Nga Agim Shehu
I dashur Naum (Prifti)
Lexova me v�mendje e me po aq k�naq�si shkrimet e tua n� natyr�n e kujtimeve p�r njer�z t� shquar t� let�rsis� son�. Jan� let�rsi e v�rtet� e si t� tilla, nga m� t� p�lqyeshmet. Aq m� tep�r kur flitet p�r njer�z t� cil�t jan� munduar r�nd� n� jet� e kur, si� thuhet me fjal� Bible, bot�s i kan� dh�n� buk� e vet� jan� q�lluar me gur�. Mir�po ata �gur� t� cil�t u kan� shkaktuar aq dhimbje, koha i grumbullonte p�r t�ua b�r� monument t� nes�rmen, edhe pse n� jet�n t�r� p�rndjekje e varf�ri, ata gur� lavdie p�r nes�r i donin buk� sht�pie sa qen� gjall�!
Lexuesi t� �sht� mir�njoh�s pasi k�to kujtime brilante duke i ruajtur n� heshtje, ti ke qen� i bindur se dhe n� fush�n e arteve gj�mimet m� t� fuqishme jan� ato q� fshihen brenda heshtjes, sado q� shpesh na duket se heshtja s�d�gjon! Asgj� n� bot� nuk e ka m� t� mpreht� veshin se heshtja. Koha ato i mbledh n� nd�rgjegjen e saj dhe n� diktatur� i strehon n� tejnd�rgjegjen (subkoshienc�n) e vet p�r t�ua dh�n� brezave. Haveli gjykon: �Po s�u tha plot�sisht e kaluara n� diktatur�, demokracia mbetet e mang�t�. Dhe vjen nj� dit�, ato p�rjetime me aq drama brenda kthehen n� let�rsi t� mir�fillt�.
K�t� akt fisnik ke b�r� dhe ti (si� ndodh natyrsh�m, m�rgimi ta ka shtuar ndjeshm�rin� p�r to). Kam ndjer� sa k�naq�si dhe tronditje pasi k�to gj�mime dhimbjeje t� jet�s s� njer�zve t� shquar ti i ke dh�n� dhe me nj� but�si kadifeje t� fjal�s, n� natyr�n t�nde t� t� shkruarit e n� frym�n e krahin�s sate t� ve�ant� historike e lirike Kolonj�-Kor�� ku barotin e arm�ve e ledhatonin tingujt e kitar�s dhe era e luleblirit.
Mendoj se ty edhe t� shkojn� kujtime t� tilla pasi n� krijimtarin� t�nde n� t�r�si fryn nj� er� but�sie njer�zore ku dhe tregimet p�r luft�n brenda kan� z�rin e paqes; ku dhe rrethimin e zi t� diktatur�s p�r armiqt� imagjinar� ti guxove e ktheve n� dram� (me z� komedie brenda) - �Rrethimi i bardh�, nga i cili mbete dhe vet� i rrethuar me dit� t� zeza�Sidoqoft�, dielli drit�n m� t� bukur e ka n� per�ndim (mosha e thinjave). Por krijuesi i mir� thinjat i ka ngarkesa bore t� dimrit n�n t� cil�n ngrohet blerimi i pranver�s. Pranojm�, t� rinj nuk jemi dhe koha na �sht� holluar drejt k�putjes. K�tu tok me drit�n n� ikje t� per�ndimit merr vler� dhe fjala af�r fundit p�r gj�ra t� shtrenjta n� jet�, p�r t�i shp�tuar nga harresa. Mendoj se pena jote ka harmoni t� natyrshme me ato figura t� �muara artistike e njer�zore q� p�rshkruan. Edhe n� s�rrojn�, ata jan� gati shenjtor� dhe fjal�n e shkrimtarit t� mir� e d�gjojn� aty ku jan�.
