Mllefin kund�r �parajs�s s� derrave� - si� e quante Victor Hugo pushtetin e Napoelonit III� e shprehu n�p�rmjet poezis� �Nd�shkimet� dhe iku nga vendi. Charles Baudelaire me �Lulet e s� keqes� b�ri portretin e nj� kryeqyteti t� korruptuar, t� zhytur n� amoral dhe t� ngjash�m me Hadin. Gustav Flaubert gjendej para gjyqit p�r romanin e tij �Zonja Bovary�, atij romani t� inspiruar nga nj� qytetare e vet�vrare, e cila nxiti autorin t� v�r� n� pik�pyetje moralin dhe mentalitetin e asaj kohe. Hugo, Flaubert dhe Baudelaire nuk ishin t� vetmuar n� luft�n e tyre kund�r diktatur�s fabrik�tmerri. P�rkundrazi: N�se studiojm� let�rsin� dhe publikimet e asaj periudhe franceze, nuk do t� gjejm� gati asnj� shkronj�s t� r�nd�sish�m q� n� nj� m�nyr� apo tjet�r nuk ka rezistuar ashp�r kund�r krimeve t� shtetit. Se sa radikale dhe sa e hershme ka qen� kjo luft� intelektuale franceze kund�r defekteve sociale e politike d�shmon edhe ky apel i poetit pak m� t� njohur Th�odore Agrippa d�Aubign�, shkruar dy shekuj m� par� kund�r hierarkis� sunduese: �t�i hedhim t� gjith� n� pusin e harres�s dhe ta mbyllim varrin�.
N� historin� e kryene��sis� intelektuale franceze edhe nj� segment tjet�r �sht� shum� interesant: edhe at�her� kur n� krizat e vendit ka qen� shkaktar ndonj� faktor i jasht�m shumica e intelektual�ve nuk e kan� deplasuar adres�n e kritik�s, por gjithmon� duke vepruar n� baz� t� asaj logjik�s �t� rregullojm� s� pari sht�pin�, pastaj e kemi leht�.
Ky ekskursion n�p�r historin� e inteligjencies franceze natyrisht se na p�rball me pyetjen: si duket historia e intelektual�ve shqiptar� n� k�t� drejtim?
Vetmia e Faik Konic�s
P�rjashto Faik Konic�n - i cili megjithat� del i p�rmbajtur n� k�t� kontekst �nuk gjejm� figura intelektuale q� analizojn� gjendjet shqiptare dhe q� p�r motiv do t� kishin pasur iluminimin e tyre. Edhe autor�t si Migjeni q� mallkojn� mjerimin e dukuri tjera kurrizthyese p�r shqiptarin e koh�s nuk i dekonspirojn� shkaktar�t, p�rgjegj�sit, k�shtu q� vaji del atopik, pa adresat�. Natyrisht se kushtet n� t� cilat ka ekzistuar shqiptari nuk mund t� krahasohen me ato t� francezit dhe popujve tjer� per�ndimor� t� kontinentit, sepse njeriu shqiptar deri para dy dekadave (pjes�risht edhe sot) �sht� komanduar nga instinkti i mbijetimit, ekzistenc�s. Luft� q� nuk i ka l�n� atij edhe gjithaq koh� q� t� reflektoj� mbi pyetjen esenciale dhe deri sot pa p�rgjigje si: pse pik�risht ne? Pse pik�risht shqiptar�t t� jen� � krahasuar me t� gjith� p�rreth, m� t� vonuarit, m� t� shtypurit, maraton� p�r nga p�rvoja historike e robit?
R�nie vlerash? ku, kur?
