Nga Edita Ku�i - Ukaj
Ndarja e dy sferave etik�/politik�, n� dimensionet e organizimit t� jet�s shoq�rore, ka ndodhur n� mesjet�n e hershme, s� paku n� princip. Nd�rsa n� teori, ideja e koekzistenc�s s� k�tyre dy sferave, predeterminojn� edhe dy momente fundamentale n� jet�n e nj� shoq�rie, duhet t� ken� pik�takime, si dy lidhje pa t� cilat shoq�ria apo kombi nuk do t� mund t� ec� normalisht. Andaj edhe n� proceset e p�rgjithshme q� po zhvillohen sot, krijohet p�rshtypja se pa k�to dy komponent� v�shtir� t� ecet dot para, sado q� duket se jan� t� ndara. Me qe n� kontekstin e gjendjes shqiptare, n� parim nuk ka pasur dialog publik p�r k�to dy ��shtje, n� realitet, pas realiteteve t� krijuara, k�to dy sfera duhet t� nd�rlidh�n n� dimensionet e konstulacionit politik institucional. Dihet se nj� shoq�ri q� t� funksionoj�, qytetar�t duhet t� ken� disa vlera t� p�rbashk�ta, apo ato t� krijojn� nj� sistem t� p�rbashk�t t� vlerave t� pranueshme p�r t� gjith�. Cdo shoq�ri civile duhet t� posedoj� k�sisoj bazat e vlerave, nj� etik�, ku p�rcaktohen disa parime mbi t� cilat do t� trajtohen vlerat e p�rgjithshme mbi nj�ri/tjetrin. �do nd�rtim i shoq�ris� eshte kodifikuar me etik�n n� ligje, t� cilave qytetar�t duhet t,i p�rmbahen. N� ket� rast, �sht� me r�nd�si t� theksohet se ne shqiptar�t e kemi pasur "Kanunin e Lek� Dukagjinit", si nj� lloj kushtetute, sipas t� cil�s �sht� kodifikuar nj� rregullim shoq�ror. K�tyre ligjeve kanunore shoq�ria shqiptare u �sht� p�rmbajtur, ashtu si vlerave, etika q� i ka p�rcaktuar deri n� shek. XX. Madje, n� rajone t� ndryshme shqiptare, ende zbatohen k�to ligje, por q� tashm� kan� marr� konotacione primitive, ultra konservative. Nga kjo rezulton pyetja q� k�rkojn� p�rgjigje. �ka do t� ndodhte, apo ku do t� ishin sot shqiptar�t, n�se nuk do t� kishin Kanunin e Lek� Dukagjinit? Pyetja mbase duhet t� jet� komplekse n� rrethanat nacionale, n�p�r t� cilat kaloi etnia jon�. Sigurisht se pa etik� nuk do t� kishim komb.
�sht� m� r�nd�si t� potencohet se nga etika jan� b�r� ligje dhe etika e nd�rton nj� lidhje me politik�n n� shum� raste. Fjala "e drejta" burimin e ka nga etika, mbase edhe p�rdoret shum� n� dimensionet politike. N�se shteti, institucionet, religjioni dhe komunat do t� garantojn� q� drejt�sia t� realizohet, politikan�t duhet t� din� se cilat vlera jan� ato q� t'u garantojn� t� gjith�ve drejt�si. N�se flasim p�r f�mij�t, politikan�t duhet t� din� se cilat vlera fundamentale duhet t'u garantojn� f�mij�ve, p.sh. jet�n, sh�ndetin, diturin�, lirin�, t� v�rteten etj. N�se mungon njohuria p�r vlerat nga politikan�t, at�her� jan� vet�m fjal� t� thata dhe drejt�sia dhe t� drejtat nuk vlejn� n� realitet. �sht� m� r�nd�si q� partit� tregojn� se �far� etike kan�, mbi t� cilat vlera bazohen dhe mbi t� cilat vlera t� p�rbashk�ta veprojn�. Vlerat mund t� definohen n� baz� t� pyetjeve se �ka eshte me e r�nd�sishmja p�r individin, p�r t� gjith� dhe p�r shoq�rin� n� t�r�si. Vlerat e p�rbashk�ta t� nj� shoq�rie per�ndimore jan�: jeta, vler�simi i njeriut, dashuria, e v�rteta, liria, kultura e tradita, dituria, ambienti i sh�ndosh� etj. Tek shqiptar�t k�to vlera t� Per�ndimit nuk zbatohen, si p�r shembull, vler�simi i njeriut, dituria, dashuria dhe ambienti i sh�ndosh�. Ndoshta p�r faktin se shqiptar�t kan� qen� t� vuajtur me shekuj dhe, k�shtu k�to vlera m� t� r�nd�sishme ende jan� jo n� shkall� t� k�naqshme. Ekziston nj� fondament etike p�r t� drejt�n, q� nuk mund t� t�rhiqet nga vendimmarrjet politike, t� cilat ekzistojn� n� njeriun, pa marr� parasysh prejardhjen kulturore. Ky fondament p�r t� drejt�n, n� dimensionet e integrimeve per�ndimore, buron nga sferat etike dhe e drejta natyrale krishtere, t� cilat q� 2000 vjet jan� t� pranishme n� ligjet per�ndimore, mbase si t� k�tilla p�rcaktojn� politikat nacionale. T� marra nga historia, tashm� jan� manifestuar nga Magna Charta, deri tek deklaratat e liris� n� Europ�, SHBA dhe OKB. Kjo �sht� nj� etik� realiste, q� posedon vlera fundamentale (jet�, sh�ndet, relacione, dituri, prosperitet, vlera k�to q� sot i duhen gjith� civilizimit, e n� ket� faz� t� konsolidimit t� nd�rtimit e t� funksionimit t� shtetit juridik, t� bazuar n� disa vlera e principe t� p�rbashk�ta). K�to vlera, t� gjith� qytetaret kan� t� drejt� t'i p�rjetojn� dhe t'i realizojn�, natyrisht me obligimin q� edhe tjetrit t'i lejohet t'i p�rjetoj�. N� realitetin nacional shqiptar, kujtoj se �sht� moment imediat t� trajtohet kjo ��shtje, duke nxjerr� premisa t� nevojshme n� rrug�n e shtet�formimit, ku duhet t� krijojm� vlera t� p�rbashk�ta, n� principe e n� baza t� politik�s s� vlerave europer�ndimore, t� lashta 2000-vje�are, pjes� e t� cilave n� nj� m�nyr� apo n� nj� tjet�r jemi edhe ne si komb.