Shkrimtari i shquar shqiptar Ismail Kadare, ka folur p�r gazet�n �New York Daily News�.
Zoti Kadare, a mund ta filloj duke ju p�rg�zuar p�r nominimin tuaj t� radh�s p�r �mimin Nobel p�r Let�rsi. Duke qen� se ky nuk �sht� nominimi juaj i par�, madje nj� prej t� shumt�ve, si e shihni k�t� proces?
Mendoj se nominimi p�r �mimin �Nobel�, qoft� edhe i p�rs�ritur, �sht� nj� k�naq�si p�r �do shkrimtar. Nd�rkaq, dihet se t� gjith� t� nominuarit humbin (nuk fitojn�), me p�rjashtim t� fitimtarit. Megjithat� kjo nuk p�rb�n ndonj� arsye p�r t�u m�rzitur.
A ka ndryshuar ndjesia juaj ndaj kandidimit, nga i pari deri te ai i tanishmi?
Kjo varet nga rasti. P�r shembull, un� kam qen� kandidat p�r her� t� par� n� koh�n kur vendi im, Shqip�ria, ka qen� jo vet�m nj� vend komunist, por nj� vend stalinist, m� i ashpri n� Europ�. Dihej se n� nj� vend t� till� ky �mim nuk do t� pranohej kurrsesi. K�shtu q� g�zimi im ka qen� i p�rzier me shqet�simin e refuzimit t� detyruar.
�far� mund t� ndodhte?
M� 1958, kur shkrimtari rus-sovjetik Past�rnak, fitoi �mimin �Nobel�, kund�r tij shp�rtheu nj� fushat� armiq�sore n� Bashkimin Sovjetik. Kam qen� student p�r let�rsi n� Mosk� n� at� koh�. Instituti yn� merrte pjes� n� fushat�. Dit�n student�t dilnin n� miting kund�r Past�rnakut, kurse nat�n �nd�rronin �fatin� e tij. (Dometh�n� ta fitonin at� �mim �borgjez�, pastaj t� b�hej �t� b�hej.) Past�rnaku u k�rc�nua nga shteti: n� qoft� se nuk e refuzonte �mimin, do t� d�bohej nga vendi i tij. Kurse po t� ndodhte kjo n� Shqip�ri, nuk do t� kishte d�bim, por shum� m� keq: burg ose pushkatim. K�t� ngjarje e kam p�rshkruar n� nj�rin nga romanet e mia t� hershme, q� titullohet: �Muzgu i per�ndive t� step�s�.
Duke par� librat tuaj t� shumt� duket se Shqip�ria ka qen� burimi juaj i frym�zimit p�r shum� dhjet�vje�ar� por n� kontekste t� ndryshme�
K�shtu thuhet zakonisht, por mendoj se kjo nuk �sht� fort e sakt�. Subjektet e veprave t� mia kan� t� b�jn� me nj� pjes� t� madhe t� globit tok�sor: nga piramidat e Egjiptit te muri kinez. Kjo nuk �sht� ndonj� ve�anti e imja. Nj� pjes� e shkrimtar�ve nuk e njohin kufizimin gjeografik apo historik. Let�rsia e ka p�rmas�n globale n� natyr�n e vet. Pavar�sisht nga koha apo vendi ku prodhohet, ajo synon aty p�r aty gjith� bot�n dhe gjith� koh�rat. Me fjal� t� tjera, mund t� thuhet se kur nj� popull arrin t� krijoj� let�rsi ose art t� �muar, ai nuk e shfryt�zon p�r vete, si� b�n me pasurit� e tjera, ta z�m� naft�n (m� falni p�r krahasimin), por ia fal si dhurat� gjith� njer�zimit. Mendoj se kjo �sht� nj� nga ve�antit� m� t� mrekullueshme t� artit. Fal� k�saj mrekullie, Shekspiri, p�r shembull, i p�rket po aq Anglis� e gjuh�s angleze, sa gjith� bot�s. E k�shtu me radh�, gjith� gjenit� e njer�zimit.
Kush apo �far� ju ka influencuar m� s� shumti n� formimin tuaj letrar?
Ndikimet e mia m� t� ndjeshme kan� qen� nga ai q� mund t� quhet �krahu i zymt� i let�rsis� bot�rore� (Dante, Shekspiri, Kafka). Pastaj nga pjesa antike e saj, kryesisht tragjedis� greke, dhe, pa dyshim, nga tradita shqiptaro-ballkanike.
�far� mendoni p�r fest�n e 100-vjetorit t� pavar�sis� t� Shqip�ris�?