E quaj me vler� dhe plot�sim portreti q� kujtimit t�nd t� mrekulluesh�m p�r Mitrush Kutelin t�i shtohet edhe nj� Let�r e Tij d�rguar me dhimbje burgjesh mikut t� vet M. Greblleshi. T� d�gjoj� lexuesi sadopak dhe z�rin e tij prej artisti t� madh e prej martiri mbi vuajtjet q� ka hequr e nga kush i ka hequr edhe drejtp�rdrejt. Shkaku i persekutimit th�n� edhe me z�rin e vet autorit, jep m� sakt� p�rmasat e t� persekutuarit dhe motivon edhe nderimin n� shkall�n m� t� lart� p�r t�. Kuteli d�shmon sado dhimbsh�m, se si (s� pari nga zilia letrare pastaj nga karakteri) u persekutua gjer n� burgosje e vdekje nga ish kryetari i Lidhjes s� Shkrimtar�ve e Artist�ve. Se ai zgjidhej kryetar jo thjesht� se b�nte mjesht�risht let�rsi, por dhe se b�nte po aq mjesht�risht lig�si. P�r t�u ngjitur n� karier� e privilegje, p�r shkall� p�rdorte trupat shtrir� t� koleg�ve.
Letra e Kutelit e jep autorin n� p�rmasa t� gjera letrare e njer�zore; vendos m� sakt� n� vendin e vet edhe ngjarje e figura t� tjera rrotull tij t� ngjashme me to. Botojm� sado pak nga ajo Let�r me drit� - hijet magjike prej Rembrandi, dhe si poet, dhe si piktor, dhe si shenjtor:
Pogradec, 28 gusht 1961
I dashur Mustafa dhe e dashura motra Merushe,
Kjo e uruara Let�r u b� litar me krye po pa fund�Udh�s takova shum� t� njohur t� mijt� dhe t� Babajt. Nd�nj�m u �lodh�m n� varret e sheshuar duke pritur t� dal� h�na, po kjo vonoi�H�na doli kur rrinim buz� liqenit: e madhe, e kuqe. Pastaj u zbardh, mori vrull e lundroi n�p�r hap�sir�. F�mij�t m� vun� nj� mij� e nj�qind pyetje: �Si �sht� h�na? ǒka prapa atij mali ? Po n� Tiran� ka h�n� tani ? ��Un� bluaja mendime t� tjera : �ǒ�sht� vall� kjo harmoni kaq e p�rsosur ? Q� ku vijm� e ku shkojm� ? Sa rr�ke njer�zish kan� shkelur n� k�to ranishte dhe ku jan� tani�? Dhe m�ndja m� shkon me drithma tek ai q� s�guxoj t�ia p�rm�nd emrin sepse jam tep�r i vog�l - hij� e nj� grimce t� nj� st�rgrimce - tek �ai� q� ka shum� emra por q� �sht� nj� i vet�m dhe mbi t� gjitha dyshimet e mia birucore, dua megjith� shpirt�n� vetmi. O Zot duhet t� jesh sepse pa Ty nuk prehem dot !..
Nj� dit� n� Belgrad Shutja (Dh. Shuteriqi- sqarimi yn�) m� pat pyetur: Mitrush, �do t� b�nje ti po t� kishe gjetur nj� vep�r t� pabotuar t� nj� shkrimtari t� vdekur? - Ia ktheva: - Do t�i b�nja nj� parath�nie dhe do ta botonja. Ay: - Me emrin e kujt? - T� atij q� e ka shkruar. Do t� k�naqesha t�i jepnja lexonj�sit nj� vep�r q� mund t� zhdukej. - Jo, m� tha, vepra e gjetur �sht� imja se un� e gjeta. Pra un�, gjet�si jam �autori� i saj. - Ti s�je autor se nuk e brumose n� m�ndje e shpirt, nuk vuajte ti n� t� lindurat, nuk�nuk�- Ay m� shikoi tinzar dhe e ktheu fjal�n: - Po kur boton nj� k�ng� popullore? - Kur botonj nj� k�ng� popullore, them se ku e kam mbledhur, kush ma ka treguar. Roli im �sht� ta mbledh, ta botoj, t�i tregoj burimin. -Ay p�rs�ri: - Po ay q� ta dha k�t� k�ng� s��sht� autor i saj, pra�- Un� s�them se filani e ka qitur k�t� k�ng�, them vet�m se ay ma ka treguar�- Shutja e ktheu prap�, t� prer�: - Jo, s�jam dakord ! Vepra q� kam gjetur �sht� imja�- I thash� : - K�saj i thon� vjedhje !..- Ay u ngrys�
K�tu u mbyll muhabeti yn� n� rrug�t e Belgradit n� dhjetor 1945. At�here Shutja ishte mjaft modest, por brenda tij gurgullonte kazani i madh i shejtanit. L�vdonte shkrimet e mia, ngrinte n� qiell Lame Kodr�n. Pastaj nisi t� ngrihet gjersa u b� burr� me llull�, me ber� e me automobil; m� shau e p�rshau, p�shtyu, l�piu, hoqi �i� -n� n� fund t� mbiem�rit q� t� v�rtetonte tez�n e tij si� i tha Popovi�it vet� n� tryez�: �Emri yn� vjen nga fjala serbe �Shute� q� do t� thot� �shaka�. Rjedhim nga nj� familje e Stara Serbis� t� Despotatit t� Elbasanit. Pra, si t� thuash, �un� jam �ti�. Ndihmom� t� ngrihem lart! Jepm�, t� kam v�lla�! M� tej vazhdon po me pik�llim e ironi prej zotnie t� vuajtur :
�Botoi Gjorg Golemin q� bje er� Lef Nosi. Me t� v�rtet� Shutja - shejtani, karasyfeti m� karavidhe q� ka nxjerr� qyteti -k�rthiz�, kameleoni m� arrogant, m� vjedh�s, m� vjedhacak, m� vjedhacuk�(epitetet q� burojn� nga realiteti nuk kan� t� sosur), p�rlau dikur t�r� dor�shkrimet e Lef Nosit, t� Sotir Koles� etj�
M� falni q� u zgjata kaq shum� me k�t� �Dhimitriad� Shuteriqore�, po k�to t� gjitha m�i zgjoi karasyfeti i tij arogant q� endej rrug�ve t� Pogradecit�Nj� grek i mo��m me emrin Phrantjes, historian, paska th�n�: �Shqiptar�t jan� populli m� i lig e m� i kot� (�le plus inutile�) n� bot� �. P�rfundimi? Duhet t� �duket�K�shtu thot� bizantini Phrantes. Domosdo Phrantes �sht� armik, �sht� ujk dhe ka folur, shkruar e vepruar ndofta si ujk. Por ujku njihet dhe njeriu di se si t� mbrohet kund�r tij : me s�pat�, me kopa�e. Por si t� mbrohet kund�r ujkut t� veshur me l�kur� dele!? Si t� mbrohet kund�r atij q� i flet si �ngj�ll e vepron si shejtan? T� gjitha k�to i lexoj, i bluaj me m�ndje nat�n, s�m� z� gjumi dhe m� vjen t� �m�ndem�Pash� g�rmadhat e sht�pis� plot ferra e m�u drodh z�mra. Jo, Pogradeci s��sht� m� p�r mua t� gjall�, po p�r mua t� vdekur. Ah, kush ndjen shum� vuan shum�! Shto pastaj brengat, f�mij�t, varf�rin� e sa t� tjera. Do vij t� ��lodhem� n� Tiran�, t�i vihem norm�s se mos m� presin buk�n! Lamtumir� dhe p�rqafime v�llaz�rore! Mitrushi�.
Edhe nga p�rvoja e tij Kuteli shkroi n� letr�n e fundit p�r familjen: �Hapsira e let�rsis� �sht� nj� tok� tek g�lojn� gjarp�rinjt�. T� vrasin shok�t se u b�n hije�Ata pasurohen me dy mjete, vjedhje dhe tradh�ti�. M� tej, fjal�t trondit�se-amanet: � S�jam n� gjendje t� l�viz nga shtrati nga ngritja e tensionit dhe bllokimi i frym�marrjes. Jam 58 vje� dhe e kuptoj qart� q� dit�t e pun�s n� p�rgjith�si, dhe ato t� jet�s n� ve�anti, po paksohen� disa vepra letrare, n� gjendjen time t� sotme nuk mund t�i p�rfundoj. Ka dhe m�. Ka dhe n�. Ka dhe m� �. Pastaj vdes.
Si� dihet, mjesht�rin magjik t� fjal�s shqipe e fut�n dhe n� burg me shpifje. Nga ai mundim sk�terre, ve�an�risht p�r nj� shpirt t� holl� e t� brisht� poeti, shkroi vargjet trondit�se si t� prera nga Bibla e martir�ve: �Do t�i lutesha n�n�s/, t� m� hedh� nj� litar/ varur n� bri t� h�n�s/! Emri im u sh�mb/ me dhun� e p�rdhun�/. Nj� reze dielli hyri si p�r �udi/. Rrah ta shtie rezen n� duar/, po zinxhir�t q� tring�llin� me kobe/ s�m� l�n� t� ngrihem m� k�mb� p�rs�ri!..�.