Ka mund�si q� historia e shqiptar�ve t� jet� kaq dramatike pik�risht nga fokusimi p�rher� i eksternalizuar i matjes dhe analizimit t� gj�rave? Konkretisht: logjika e k�rkimit t� fajit gjithmon� tek t� tjer�t. Rezonim q� �sht� p�rdorur ndoshta p�r t� leht�suar nj� �ik ath�tin� e t� qenit rob, mir�po i cili nj�koh�sisht edhe ka d�nuar shqiptar�t (k�tu: dhe ballkanasit n� p�rgjith�si) me nj� vendnum�rim intelektual. N� romantiz�m intelektual�t ishin t� preokupuar me b�rjen e identitetit dhe �lirimit nga t� tjer�t. N� komuniz�m intelektual�t ishin oportunist� dhe aq hermetik� sa q� as veten nuk e kuptonin. Dy dekadave t� fundit intelektual�t shp�rlajn� vepra, botojn� autopledoaje p�r t� d�shmuar patriotizmin e tyre permanent, pra edhe at�her� kur patriotizmin e kuptonin ndryshe apo nuk e kishin fare.Sot po t� nj�jt�t ul�rijn� se ka r�nie vlerash. Cilat vlera kan� r�n�? Kush i ka b�r�, identifikuar, lokalizuar e trajtuar ato vlera, kur dhe si?
Nuk i akuzojm� shkrimtar�t, intelektual�t, autor�t se pse nuk kan� vepruar e pse nuk operojn� si intelektual�t e shekullit francez t� shekullit 19-t�. E para p�r arsye se luft�ra t� tilla n� k�t� epok� t� revolucionit digjital ndoshta shum� njer�z i konsiderojn� t� demoduara dhe e dyta; edhe shqiptar�t kan� kuptuar dometh�nien e liris� individuale dhe nuk duan t� akuzojn� dik� pse ka k�t� apo at� biografi. ��shtje personale e tij. Absurde b�het mir�po puna kur pik�risht ata q� nuk kan� ndjekur shembullin francez t� iluminimit, q� nuk akuzohen nga kush, q� ende nuk kan� guximin e autokritik�s, pse jo edhe t� nj� metanoje, t� vajtojn� se s�ka m� vlera.
�sht� e v�rtet� se ka r�nie vlerash. ��shtja q� shtrohet �sht�: cilat jan� ato vlera, q� sidomos gjenerata e vjet�r i vajton? Mendohet n� dukurit� si: patriarkalizmi i cili humb dita dit�s fuqin�; liria e individit q� edhe pse e keqkuptuar merr sa m� shum� pushtet n� jet�n publike; klanet e dikurshme kulturore q� jan� zbehur n� favor t� nj� konkurrence t� ashp�r e t� sh�ndosh�; autor�t shqiptar� (let�rsi e teat�r) q� kan� shp�rthyer bot�s pa ndihm�n e partis�; mediat q� denoncojn� �do rr�shqitje edhe at�her� kur akullit p�rplaset ndonj� lider, komandant apo hero i gjall�; mendohet n� k�to e n� shum� segmente etike si k�to? Nuk e dim� sakt�sisht se deri tani konstatimi �kan� r�n� vlerat� na ofrohet vet�m si parull�!
Avokat�t e rac�s
Duket sheshit autokritika t� mos jet� veti e plisbardhit. K�shtu ka lexuar, m�suar, k�shtu �sht� edukuar dhe k�shtu ka vepruar shqiptari deri sot.
Neverit�s n� k�t� kontekst b�het aksioni i intelektual�ve q� si duket as dje e as sot nuk i kan� b�r� detyrat e sht�pis� dhe q� nuk kan� koh� p�r vet�kritik� e p�r thurje programesh form�diktati se kah duhet t� ecin shqiptar�t gjejn� jo vet�m dit� por edhe muaj. Q� absurdi t� jet� edhe m� banal: sapo del ndonj� diskurs autokritik, t� nj�jt�t mobilizohen me mantelin e avokat�ve t� rac�s, gjakut dhe pragut dhe b�jn� �mos p�r t� shtrydhur diskursin vet�m brenda nj� dimensioni: atij personal!