimi n�p�r oda dhe sht�pi�. K�to ishin xixillonjat e para teatrale q� filluan gradualisht t� joshin nj� num�r t� konsideruesh�m t� qytetar�ve.
N� vitet e 50-60 teatri i Pej�s, jo vet�m q� ishte m� i kompletuar n� aspektin aktoresk, por edhe niveli i shfaqjeve ishte shum� m� cil�sor e m� atraktiv. P�r dashamir�t e artit skenik, n� at� koh�, pjes�t teatrale ishin pjes� e pandashme e jet�s s� tyre. Shfaqjet m� josh�se at�bot� ishin �Dredhit� e Shaptukut� dhe komedia e Kristo Floqit �Burri burr� me rolet e interpretuara nga Krist� Berisha, Ilijaz Nushi, Sytkie Turjaka, Nazmije Thaqi etj.
Gjithashtu duhet p�rmendur edhe dram�n e Jusuf Kelmendit �Hakmarrja�, e cila jasht�zakonisht mir� �sht� pritur nga dashamir�t e teatrit, p�r shkak t� tem�s aktuale q� trajtonte p�r at� koh�.
Aktor�t q� i dhan� shpirt artit skenik dhe vlerave shpirt�rore e kulturore
N� kapitullin �Peja �erdhe prej nga dol�n artist�t m� t� njohur t� Kosov�s�, autori Sejdi Berisha, fillon me nj� hyrje t� shkurt�r duke na prezentuar emrat m� t� njohur t� artist�ve nga fushat e ndryshme t� arteve skenike, e q� padyshim nj� num�r nga ky grup i prezentuar jan� b�r� �mblem� e teatrit shqiptar�. N� mesin e emrave m� t� njohur spikasin: Melihate Ajeti-Qena, Abdurrahman Shala, Malo Gami, Krist� Berisha, Ragip Loxha, Nuredin Loxha, Istref Begolli, Faruk Begolli, Ahmet Spahiu, Ekrem Kryeziu, Igballe Gjurkaj-Qena, Asllan Hasaj, Afrim Kasapolli, Ahmet Jakupi, Selami Taraku etj.
Shtegtimin e vet drejt arritj�s s� cakut n� aspektin profesional, padyshim q� me k�t� brez, Teatri i Pej�s �sht� dashur ta arrij�, apo si� thot� autori: � K�ta dhe shum� tjer�, jet�s skenike, teatrit, filmit, televizionit, akademis� s� arteve dhe p�rgjith�sisht kultur�s i dhan� shpirt p�r t� ecur m� pastaj drejt� t� t� arriturave t� vlerave shpirt�rore dhe kulturore.
Bekim Fehnmiu i ve�ant� n� jet�, i ve�ant� n� aktrim�
N� k�t� kapitull n� m�nyr� analitike �sht� p�rfshir portreti i Faruk Begollit, Bekim Fehmiut, Muharrem Qen�s, Istref Begollit etj. Ve�an�risht me nj� theks t� ve�ant� �sht� ndal n� studimin: Bekim Fehmiu n� sken�n e teatrit t� Pej�s.
P�r aktorin e p�rmasave bot�rore, i cili padyshim fam�n e vet m� t� madhe e ka arritur me �Mbledh�sin e puplave� dhe �Odiseun�.
N� vitin 1955/56 me trupe ne Teatrit Krahinor ka aktruar n� sken�n e teatrit t� Pej�s. Ky artist i madh i bot�s s� artit skenik dhe filmik, me sukses i ka realizuar rolet n� mbi dyzet e pes� filma n� ish-Jugosllavi dhe n� bot�. Autori i librit, kapitullin kushtuar Bekim Fehmiut e fillon me n�ntitull: Uliksi ik�n� Bekim Fehmiu i dha fund jet�s s� tij. Aktori i vet�m shqiptar i p�rmasave bot�rore, i ve�ant� n� jet� dhe aktrim, ishte i ve�ant� edhe n� vdekje dhe amanet��
Gjithashtu, me nj� theks t� ve�ant�, S. Berisha e b�n prezantimin e artistit Istref Begolli, i cili q� nga mosha shum� e hershme ka hyr� n� bot�n e artit skenik, andaj �sht� personaliteti m� i ndritsh�m i sken�s shqiptare. N� vitin 2007 teatri i qytetit i cili kishte arritur t�i kryej� t� gjitha obligimet ligjore p�r avancim n� teatrin profesionist. Vendoset q� em�rtimi t� jet� Teatri Profesionist �Istref Begolli�.
Padyshim, emri i Profesorit Faruk Begolli �sht� b�r� sinonim p�r artin skenik-aktoresk n� Kosov�. Krejt jet�n e shkriu n� d�rrasat e teatrit, e sidomos ishte i mish�ruar me teatrin �Dodona�. Dua t�ia citoj� fjal�t nga intervista e fundit t� Farukut q� jan� edhe n� monografin� �Teatri i Pej�s�: � Kurrgj� nuk kam gabue p�r krejt at� q� kam b�r� n� k�t� jet�. Nuk m� vjen aspak keq q� nuk kam ba edhe m� shum�. Asgj� nuk kam lan� mangut. Kam rr�nu me k�naq�si. E tash, po pres, e �ka po pres? Nuk po pres ma duartrokitje, as rezultate, as kritik�, as� a? Po pres me pushue� me ik�.