Kryesori q� i nxiu jet�n, n� vend q� t� k�rkonte nj� t� falur me ardhjen e demokracis� (sikur dhe p�r larje goje) pa asnj� vrasje nd�rgjegjeje nisi t� jap� k�shilla t� reja: �Na duhet nj� demokratizim i ngadalt� e i sh�ndosh녻(!)
N� mbyllje, p�r plot�sim m� tej: vuajtjet bashk� me magjin� e artit t� Kutelit dol�n lirsh�m n� drit� aq sa drejt tij zgjat�n duart ta p�rvet�sonin dhe ata q� e kishin luftuar. N� nj� grup shok�sh n� Tiran� na afrohet nj� intelektual e na thot� se dhe Naimi, dhe Kuteli qen� vlleh� (!) (ky qe nj� nga stani i ve�ant� i ca intelektual�ve vlleh� reklamuar modern� me �t� drejta njeriu� e �shoq�ri t� hapur�. Jan� mohues t� kombit shqiptar q� �do vler� Shqip�rie po s�e p�rvet�suan, e nxijn� nga kompleksi i inferioritetit pa rr�nj� kombi t� vetin: �mua s�m� njihet kombi, por dhe ty do t� ta nxij�! I p�rgjigjemi qet� vllahut: �Por Naimi e pohon vet� - �Ti Shqip�ri m� ep nder, m� ep em�rin Shqip�tar��, nuk thot�: �Ti, Vllahi m� ep nder, m� ep em�rin vllahar��Kuteli nga ana e tij te poema e fuqishme p�r Kosov�n pohon madh�risht: �Jam Shqiptar e Kosovar��M� tej n� nj� Let�r miku shkruan duke i qar� hallin me dhimbje Atdheut t� vet: �Na pak�suan dhe na ngjesh�n n� nj� cep t� Ballkanit ndon�se ne kemi qen� zot�r t� mo��m t� nj� vendi t� madh�greku mbjell far�n e grindjes n� Epir, Austria, Italia n� Veri, Mali i Zi i p�rkrahur nga Rusia gjithashtu. N� krahina t� tjera serb�t, bullgar�t, bile dhe rumun�t kan� d�rguar njer�z p�r t� �ar� e p�r�ar녻
T� vihet r� - p�rmend dhe �rumun�t�, thua paralajm�ronte me intuit� atdhetari gjer ardhjen n� Tiran� t� Presidentit t� sot�m rumun q� vlleh�ve t�u ngrer� veshin e paqen� (e kam fjal�n p�r nj� grusht t� ve�uar sorroist� me zem�r n� Athin�; ata q� dhe N�n� Terez�n, dhe Gjergj Kastriotin�na e shpallin bot�risht t� huaj. Nj� stan q� gjithnj� e m� shum� po e zbulon fytyr�n prej mafieje intelektuale antishqiptare, q� s�ka asgj� t� p�rbashk�t me bashk�sin� e �muar e fisnike t� arumun�ve me t� cil�t historikisht shqiptar�t kan� qen� e mbeten t� af�rt n� shpirt e fat, gjer v�llez�r).
Kuteli shejtan�zive t� tilla qepur me p� t� bardh� u rri n� opozit� si shqiptar i madh dhe artist i madh. M� bukur, edhe si profeci p�r t� ardhmen, e thot� n� nj� shkrim t� tij studimor: �Do ngrihet, ndofta m� von� ndonj� kretin q� do p�rpiqet t� demonstroj� se dhe A.Z. �ajupi ka qen� kuco-vlleh, ose armik i shqiptar�ve (k�t� th�nie nga Kuteli i madh, drejtori me kultur� i Bibliotek�s Komb�tare, bie fjala, meq� i ka merak k�to kap�rcime komb�sie mund ta ver� duksh�m diku n� sall�, q� ai gjykim t�u flas� m� qart� njer�zve k�to koh� kur kombin shqiptar e kan� v�n� pjes� pjes� n� treg).
Urime, i dashur Naum e falm� ku kam gabuar pasi ka filluar dhe ca vap�, sado q� edhe vap�n Gjeneva e ka me but�si prej Mitrush Kuteli!