Xha Xhai
Pyetja n� vetvete ting�llon absurde, meq� Muji si personazh i Ciklit t� Kreshnik�ve n� versionin shqip, nuk mund t� flas� ve�se shqip.
Nga ana tjet�r, dinamikat narrative t� Ciklit zhvillohen gjithnj� si ballafaqime mes turqve (Mujit, Halilit dhe �et�s s� tyre) dhe kaur�ve (shkjave, njer�zve t� Kralit). Me t� drejt� �sht� v�n� n� dukje nga disa studiues, se fjala turk, n� k�t� kontekst, i referohet fes� myslimane t� Mujit me shok�, jo etnis� ose komb�sis� s� tyre.
K�shtu, kur Jevrenija shkije i thot� t� j�m�s se i p�lqen �Sokole Halili�:
E ama ngjat m�i ka qillue,
nji shplak� ftyr�s �ik�s ia ka dhan�
Dashtni n�turk tha, qysh me m�xan�,
fes� e fisit marre me na i lan�?
Si� e v�ren Lambertz-i duke analizuar pik�risht k�t� pasazh, koncepti i kombit �sht� krejt i panjohur [p�r Ciklin].
Nga ana tjet�r, te Muji e Behuri, Muji i flet kalit t� vet turqisht:
tur�e gjogut po i b�rtet
[P�rkundrazi, Halili i flet gjogut t� vet shqip (te Halili merr gjakun e Mujit):
Edhe shqyp ai gjogut m�i ka brit�
Lambertz-i v�ren se vargu i m�sip�rm ka kuptim vet�m n� kontekstin ku Halili u ka folur m� par� shkjeve; me fjal� t� tjera, ai u ka folur atyre serbisht, nd�rsa gjogut t� vet ia kthen n� shqipe.]
Turqisht u flet Muji zanave edhe te Deka e Halilit:
Zadrani Mujin e ka rrxue
Edhe Muja Zadranit po i thot�:
- Tri fjal� tur�e a po m�len me i than�?
Edhe djali i Mujit, Omeri, i flet turqisht kalit t� vet, si� duket nga ky pasazh nga Omeri prej Mujit:
Kur ka marr� djali n�gjog me hyp�
n�vithe t�gjogut s�und i ka mrri
e turqisht gjogut i ka brit�:
- N� t�tha�in gjok, si t�kan� than�,
n�dyu gjuj ti p�r me ra,
n�vithe tua un p�r me hyp�.
K�t� t� dh�n�, nga universi narrativ i Ciklit, Lambertz-i e shpjegon si rezultat t� nj� keqinterpretimi, nga ana e rapsod�ve sllav�, t� gjuh�s s� huaj q� flet myslimani, ose �turku� (n� kuptimin e p�rkat�sis� fetare, jo komb�tare); dhe se tur�e, n� k�t� rast, nuk do t� thot� turqishte, por gjuh� q� flet myslimani n� p�rgjith�si.
Ky shpjegim i Lambertz-it do t� q�ndronte, me kusht q� t� pranonim se k�ng�t e Ciklit shqip jan� p�rkthime t� versioneve sllave; gj� q� foklorist�t dhe etnolog�t n� Shqip�ri e kan� kund�rshtuar me t� madhe.
Nga ana e vet, albanologu Robert Elsie me t� drejt� e shpjegon emrin Gjeto Basho Muji si Cetoba�a Mujo, ose �Mujo kreu i �et�s ose kapobanda�, n� serbishte); madje p�rsiat se ky mund t� ket� qen� personazh historik, i p�rmendur n� nj� dokument gjermanisht t� shekullit XVIII, ku thuhet:
Von Gross Kladuscha, da am maisten tschettiert w�rdet: der Haram-Bassa Mustaffa, dess Hernizo Brueder, sonsten Khasslitschitsch Musstaffa genandt.
