Mitologjia shqiptare me zana e djaj, por pa zota

Arshi Pipa

P�r her� t� par� �sht� botuar n� gazet�n �standard�, i p�rkthyer n� shqip, studimi i Arshi Pip�s p�r mitologjin� shqiptare shkruar p�r Diksionerin francez t� Mitologjive t� botuar n� vitin 1981 n� Paris nga Y. Bonnefoy, vol. I ff. 5-7. At�her� �far� paraqet si fizionomi t� vet�n, si tipare dalluese, mitologjia shqiptare? � pyet Pipa n� pjes�n e m�poshtme, pasi hedh v�shtrimin mbi disa mite q� jan� t� njohura edhe p�r disa popuj t� Ballkanit, duke dh�n� p�rgjigjen se mitologjia shqiptare dallon, se nuk ka zota dhe hyjnit� jan� t� dor�s s� dyt�.






Mitologjia shqiptare nuk p�rb�n ende objektin e nj� monografije, por subjekti �sht� trajtuar n� shum� ese dhe artikuj t� gjuh�sis�, folklorit dhe etnografis�. Mund t� thuhet se kjo mitologji �sht� e tipit pagan ballkanik. Fet� monoteiste q� i jan� mbivendosur � katolike n� Veri, ortodokse n� Jug, islamike n� mbar� vendin � pak e kan� prekur natyr�n e saj. Historia e shqiptar�ve, origjina e t� cil�ve fillon q� nga migrimet e para indoeuropiane n� Ballkan, �sht� nj� vazhdim�si pushtimesh nga ana e popujve q� i rrethojn�: romak�, gjat� Lasht�sis�, sllav�, grek� e italian� n� Mesjet�, turq, n� fillim t� er�s moderne. Prandej pritet q� mitologjia shqiptare t� jet� mjaft sinkretike. Mund t� flitet p�r shtresa alogjene p�rgjat� boshtit t� nj� konstanteje leht�sisht t� identifikueshme q� �sht�: kulti i karakterit (genit) t� rac�s.

Hyjnit� e k�saj mitologjije jan� thuajse t� gjith� pagan�. Aty jan� nuset e malit dhe k�shetat, por edhe shtojzavallet dhe zanat. Gjenden gjigant� t� kobsh�m baloz�t, katallajt, por edhe thop�at (xhuxhat q� arg�tohen duke shpotitur njer�zit). Ndeshen edhe karkanxhol�t dhe nj� variant i kacilmicit. �P�rbindshat jan� me shumic�: gogol�t, ku�edrat, lubit�. Metamorfozat jan� t� shpeshta: burri shnd�rrohet n� dre, ujk, hut; gruaja n� nuse lale, qyqe, turtullesh�. Hyjnit� e sht�pis� mund t� ken� nj� form� njer�zore si nana e votr�s ose shtazore (vitore, nj� lloj gjarp�ri). Flijohen kafsh�t (dikur femrat) mbi themelet e nj� nd�rtese; B�hen magjira (p. sh. p�r ta b�r� mashkullin impotent). Ka k�ng� namatisjeje, t� tjera p�r t� sjell� shiun. Gjuhet me gur� h�na e eklipsuar p�r t� trembur ujq�rit q� e sulmojn�. Objektet magjike � pasqyrat, nuskat, unazat�luajn� nj� rol t� madh. I besohet syrit t� keq, �ndrrave paralajm�ruese. I besohet fuqis� s� gur�ve, bim�ve. Por kryesisht i besohet fuqis� s� heroit.

Kulti i heroit, i d�shmuar nga nj� tradit� e gjat� komb�tare q� pasqyrohet n� epopen� popullore si dhe n� t� drejt�n zakonore, ka ruajtur nj� karakter mitik n� disa krahina t� Shqip�ris� s� Veriut. T� mbrojtur nga male t� thepisur, banor�t e tyre kan� mundur t�u rezistojn� kolonizimeve romake dhe sllave dhe madje kan� mundur t� ruajn� nj� lloj autonomije gjat� sundimit turk. Barinjt� e Veriut, n� pjes�n m� t� madhe katolik�, vazhdojn� te quhen Uk, Dash, Shpend, Sokol: ata adhurojn� zjarrin (ta p�shtysh �sht� tabu), betohen p�r Qiell e p�r Tok�, vajtojn� t� vdekurit e tyre duke g�rvishtur fytyr�n sipas nj� rituali q� �sht� mbeturin� e nj� valleje; u besojn� or�ve t� vendit, shpirtrave, djaj�ve, magjistareve, vampir�ve. Totemizmi dhe animizmi p�rzihen me mitet klasike dhe me legjendat mesjetare. Uliksi e Perseu i kan� ekuivalent�t e tyre. Polifemi shqiptar (KK5) quhet katall�, n� kujtim t� mizorive t� mercenar�ve katalanas t� shek. XIV t�. Zana, mbrojt�sja e heroit, �sht� deri etimologjikisht e af�rt me Dian�n (per�ndesha romake shoq�rohet nga nj� drenush�, kafsha e hyjnis� shqiptare �sht� dhija e eg�r), kurse p�r funksionet e saj ajo merr nga zana sllave, Vila. Vet� emri shtojzavalle �sht� nj� rast sinkretizimi pagano�kristian: Shtoj, Zo(t), vallet.