N� 100 Vjetorin e Pavar�sis� s� shtetit t� tyre, shqiptar�t mund t� thon� se ky ka qen� shekulli m� i r�nd�sish�m e nj�her�sh m� dramatiku n� historin� e tyre. Shk�putja nga Perandoria Osmane, dalja nga komunizmi dhe rikthimi n� kontinentin m�m�, Europ�n, mund t� p�rcaktohen si tri ngjarjet themelore t� k�tij kombi. T� gjitha k�to ndodh�n brenda k�tyre 100 viteve. Dhe mendoj se nuk jan� pak.
Si e gjen ky p�rvjetor sot kombin shqiptar?
Gadishulli i Ballkanit, n� t� cilin b�n pjes� Shqip�ria, njihet sot si nj� nga zonat m� t� shqet�suara t� Europ�s. Ndon�se pranohet nj�z�ri si zanafilla antike e qytet�rimit europian, kjo biografi e fisme nuk e ka shp�tuar dot nga cil�simi si gadishull problematik, me t� cilin Europa e Bashkuar ka vite q� detyrohet t� merret.
�sht� nj� gj� pozitive, q� t� gjith� popujt e gadishullit kan� nj� synim t� p�rbashk�t: hyrjen n� Europ�. Mir�po kjo d�shir� bashkuese, nuk mjafton, p�r fat t� keq q� ata ta kap�rcejn� p�r�arjen e tyre proverbiale. Kam pasur rastin t� theksoj se jan� tre popuj n� Ballkan prej t� cil�ve varen shum� gj�ra: grek�t, shqiptar�t dhe serb�t. Jan� fqinj� shekullor�, ndon�se identitetet, gjuh�t, madje alfabetet i kan� krejt t� ndryshme nga nj�ri-tjetri. Megjithat�, kjo nuk p�rb�n asnj� arsye q� t� p�rligj� munges�n e harmonis� midis tyre. E thash� k�t� p�r t� ardhur te mendimi se, n� qoft� se nga k�to tre kombe, nj�ri prej tyre, kombi shqiptar, ka jo nj�, por dy shtete n� Ballkan, Shqip�rin� dhe Kosov�n, e shoh k�t� faktor si p�rgjigje t� dyfisht� q� ka ky komb p�r vendosjen e harmonis� dhe paqes n� gadishull.
Q� kur veprat tuaja u p�rkthyen s� pari n� fr�ngjisht dhe pastaj n� anglisht, ato kan� mb�rthyer v�mendjen e elit�s letrare si edhe at� t� lexuesve t� thjesht� n� mbar� bot�n. �far� konsideroni si m� t� r�nd�sishmen n� k�t� sukses tuajin?
P�rkthimi dhe vler�simi i vepr�s sime n� Per�ndim, n� fillim t� vitit 1970, ka qen� ngjarja m� e befasishme dhe unikale n� jet�n time si shkrimtar. Ndoshta k�to fjal� duken t� tepruara, por un� do t�jua shpjegoj p�rse. Ky ishte nj� paradoks p�r nj� shkrimtar t� njohur t� nj� vendi stalinist, shteti m� antiper�ndimor i Europ�s, nga t� gjitha pik�pamjet. Pyetja �p�rse?� do t� b�hej nga t� gjith�, e n� radh� t� par� nga vet� Shqip�ria komuniste. P�rse na e p�lqejn� k�t� shkrimtar armiqt� tan�? Pyetja do t� b�hej n� nj� tjet�r sens nga njer�zit liberal� n� Shqip�ri, nga lexuesit per�ndimor�, nga un� vet�.
Nuk isha p�rfaq�sues i ndonj� l�vizjeje kund�r regjimit (nj� gj� e till� as q� p�rfytyrohej n� Shqip�ri), as disident i shpallur, i burgosur etj. Isha thjesht nj� shkrimtar. Nga ky botim dhe nga ky vler�sim n� Per�ndim, kisha b�r� nj� zbulim t� madh: mund�sit� e mrekullueshme t� let�rsis�. Duke qen� n� nj� vend q� konsiderohej si nj� burg i madh, kisha shkruar let�rsi q� p�lqehej, q� �mohej n� bot�n e lir�. Shkurt, kisha b�r� let�rsin� q� duhej. Kisha hyr� n� klubin e letrave europiane. Me fjal� t� tjera, kisha nd�rruar koh�: nga koha e rendit stalinist kisha hyr� n� koh�n universale t� artit. Ishte sikur t� kapje t� ardhmen, ta prekje, t� jetoje n� t�.