(�Nga Kladusha e madhe, ku mbizot�rojn� �etat, Mustafa Harambashi dhe v�llai i tij Hrnjico, i njohur ndryshe edhe si Mustafa Hasli�i�). T� kihet parasysh se Mujo �sht� shkurtim (hipokoristik) i njohur i emrit Mustafa, nd�rsa Harambash ka kuptimin �kapedan i ka�ak�ve� (gjermanisht: R�uberhauptmann).
Sikurse Gjergj Elez Alia, gjithnj� sipas Elsie-t, p�rkon me sllavo-boshnjakun Alija Djerzelez dhe turkun G�rz Ilyas.
N� rastin e Gjeto Basho Mujit, sikurse n� rastin e Gjergj Elez Alis�, do v�rejtur struktura tripjes�she e emrit � q� p�r Mujin �sht� paretimologjike, sa koh� q� Gjeto Basho �sht� nj� shtremb�rim i ��etobashit� boshnjak, dhe vet� Muji, n� ndonj� k�ng� t� Ciklit quhet Qeto ose �eto Bashe Muji (p.sh. te Deka e Halilit, e botuar n� Leka, n� 1932).
Sipas �abejt dhe autor�ve t� tjer� struktura tripjes�she e emrit �sht� tipike p�r shqiptar�t e trevave veriore, mysliman� dhe katolik� (Ded� Gjo Luli) dhe dikur edhe jugore (n� Lab�ri dhe n� zon�n e Bregut: Zenel Gjoleka nga Zenel Gjon Leka; Ko�o Gjipali nga Ki�o Gjin Pali, pa p�rmendur pastaj Gjin Bua Shpat�n nga Mesjeta), dhe mund t� interpretohet si element arb�ror arkaik n� cik�l.
P�r t�u p�rmendur �sht� edhe Arnaut Osmani, personazh q� del edhe n� ciklin serb edhe n� ciklin shqiptar (disa her� n� k�t� t� fundit) dhe q�, me emrin q� ka, nuk �sht� se e konfirmon gj� p�rkat�sin� etnike shqiptare t� agallar�ve t� tjer� t� Mujit; meq� n� nj� mjedis etnikisht �arnaut�, nuk ka shum� kuptim ta quash dik� Arnaut.
Pun�t ngat�rrohen edhe m�, kur d�gjojm� historin� e k�tij personazhi, si� ia tregon ky v�llait t� vet t� cilin s�e ka njohur ende (te Arnaut Osmani e Hyso Radoica):
Ather� foli Arnaut Osmani:
- Fisin tem djal� po ta kallxoj,
Se prej Zahar�s vet� jam,
un� jam ken� i grues s� vej�,
zenjine nana � ken�,
gjys�n e shehrit t� veten e ka pas�;
kur Muji n� Zahar� ka ra,
luft� t� madhe Muji ka ba
edhe t� tan� shehrin e dogj
e n�oborr t� kish�s Muji m� ka gjet�,
n� bukuri Muji m�ka lakmue,
para vedit n�shal� m� ka marr�
e n�Jutbin� Muji m� ka �ue�
M� pas e merr fjal�n Hysoja, p�r t� treguar se edhe ai ishte prej Zahar�s, i grues s� vej� dhe se Muji ia pati marr� rob vllan� e vog�l dhe se nana e tij i kish marr� borxh krajlit e s�ia kish shlyer dot, prandaj ishte detyruar t�ia jepte peng t� birin e vet�m q� i kish mbetur, Hyson.
Lambertz-i v�ren, me k�t� rast, se Arnaut Osmani kish lindur sllav, dhe kishte marr� emrin Arnaut vet�m pasi ishte b�r� mysliman, duke marr� edhe mbiemrin �Osmani�. N� Cik�l, ai njihet (sipas Lambertz-it, por jo Skendi-t) edhe si Dizdar Osman Aga � n� turqishte dizdar �sht� komandanti i k�shtjell�s (italisht castellano), ose si Temkoviq Osmani. Lambertz-i sh�non edhe se emri i tij fillestar, ose serb i krishter�, ishte Tanak.