Shum� nga k�to besime pagane jan� t� nj�llojta p�r m� shum� se nj� popull ballkanik, nd�rsa t� tjera jan� me origjin� latine e ndoshta kelte. At�her� �far� paraqet si fizionomi t� veten, si tipare dalluese, mitologjia shqiptare?

Kjo mitologji nuk ka zota. Hyjnit� jan� t� dor�s s� dyt� dhe nuk kan� emra t� p�rvetsh�m, ose emri i tyre �sht� kolektiv. Betohet p�r qiell e p�r tok�, th�rritet dielli e h�na. Por jan� vet�m personifikime elementesh ose sendesh fizike, jo persona. Nd�rmjet elementeve toka �sht� mbizot�ruese. Cil�sia sip�rore e heroit, ose i heroin�s t� �on tek ajo: burri i dheut, e bukura e dheut. Beja m� gur �sht� solemne. (Gje�ov $ 534). Kush betohet mbi gur� do t� ngurt�sohet n�se e shkel betimin e tij. (zanat e kan� fuqin� e v�shtrimit q� ngurt�son) Gjenden murana aty ku dikush ka qen� vrar� p�r gjakmarrje

(�abej 360). Dhe hidhen gur� p�r t� leht�suar lodhjen � (me lan� prites�n).

Nj� tjet�r tipar`dallues �sht� mungesa e nj� jete p�rtej �varrit. Qielli nuk ka asgj� qiellore, nuk ekziston ferri. Besimi te kukuth�t, luget�rit, vurkullak�t �sht� i p�rhapur; por k�ta jan� shpirtra t� munduar q� toka i flak jasht� p�r shkak t� ndonj� keqb�rjeje t� r�nd�. Ky shpirt �sht� nj� hie ose nj� abe nj� mb�shtjellje trupore e pajisur me nje mbeturin� materialiteti (ai mund t� ngrej� pesha).

Mitologjia shqiptare me zana e me djaj, por pa zota e pa eskatologji dhe ku vet� konceptimi i shpirtit �sht� plot�sisht negativ, �sht� pra, krejt�sisht tok�sor. Ajo �sht� organizuar rreth bipolaritetit etik t� s� mir�s dhe s� keqes. Nga nj�ra an� ka nj� monst�r � kul�edra ose ku�edra, mamadraga - e p�rfytyruar si nj� gjarp�r me shtat� koka q� than ujrat dhe helmon ajrin. N� an�n tjet�r ka nj� hero mitik q� e p�rball n� shpell�n e tij dhe e mbyt. N� Jug, ku pushteti i Sulltanit z�v�nd�soi at� t� Perandorit bizantin, shpesh ky hero �sht� fisnik (djali i mbretit), nd�rsa n� Veri ai �sht� nj� bir i popullit i lindur drangue. Njeriu-drangu ka flatra n�n krah�, ai mund t� fluturoj�. K�tu njihet miti i Herkulit q� lufton Hydr�n, q� u b� pastaj ai i Sh�n Gjergjit q� mbyt dragoin. Sh�n Gjergji �sht� shum� popullor n� Shqip�ri, dhe festa e tij p�rket me ardhjen e pranver�s. Gjergj �sht� gjithashtu emri i nj� heroi q� �liron vendin e vet nga nj� monst�r i zi i dalur nga deti, n�at� q� �sht�, ndoshta, rapsodia m� e bukur shqiptare.

