Edita Ku�i-Ukaj
N� Ballkanin e trazuar, me nj� t� kaluar historike t� �sht� karakterizuar nga marr�dh�nie t� tensionuara nd�retnike, n� fund t� shek. XX u krijua l�vizje e para paq�sore, q� sfidoj nj� nga regjimet me t� dhunshme t� k�tij shekulli, regjimin e Sllobodan Milloshevicit. Ishte kjo filozofia politike q� ndoqi Ibrahim Rugova, lideri me t� cilin u mish�rua nj� popull i t�r� p�rgjat� nj� dekade. Bota e demokratike, per�ndimi dhe qendrat e m�dha politike, u mahniten nga kjo filozofi politike dhe nga ky kurs i ri politik�, i panjohur p�r Ballkanin.
Mir�po, �far� �sht� n� esenc� koncepti jodhun�s apo filozofia paq�sore e rezistenc�s politike?
N� dijet e ndryshme p�r politik�n jo dhunore, jepen vler�sime dhe gjykime t� ndryshme p�r konceptet e jodhun�s, p�r metodat dhe p�r efektet q� mund t� arrihen me k�t�. N� t� v�rtet�, koncepti jo- dhunor, n� p�rgjith�si p�rfshin nj� sistem politik kryesisht ku preferohet teoria humane, filozofike dhe praktikat e politik�s morale-zbatimi i jo-dhun�s si metod� p�r rezistenc� politike. Jo-dhuna, si nj� metod� politike, zhvillohet si rezistenc� kund�r dhun�s. Nd�rkaq, n� shum� raste t� mir�njohura nd�rkomb�tare, kjo metod� e rezistenc�s politike, ka rezultuar me suksese t� evidencuara. Po shkoqisim disa mendime t� m�poshtme q� tregojn� se �far� thoshte nj�ri nga figurat me t� r�nd�sishme t� filozofis� paq�sore, Gandi: "Jo-dhuna, �sht� forca m� e madhe n� dispozicion t� njer�zve. Ajo �sht� m� e fort� se arma m� e madhe e shkat�rrimit t� hartuar nga zgjuarsia e njeriut. Shkat�rrimi nuk �sht� ligji i njer�zve. Njeriu jeton lirisht me gatishm�rin� e tij p�r vdekje, n�se �sht� nevoja, n� duart e v�llait t� tij, kurr� duke e vrar�. �do vrasje apo plagosje t� tjera, nuk ka r�nd�si p�r �far� arsye, t� kryera ose t� shkaktuar n� nj� tjet�r �sht� nj� krim kund�r njer�zimit�. Mendimtar�t e ndrysh�m q� e promovojn� jo-dhun�n si argument p�r zgjidhje paq�sore t� problemeve t� caktuara, thon� se dhuna nuk mund t� pranohet si mjet, nga fakti se paqja nuk mund t� arrihet duke p�rdorur dhun�. P�rdorimi i jo-dhun�s ka luajtur nj� rol t� madh n� disa ndryshime sociale, t� tilla si ndryshimet n� ku kan� qen� aktiv Gandhi, Mandela dhe King. Problemi politik� i Kosov�s, tani i p�rket t� kaluar�s, nd�rsa ��shtja e Kosov�s n� vetvete ka nj� t� kaluar dramatike n� hart�n e quajtur Ballkan, apo Europa juglindore, q� un� preferoj ta quaj.