Nga ana tjet�r, Hyso (v�llai i humbur i Arnautit) mua s�m� ting�llon si em�r sllavi t� krishter�; dhe ndoshta Lambertz-i e merr me mend origjin�n e krishter� t� Arnaut Osmanit n� baz� t� k�tyre fakteve: q� Muji e gjen at� n� oborr t� kish�s; q� ai ishte nga Zahara (Zara), qytet i krishter� n� Dalmaci (po ajo Zar� q� do t� priste, pak m� von�, nj� koloni t� vog�l arb�resh�sh nga zona e Shkodr�s); dhe q� Hysoja vet� ishte oborrtar i krajlit.
T� t�rheq v�mendjen n� vargjet e m�sip�rme q� Muji e gjen Arnaut Osmanin �n� oborr t� kish�s�: kjo mund t� interpretohet edhe si metafor� p�r konvertimin e f�mij�s nga t� krishter� n� mysliman. E habitshme �sht� edhe arsyeja pse Muji e merr k�t� f�mij� me vete: jo sepse i vjen keq p�r t�, as sepse i duhet p�r ta rritur si skllav ose si oborrtar ose p�r �far�do sh�rbimi tjet�r, por sepse �n�bukuri e ka lakmue.�
Si virtyt i pamjes, bukuria nuk ndahet nga lakmia, brenda etosit t� Ciklit.
N� nj� k�ng� tjet�r (Muji e Jevrenia), Arnaut Osmani u thot� agallar�ve t� tjer� se �un mesh� mir� dij me �ue�; edhe pse i rr�mbyer i vog�l prej fisit t� vet sllav t� krishter�, ky �shqiptar� i adoptuar i mban mend disa gj�ra nga f�minia dhe e kap�rcen me sukses prov�n e qiririt (duke e prer� qiririn mes p�r mes me shpat�, pa e fikur), e cila duhej t� tregonte n�se ky ishte v�rtet i krishter� apo jo � t� jet� kjo jehon�, sado e nd�rmjet�suar, e laramanis� s� disa shqiptar�ve?
Po �far� gjuhe fliste, pra, Muji i Ciklit t� Kreshnik�ve shqip, sa koh� q� asgj�kundi nuk pohohet, n� tekstet ekzistuese, se fliste shqip?
[Lambertz-i p�rmend nj� variant minor k�nge ku rapsodi shqiptar e nd�rron fjal�n tur�e me fjal�n shqip, pasi e kupton kontradikt�n midis heroit t� nj� k�nge shqip dhe faktit q� ai flet tur�e ; por nuk ka dyshim se varianti me tur�e �sht� autentik.]
N�se Cikli n� versionin shqip nuk �sht� doemos p�rkthim i versionit sllav, at�her� do t� pranojm� se, t� pakt�n n� disa prej k�ng�ve, Muji trajtohet si �turk� jo vet�m nga feja, por edhe nga gjuha q� flet; ndoshta ngaq�, p�r mend�sin� e nj� rapsodi mysliman t� periudh�s osmane, atributi i t� qenit �turk� jo vet�m n� f� por edhe n� gjuh�, do t�ia ngrinte vlerat heroit, sidomos n� luft� me shkjaun kaur.
Nj� shpjegim tjet�r do t� ishte edhe se Muji e p�rdorte turqishten si lingua franca, kur komunikonte me shkjaun e krishter�, edhe pse kjo duket si e pabesueshme, n� kushtet e kontakteve t� p�rditshme q� kishin me shkjaun kreshnik�t e Ciklit.
P�rndryshe, do t�i besojm� versionit t� Lambertz-it, se fjala tur�e i referohet �far�do gjuhe q� fliste nj� �turk� ose nj� person i fes� myslimane, nga pik�pamja specifike e kall�zimtarit serb-boshnjak t� eposit.
Bibliografi
1. Lambertz, M., Die Volksepik der Albaner, Halle (Saale) M. Niemeyer, 1958.
2. Elsie, R. Some Observations on Albanian and Bosnian Epic Traditions. Paper given at the international Albanological conference: �50 Jahre Albanologie an der LMU M�nchen,� Wessobrunn, Germany, 23-25 June 2011.
About these ads