Mitologjia shqiptare, monumenti i s� cil�s �sht� cikli i rapsodive t� Veriut, ekzalton nj� konceptim t� jet�s heroike tep�r etnike. Heronjt� kryesor� t� k�tij cikli, Muji e Halili, kan� emra mysliman�, t� huazuar nga k�ng�t epike boshnjake, nga t� cilat huazojn� edhe metrik�n (rapsodit� k�ndohen n�n tingujt e lahut�s). Por k�to elemente alogjene nuk e prishin aspak substraktin autokton t� k�ng�ve mitike. Muji �sht� nj� bari q� zanat e maleve, n� k�mbim t� nj� sh�rbimi q� ai u ka b�r�, e kan� pajisur me nj� fuqi mbinjer�zore � ai mund t� shkul� me rr�nj� lisat (KK7). Nj� rapsodi tjet�r ia atribuon k�t� fuqi talentit t� tij prej gjahtari: ai ka mundur t� kap� tri dhit� me brir� ari ku fshihet fuqia e zanave (KK1). Muji i masakron armiqt� e tij, sllav�t, por jo pa p�suar dhe ai vet�. Nj� rapsodi e tregon t� plagosur r�nd�, t� shoq�ruar nga shpirti i tij mbrojt�s, ora, mes nj� gjarp�ri q� i kujdeset dhe nj� ujku q� e ruan (KK23). Kur ai vdes, armiku vjen ta provokoj� n� varrin e tij. Ai zgjohet dhe th�rret, me nd�rmjet�sin� e nj� zogu, ndihm�n e Halilit, q� vret Sllavin dhe �varros v�llain e vet (KK32). Muji kthehet n� jet�. Nj� dit� ai b�n mbi dor�n e vet prov�n e plumbit. Kur e sheh dor�n e shpuar, ai e di q� koha e tij ka mbaruar. Ai zhduket at�her� n�n tok�, si Edipi n� Kolon�, p�r t� pritur, me durim, kthimin mbi tok� t� er�s heroike (KK Parath�nie).

Vico e konceptoi historn� e nj�rezimit si nj� proces ciklik q� kalon n�p�rmjet tri fazave: teologjike, historike dhe njer�zore. Mend�sija mitologjike shqiptare e ka zbehur t� par�n, p�r t�u ndjer� e k�naqur n� t� dyt�n, duke refuzuar t� dal� jasht� saj. Muji nuk �sht� i vetmi p�rfaqsues i k�saj mend�sije. Nj� shembull tjet�r �sht� ai i vet� heroit komb�tar, Gjergj Kastriotit, i mbiquajtur Skanderbeg (1405- 1468). Humanisti shiptar, Marin Barleti, q� ka shkruar t� par�n histori n� form� romani t� heroit, (v. 1510) tregon se n�na e tij �nd�rroi se po lind�te nj� dragua, trupi i t� cilit mbulonte gjith� Shqip�rin�, dhe q� goja e tij shqyente turqit. Populli e kaq p�rpunuar k�t� mit, duke e b�r� Skand�rbeun nj� titan q� mund t� shtrije p�rtok� �pes�dhjet� burra� dhe musteqet e t� cilit jan� �kat�r p�ll�mb�. Ai hjedh kund�r armiqve q� e rrethojn� shk�mbinj �t� m�dhenj sa nj� sht�pi�, dhe ndalon me �nj� t� r�n� t� k�mb�s� ujrat e nj� lumi p�r t� mos i l�n� armiqt� t� kalojn�. Ai �sht� i pac�nuesh�m mbasi �ka lindur me k�mish� (d.m.th. i mb�shtjellur me placent�n). Kali i tij fluturon nga nj� shkrep te tjetri, duke l�n�, kur prek tok�n, gjurm�t e patkojve t� tij � q� shihen edhe sot. Dhe kur Skanderbeu vdes, populli e �varros p�r t� b�r� me kockat e tij nuska (Ska. 113, 116, 113, 24,25, 127,206).

P�rktheu nga origjinali (n� fr�ngjisht): Nedret Kalakulla





BIBLIOGRAFI



HAHN, J. VON. Albanesiche Studien 1-3, Iena, 1854; Griechische und albanische M�rshen I-II, Leipsig, 1864. PEDERSEN, HOLGER : Zur albanesischen Volkskunde, Copenhague, 1898. LAMBERTZ, MAXIMILIAN, Albanische M�rchen und andere Texte zur albanischen Volkskunde, Vienne, 1922. JOLK, NORBERT, Linguistisch-kulturhistorische Untersuchungen aus dem Bereiche des Albanischen, Berlin-Leipzig. 1923 Visaret e Kombit II; Kang� kreshnik�sh e legjenda, �Le Tr�sor de la Nation II ; Chants �piques et l�gendes� (B. PALAJ, D.KURTI) Tirana 1937 (shkur. KK). GJE�OV, SHTJEF�N, Codice di Lek Dukagjini ossia diritto consuetudinario delle montagne d�Albania (p�rk. P.DODAJ) Rom� 1941. �ABEJ, EQREM, �Albanische Volkskunde � te S�dost-Forschungen XXV (1996): 333-87 (p�rmban nj� list� pothuajse t� plot� t� hyjnive dhe t� monstrave). Tregime dhe k�ng� popullore p�r Skenderbeun, (Q. HAXHIHASANI, Z.SAKO) Tirana 1967 (shkur. Sca)

PIPA. A. Rusha, Munich 1968 (poem� epike q� p�rmban elemete mitike). CAMAJ, M. Legjenda, Rom� 1964 (poema lirike t� bazuara mbi legjenda e mite)