Sipas autorit suedez Karlsson, jan� dy dallime mes p�rdorimit t� jo dhun�s, q� jan�, jo dhuna praktike dhe jo dhuna principiele. Gandhi e b�ri dallimin mes atyre q� ishin p�r jo dhun�n si besim dhe ata q� e praktikonin si politik. Mund edhe t� ndahet edhe n� strategji reformiste dhe strategji revolucionare, q� n�nkupton: strategjia reformiste e ka p�r q�llim q�llimet e af�rta dhe mundohet t� reformoj� sistemin, nd�rsa strategjia revolucionare ka p�r q�llim ndryshimin strukturor t� sistemit dhe p�r k�t� arsye ka horizont kohor� t� gjat�. K�tu, mund t� b�jm� dallimin mes strategjis� paq�sore t� Gandhit, ku ai p�rdori strategjin� revolucionare kurse strategjia paq�sore e Rugov�s b�ri zgjedhjen p�r strategjin� revolucionare. Kishte dallime t� m�dha mes strategjis� paq�sore t� Gnadhit dhe t� Rugov�s, sipas autorit shqiptar, Naser Aliu �Gandhi b�nte nj� politik� aktive dhe sakrifikuese: sfidonte p�rdit� pushtuesin. Rugova i ikte konfrontimit direkt me shtetin serb: ai ishte idealist... besonte se liria mund t� arrihet edhe me humaniz�m.� Nd�r t� tjera, autori thot� se Rugova nuk e preki Serbin� n� ekonomi, ashtu si� kishte b�r� Gandhi me Anglin� dhe n� kund�rshtim me Gandhin q� zgjodhi presionin nga rruga, ky parap�lqente institucionin q� t� arrihej q�llimi. Nd�rkaq sipas autorit Enver Bytycit, ka dallime mes rezistenc�s paq�sore t� Gandhit dhe Rugov�s, sepse s� pari shteti i Serbis� ishte shum� her� m� i eg�r dhe i dhunsh�m kund�r shqiptar�ve sesa mbret�ria e Britanis� s� Madhe si kolonizator e Indis�. Rugova nuk kishte thirrur asnj�her� p�r dhun� si� kishte b�r� Gandhi. Gjith� kjo mund t� kuptohet se pushtuesi serb� ishte me i eg�r dhe m� i pam�shirsh�m dhe kishte p�r q�llime ta shfaroj� popullin shqiptar. P�r dallim nga rastet e Gandhit, Mandeles dhe Luther Kingut, t� cil�t kishin probleme t� natyrave tjera, por jo t� shfarosjes, Presidenti Rugova u ballafaque me tendenc�n e shfarosjes. �Rugova nuk kishte predikuar t� gjitha elementet gandhiste t� rezistenc�s paq�sore, por n� ndryshim nga ai nuk kishte nxitur demonstrata masive si n� Indi, nuk kishte k�mb�ngulur edhe n� dhun�n si instrument t� arritjes s� liris�, si� kishte ndodhur me Mandelen e Martin Luther Kingun. Kjo thjesht p�r shkak t� eg�rsis� s� regjimit t� Beogradit dhe ruajtjes fizike t� bashk�komb�seve t� tij.�-shkruan E. Bytyqi. Por, Rugova u krahasua edhe me Vaclav Havelin, mir�po �ekosllovakia kishte vet�m problemin e demokracis�, nd�rsa Kosova p�rve� munges�n e demokracis�, kishte edhe problemin e ekzistenc�s nacionale, rrezikun nga shfarosja dhe tensionin e gjat� t� akumuluar nd�retnik.
�sht� e v�shtir� t� kuptojm� sot sesi shqiptar�t vendos�n t� ndjek nj� rezistenc� paq�sore, ndaj nj� politike hegjemoniste, e cila kishte treguar brutalitetin dhe agresivitetin e pashembullt me rastin e Sllovenis�, Kroacis� dhe me von� Bosnj�s. Si motivohet at�her� kjo rezistenc� politike q� ndoq�n shqiptar�t e Kosov�s? Autor� t� shumt� q� jan� marr� m� k�t� periudh�, nuk arrijn� n� ndonj� konkluzion t� qart� p�r filles�n e k�saj rezistence. Disi kjo ��shtje vazhdon t� mbetet nj� mister politik�. N� nj� koh� kur regjimi serb ishte shum� i organizuar, shqiptar�t e Kosov�s mrekulluesh�m filluan t� b�jn� pajtimin komb�tar, t� prir nga i men�uri dhe urti Anton �etta, pastaj filluan nd�rtimin e institucioneve paralele dhe k�shtu e internacionalizuan ��shtjen e Kosov�s n� planin nd�rkomb�tar. N� gjith� k�t� histori, ishte personaliteti i Rugov�s, ai q� nd�rlidhi segmentet e ndryshme dhe u b� model i besuesh�m vendor dhe nd�rkomb�tar n� k�t� filozofi. Ai, i pajisur me nj� dije t� konsoliduar kulturore dhe letrare, duke e njohur mir� tradit�n e kombit t� tij, b�ri nj� kthes� vendimtare n� historin� e shqiptar�ve n� p�rgjith�si dhe t� Kosov�s n� ve�anti. Ai vet�dijsh�m b�ri �kombinimin e fuqis� s� Pap�s dhe fuqis� moral t� N�n� Terez�s� dhe kjo �ishte nj� gjetje e mrekullueshme p�r koh�n dhe hap�sir�n, n� t� cil�n ndodhej Kosova�- vler�son Enver Bytiqi.