Gjithashtu, edhe emri i Krist� Berish�s �sht� ngusht�sisht i lidhur me Teatrin e Pej�s, i cili ka realizuar shum� shfaqje dhe �sht� iniciator p�r themelimin e dram�s shqipe q� nga viti 1945 n� k�t� qytet. Shfaqja m� e suksesshme q� e ka realizuar nga nj� num�r t� shumt� �sht� �Kryet e Hudr�s�.
Me dram�n �Valsi i kuq� fillon fryma e vlerave moderne�
Nd�rsa, me vuarjen e dram�s �Valsi i kuq� n� sken�n e Teatrit t� Pej�s, autorit Sejdi Berisha, fillon t� zbatoj� nj� frym� t� re n� send�rtimin e vlerave moderne n� k�t� institucion. Mund t� themi, p�r her� t� par�, pik�risht me k�t� shfaqje, ku padyshim rol par�sor ka luajtur edhe regjisori Halil Gashi, nd�rsa mesazhin e dram�s e ngrit Selami Taraku, kontribut tjet�r p�r k�t� pjes� kan� dh�n� edhe aktor�t: Shaip Grabovci, Ilijaz Nushi, Nuradin Sadiku, Adnan Limani, Shefqet Zogaj, Ferdije Shabi e Osman Koll�aku, skenografi Nuradin Loxha dhe kompozitori Akil Koci.
N� kapitullin �Arti skenik edhe pas luft�s n� Kosov� e vazhdon rrug�timin�, theksohet se periudha e pas luft�s n� Kosov�, kishte nj� ngecje n� vazhd�n e aktiviteteve t� teatrit, kuptohet p�r shkaqe objektive, ndon�se objektin e teatrit forcat e KFOR-it e kishin planifikuar p�r aktivitetet e tyre. Mir�po nj� ngecje kulturore zgjati deri n� vitin 2001, kur u aft�sua objekti i Kino-Teatrit �Jusuf G�rvalla�, i cili deri n� lirimin e teatrit t� qytetit sh�rbeu p�r aktivitete t� ndryshme kulturore. Me rihapjen e teatrit me 26 prill 2003, arti skenik e filloi shtegtimin e vet drejt teatrit profesionist, ku edhe vizioni i Drejtoris� s� Kultur�s dhe ekzekutivit komunal, ishte q� Peja pas nj� kohe shum� t� gjat� dhe me nj� historik mjaft� t� bujsh�m, m� n� fund t� b�het qyteti i kat�rt me teat�r profesional.
N� kapitullin n� vend t� fjal�s p�rmbyll�se: �K�shtjell� shpirt�rore nga e cila nuk mund t� dilet pa e hulumtuar koh�n, pa e k�rkuar vetveten..�, shkrimtari dhe publicisti Sejdi Berisha, n� m�nyr� poetike e prezanton rrug�timin zhvillimor t� Teatrit t� Pej�s, i cili kishte nj� historik t� bujsh�m e ku caku kryesor ishte shtegtimi drejt� arritjes s� statusit profesionist.
Institucioni kulturor i cili shp�rblehet me nj� vep�r t� madhore dhe gjith�p�rfshir�se
Dhe n� fund, lirisht mund t� them se autori Sejdi Berisha, ia ka arrit� q�llimit, pik�synimi i t� cilit ka qen� q� m� n� fund edhe Teatri i Pej�s t� shp�rblehet me nj� vep�r gjith�p�rfshir�se, t� artist�ve t� cil�t t�r� jet�n ia kan� kushtuar artit skenik-aktrimit.
Nuk �sht� p�r tu �uditur p�rse doli nj� vep�r kaq e suksesshme, kur dihet fakti se autori i k�saj monografie jo vet�m q� ishte krijues i t� gjitha fushave artistike, por nj�herit ishte i mish�ruar me bot�n e artit, ishte artist me plot� kuptimin e fjal�s, njoh�s i mir� i t� gjitha zhanreve artistike, mos t� p�rkufizohem vet�m n� at� skenik. Andaj, me k�naq�si t� madhe mund t� konstatoj� se kjo vep�r e shkrimtarit dhe publicistit Sejdi Berisha, �sht� vep�r antologjike p�r Teatrin e Pej�s.
Studimin e shkrimit recensional do ta p�rmbylli me mendimin p�rfundimtar t� autorit n ga kapitulli i fundit �N� vend t� fjal�s p�rmbyll�se�: �Un� kaq thash� por, jo aq sa kam d�shiruar, aq sa d�shiroj p�r ta flakur mjegull�n, nebuloz�n dhe smir�n, t� cilat me decenie mbase me shekuj i kan� ngat�rruar ecjet� Kjo �sht� e t�r� ajo q� kam mundur t� them e t� shkruaj p�r teatrin. Kjo �sht� ajo q� ka dh�n� Teatri i Pej�s, ky ishte i t�r� thesari q� e vuri si themel dhe i forcoi vlerat shpirt�rore dhe kulturore�!