Zoti Kadare, a mund ta filloj duke ju p�rg�zuar p�r nominimin tuaj t� radh�s p�r �mimin Nobel p�r Let�rsi. Duke qen� se ky nuk �sht� nominimi juaj i par�, madje nj� prej t� shumt�ve, si e shihni k�t� proces?
Mendoj se nominimi p�r �mimin �Nobel�, qoft� edhe i p�rs�ritur, �sht� nj� k�naq�si p�r �do shkrimtar. Nd�rkaq, dihet se t� gjith� t� nominuarit humbin (nuk fitojn�), me p�rjashtim t� fitimtarit. Megjithat� kjo nuk p�rb�n ndonj� arsye p�r t�u m�rzitur.
A ka ndryshuar ndjesia juaj ndaj kandidimit, nga i pari deri te ai i tanishmi?
Kjo varet nga rasti. P�r shembull, un� kam qen� kandidat p�r her� t� par� n� koh�n kur vendi im, Shqip�ria, ka qen� jo vet�m nj� vend komunist, por nj� vend stalinist, m� i ashpri n� Europ�. Dihej se n� nj� vend t� till� ky �mim nuk do t� pranohej kurrsesi. K�shtu q� g�zimi im ka qen� i p�rzier me shqet�simin e refuzimit t� detyruar.
�far� mund t� ndodhte?
M� 1958, kur shkrimtari rus-sovjetik Past�rnak, fitoi �mimin �Nobel�, kund�r tij shp�rtheu nj� fushat� armiq�sore n� Bashkimin Sovjetik. Kam qen� student p�r let�rsi n� Mosk� n� at� koh�. Instituti yn� merrte pjes� n� fushat�. Dit�n student�t dilnin n� miting kund�r Past�rnakut, kurse nat�n �nd�rronin �fatin� e tij. (Dometh�n� ta fitonin at� �mim �borgjez�, pastaj t� b�hej �t� b�hej.) Past�rnaku u k�rc�nua nga shteti: n� qoft� se nuk e refuzonte �mimin, do t� d�bohej nga vendi i tij. Kurse po t� ndodhte kjo n� Shqip�ri, nuk do t� kishte d�bim, por shum� m� keq: burg ose pushkatim. K�t� ngjarje e kam p�rshkruar n� nj�rin nga romanet e mia t� hershme, q� titullohet: �Muzgu i per�ndive t� step�s�.
Duke par� librat tuaj t� shumt� duket se Shqip�ria ka qen� burimi juaj i frym�zimit p�r shum� dhjet�vje�ar� por n� kontekste t� ndryshme�
K�shtu thuhet zakonisht, por mendoj se kjo nuk �sht� fort e sakt�. Subjektet e veprave t� mia kan� t� b�jn� me nj� pjes� t� madhe t� globit tok�sor: nga piramidat e Egjiptit te muri kinez. Kjo nuk �sht� ndonj� ve�anti e imja. Nj� pjes� e shkrimtar�ve nuk e njohin kufizimin gjeografik apo historik. Let�rsia e ka p�rmas�n globale n� natyr�n e vet. Pavar�sisht nga koha apo vendi ku prodhohet, ajo synon aty p�r aty gjith� bot�n dhe gjith� koh�rat. Me fjal� t� tjera, mund t� thuhet se kur nj� popull arrin t� krijoj� let�rsi ose art t� �muar, ai nuk e shfryt�zon p�r vete, si� b�n me pasurit� e tjera, ta z�m� naft�n (m� falni p�r krahasimin), por ia fal si dhurat� gjith� njer�zimit. Mendoj se kjo �sht� nj� nga ve�antit� m� t� mrekullueshme t� artit. Fal� k�saj mrekullie, Shekspiri, p�r shembull, i p�rket po aq Anglis� e gjuh�s angleze, sa gjith� bot�s. E k�shtu me radh�, gjith� gjenit� e njer�zimit.
Kush apo �far� ju ka influencuar m� s� shumti n� formimin tuaj letrar?
Ndikimet e mia m� t� ndjeshme kan� qen� nga ai q� mund t� quhet �krahu i zymt� i let�rsis� bot�rore� (Dante, Shekspiri, Kafka). Pastaj nga pjesa antike e saj, kryesisht tragjedis� greke, dhe, pa dyshim, nga tradita shqiptaro-ballkanike.
�far� mendoni p�r fest�n e 100-vjetorit t� pavar�sis� t� Shqip�ris�?