Jo-dhuna u b� identitet shqiptar
N� fillimet e saj, nuk ishte realiste t� besohej se politika e jo-dhun�s mund t� veproj� si rezistenc� kund�r regjimit serb. Filloi lufta n� Kroaci dhe n� Bosnj� dhe asnj� prej partive n� Jugosllavi s� kishte p�rdorur mjete demokratike p�r t� arritur zgjidhje p�r problemet e ngritura. N� fillim t� viteve 1990, shqiptar�t e Kosov�s ishin skeptik n� lidhje me politik�n e jo-dhun�s: nuk menduan se do t� p�rballin kund�r regjimit agresiv serb. Presidenti kroat Franjo Tuxhman ofroj� ndihm� n�se Kosova do t� hynte ne luft�, dhe t� hapin nj� front t� dyt� n� luft� n� Kroaci. Shqiptar�t, megjithat�, e dinin se nuk ishin t� fort� ushtarakisht, dhe gjithashtu kishte popullsi m� pak se Kroacia. N� k�t� situat� t� tensionuar, Ibrahim Rugova tha se: "praktikat e jo-dhun�s n� k�t� situat� korrespondojn� n� nj� aspekt t� karakterit ton�, nj� tradit� me durim dhe maturi n� fytyr� e t� gjith� dominimit ... Me an� t� k�saj rezistence aktive, t� bazuar mbi jo-dhun�n dhe solidaritetin, ne e " gjet�m " veten. Sot, ne kemi arritur t� prek k�t� pik� t� Shpirtit t� popullit shqiptar ". Pra, ishte p�rdorimi jo-dhunor, nj� m�nyr� p�r t� treguar se shqiptaret ishin t� ndrysh�m nga fqinj�t e tjer�, se ai ishte i qet� dhe d�shironte paqe. Duke u p�rballuar me nj� kund�rshtar t� fort� si Serbia, i cili provokoj� luft�, politika e jo-dhun�s, ishte nj� mund�si p�r t� mbijetuar. Ajo u mb�shtet n� solidaritetin social dhe shpresonte t� kishin aleat�t jasht� Kosov�s, p�r shembull, n� Evrop�n Per�ndimore, n� vend se drejtp�rdrejt t� p�rballet populli me ushtrin� m� t� fuqishme t� Jugosllavis�. Jo-dhuna ishte nj� strategji t� vet� imponuar dhe si m�nyr� m� e mir�, m� pragmatike dhe reagim m� efektiv kund�r planit agresionit serb, thot� Howard Clark, dhe n� fakt mund t� jet�, sepse p�rndryshe Kosova do t� humbte shum� dhe ndoshta, nuk do t� merrte ndihm�n q� kan� marr� nga bashk�sia nd�rkomb�tare n� vitin 1999.
N� tradit�n shqiptare, do t� ishte v�shtir� t� pranohej kjo form� e rezistenc�s, e quajtur jo-dhun�, n�se nuk ishte shp�rnda njohuria dhe arsimimi n� shkolla gjat� viteve 1900. Ky shkollim kishte rezultuar n� shum� njer�z intelektual n� vitet e fundit. Brez i Rugov�s, ishin t� arsimuar, kishin nj� p�rvoj� intelektuale dhe kishin nj� mendim modern.
Jetesimi i jo-dhun�s ishte b�r� pjes� e shqiptar�ve "modern", dhe mblodhi s� bashku t� rinj e t� vjet�r, p�r ta shmangur nj� tragjedi. Mendimi i Rugov�s n� k�t� sens ishte: "Ne kemi m�suar se jo-dhuna �sht� preferenc� moderne europiane�. U b� n� nj� m�nyr� moderne t� ushtrohet jo-dhuna, sepse t� jesh tolerant dhe paq�sor, �sht� ajo q� Europa ishte dhe �far� ajo synonte n� vitet e saj t� integrimeve. Por, gjithashtu strategjia politike e jo-dhun�s, ishte kritikuar shpesh nga opozita shqiptare, t� till� si Veton Surroi (Botues dhe gazetar i njohur, m� von� udh�heq�s i Partis� Parlamentare), Adem Dema�i (i burgosur politik p�r 25 vjet dhe aktivist i njohur) dhe Shk�lzen Maliqi (gazetar i njohur politik). Nd�rkaq tonet kritike u p�rshkall�zuan sidomos pas nj� periudhe t� gjat� t� vuajtjeve dhe p�r shkak se asgj� nuk u p�rmir�sua q� nga u fut politika jo-dhunore.
Karakteri i l�vizjes jodhunore s� ishte vet�m taktike, por edhe principial. S� pari, idet� e opozit�s demokratike n� per�ndimin europian, rezultonin nga nj� baz� intelektuale. Rugova qe ishte at�her� kryetar i Shoqat�s s� Shkrimtar�ve dhe Veton Surroi, kryetar i Unionit jugosllav p�r iniciativ� demokratike, mbajt�n shum� mitingje n� 1988 the 1989 dhe organizuan peticionin �p�r demokraci kund�r dhun�s�, duke mbledh 400,000 n�nshkrime. Ideja e sistemit paralel, t� njohura si institucione paralele pati influenc� nga intelektualet e Europ�s qendrore, posa��risht Solidariteti Polak. S� dyti, ishte d�shira e shqiptar�ve q� t� tregojn� q� nuk jan� primitiv dhe t� pacivilizuar, ashtu si� propagandonte dhe portretizonte Serbia.
(Pjes� nga nj� studim m� i gjat�)