N� 100 Vjetorin e Pavar�sis� s� shtetit t� tyre, shqiptar�t mund t� thon� se ky ka qen� shekulli m� i r�nd�sish�m e nj�her�sh m� dramatiku n� historin� e tyre. Shk�putja nga Perandoria Osmane, dalja nga komunizmi dhe rikthimi n� kontinentin m�m�, Europ�n, mund t� p�rcaktohen si tri ngjarjet themelore t� k�tij kombi. T� gjitha k�to ndodh�n brenda k�tyre 100 viteve. Dhe mendoj se nuk jan� pak.
Si e gjen ky p�rvjetor sot kombin shqiptar?
Gadishulli i Ballkanit, n� t� cilin b�n pjes� Shqip�ria, njihet sot si nj� nga zonat m� t� shqet�suara t� Europ�s. Ndon�se pranohet nj�z�ri si zanafilla antike e qytet�rimit europian, kjo biografi e fisme nuk e ka shp�tuar dot nga cil�simi si gadishull problematik, me t� cilin Europa e Bashkuar ka vite q� detyrohet t� merret.
�sht� nj� gj� pozitive, q� t� gjith� popujt e gadishullit kan� nj� synim t� p�rbashk�t: hyrjen n� Europ�. Mir�po kjo d�shir� bashkuese, nuk mjafton, p�r fat t� keq q� ata ta kap�rcejn� p�r�arjen e tyre proverbiale. Kam pasur rastin t� theksoj se jan� tre popuj n� Ballkan prej t� cil�ve varen shum� gj�ra: grek�t, shqiptar�t dhe serb�t. Jan� fqinj� shekullor�, ndon�se identitetet, gjuh�t, madje alfabetet i kan� krejt t� ndryshme nga nj�ri-tjetri. Megjithat�, kjo nuk p�rb�n asnj� arsye q� t� p�rligj� munges�n e harmonis� midis tyre. E thash� k�t� p�r t� ardhur te mendimi se, n� qoft� se nga k�to tre kombe, nj�ri prej tyre, kombi shqiptar, ka jo nj�, por dy shtete n� Ballkan, Shqip�rin� dhe Kosov�n, e shoh k�t� faktor si p�rgjigje t� dyfisht� q� ka ky komb p�r vendosjen e harmonis� dhe paqes n� gadishull.
Q� kur veprat tuaja u p�rkthyen s� pari n� fr�ngjisht dhe pastaj n� anglisht, ato kan� mb�rthyer v�mendjen e elit�s letrare si edhe at� t� lexuesve t� thjesht� n� mbar� bot�n. �far� konsideroni si m� t� r�nd�sishmen n� k�t� sukses tuajin?
P�rkthimi dhe vler�simi i vepr�s sime n� Per�ndim, n� fillim t� vitit 1970, ka qen� ngjarja m� e befasishme dhe unikale n� jet�n time si shkrimtar. Ndoshta k�to fjal� duken t� tepruara, por un� do t�jua shpjegoj p�rse. Ky ishte nj� paradoks p�r nj� shkrimtar t� njohur t� nj� vendi stalinist, shteti m� antiper�ndimor i Europ�s, nga t� gjitha pik�pamjet. Pyetja �p�rse?� do t� b�hej nga t� gjith�, e n� radh� t� par� nga vet� Shqip�ria komuniste. P�rse na e p�lqejn� k�t� shkrimtar armiqt� tan�? Pyetja do t� b�hej n� nj� tjet�r sens nga njer�zit liberal� n� Shqip�ri, nga lexuesit per�ndimor�, nga un� vet�.
Nuk isha p�rfaq�sues i ndonj� l�vizjeje kund�r regjimit (nj� gj� e till� as q� p�rfytyrohej n� Shqip�ri), as disident i shpallur, i burgosur etj. Isha thjesht nj� shkrimtar. Nga ky botim dhe nga ky vler�sim n� Per�ndim, kisha b�r� nj� zbulim t� madh: mund�sit� e mrekullueshme t� let�rsis�. Duke qen� n� nj� vend q� konsiderohej si nj� burg i madh, kisha shkruar let�rsi q� p�lqehej, q� �mohej n� bot�n e lir�. Shkurt, kisha b�r� let�rsin� q� duhej. Kisha hyr� n� klubin e letrave europiane. Me fjal� t� tjera, kisha nd�rruar koh�: nga koha e rendit stalinist kisha hyr� n� koh�n universale t� artit. Ishte sikur t� kapje t� ardhmen, ta prekje, t� jetoje n� t�.