Nga Prof. Dr. Shaban Sinani
Kultura perse p�rfaq�son nj� kultur� q� e ka prekur me fqinj�si t� drejtp�rdrejt� kultur�n tradicionale t� popullit shqiptar dhe t� paraardh�sve t� tij qysh n� periudh�n ilire. P�r rrethana historike t� njohura, kjo ka ndodhur me nj� num�r relativisht t� kufizuar kulturash, si ajo helene, romake dhe hebreje. Kujtimi i fqinj�sis� s� drejtp�rdrejt� t� bot�s ballkanase me at� perse vjen i d�shmuar p�r koh�rat moderne p�rmes tragjedis� s� njohur t� Eskilit �Pers�t�, ngjarjet e s� cil�s zhvillohen n� Egje. Me emrin e Perseut, prij�sit t� luft�tar�ve t� mbretit Kserks, lidhet etimologjikisht vet� etnonimi i pers�ve (�farsi�). N� Iranin e sot�m mbijeton prej koh�rave antike qyteti Persepolis, i formuar prej dy fjal�sh rr�nja t� dy gjuh�ve t� ndryshme, persisht (Perseu, em�r i p�rve��m i heroit) dhe greqisht (�polis�, qytet), dhe ka kuptimin �qyteti i Perseut�. N� nj� periudh� t� m�vonshme krisht�rimi arriti ta prekte Lindjen gjer n� thell�si, duke l�n� gjurm� n� toponimin� urbane, mbijetojat e s� cil�s kan� p�rballuar, nd�r t� tjera, me afro pes� shekuj perandori osmane, si: Konya - qytet n� Anadoll - (nga �Ikonya�, prej s� nj�jt�s rr�nj� t� greqishtes, nga e cila bota e krishter� ka marr� fjal�n �ikon�); Kayseri - edhe ky qytet n� Anadoll - (nga lat. Caesar, em�r perandori, m� pas sinonim i t� nj�jtit em�r, me kuptim t� p�rgjithsh�m, si� del edhe n� gjermanishten bashk�kohore).
Kultura perse nuk erdhi n� Ballkan p�rmes pushtimeve osmane. Mundet q� periudha osmane i b�ri m� t� dukshme k�to lidhje, sidomos n� rrafshin gjuh�sor, por edhe n� let�rsin� gojore dhe n� at� t� shkruar. Dihet se persishtja �sht� gjuh� e burimit indoeuropian, sikurse shqipja, ndryshe prej nj� shumice t� gjuh�ve t� popujve t� Lindjes, duke p�rfshir� n� t�r�si familjen hamito-semite. N� shkenc�n e historis� s� mendimit njer�zor �sht� pranuar, gjithashtu, se humanizmi n� let�rsin� dhe historin� e mendimit t� Persis�, me emra t� till� si Omar Khajami, Saadiu, Rumiu, Rudakiu, Avicena (Ibn Sina) e t� tjer� parapriu kronologjikisht shp�rthimin prej t�rmeti t� Rilindjes Europiane. Nj� prej klasik�ve m� t� m�dhenj t� bot�s shqiptare t� letrave, Pjet�r Bogdani, n� vepr�n e tij t� mir�njohur �Cuneus prophetarum�, citon, n� funksion t� argumentimit t� ideve t� veta filozofike humaniste, krahas Kalvinit dhe Luterit, edhe dijetarin pers Avicena. Njohja e yll�sis� s� poet�ve dhe dijetar�ve t� m�dhenj t� humanizmit klasik pers, si� e njihnin klasik�t e let�rsis� dhe t� shkrimit n� gjuh�n shqipe e m� n� thell�si, do t� ndihmonte p�r nj� relativizim e krahasim m� t� sh�ndosh� t� t� v�rtetave, q� lejon t� �mohen n� kultur�n vend�se jo vet�m ato q� mund t�i nxjerr� n� pah nj� v�shtrim eurocentrist.
Poema e madhe heroike �Shah-name� e Firdeusiut p�rfaq�son nj� prej p�rmendoreve madh�shtore t� kultur�s bot�rore, q� bashk�renditet p�r nga fuqia shpreh�se me eposin homerik helenik - �Iliada� dhe �Odiseja�, me �Vedat� sanskrite, me �Ramajana-n� dhe �Mahabharata-n� hinduse, me �Gilgameshin� e shumer�ve dhe �Qadesh-in� e egjiptian�ve t� vjet�r, me �Torah-un� aramaik e �Eneida-n� romake. �Shah-name-ja� mbetet p�rher� nj� vep�r mjesht�rore e trash�gimis� kulturore perse.
Vexhi Buhara, nj� prej orientalist�ve t� m�dhenj t� Shqip�ris�, pati menduar t� p�rkthente �Shah-name-n� qysh n� vitet 1970 dhe p�r k�t� punoi jo pak por rreth 20 vjet. Gjat� p�rgatitjes p�rfundimtare t� vepr�s p�r botim rezultoi se Buharaja ka p�rkthyer rreth n�nt� mij� vargje.
P�r r�nd�sin� e ardhjes n� shqip t� �Shah-name-s� d�shmon edhe fakti se Naim Frash�ri, si� d�shmohet nga burime t� shkruara arkivore, n� koh�n kur nisi t� p�rkthente k�ng�n e par� t� �Iliadh�s s� Omirit�, pik�risht n� at� koh� pati zgjedhur t� p�rkthente edhe nj� k�ng� t� �Shah-name-s�, duke dashur t�i tregoj� lexuesit bashk�komb�s se shqipja ishte nj� gjuh� q� mund t� lexonte kryevepra bot�rore, t� af�rta e t� larg�ta, t� Lindjes e t� Per�ndimit.
Pavar�sisht se mitologjia perso-iraniane �sht� nj� bot� thuajse fare pak e njohur p�r kultur�n shqiptare, lexuesi i vendit do ta mir�pres� �Shah-name-n� - �Librin e mbret�rve� - si� do t� mund t� kthehej n� shqip, jo vet�m p�r bukurin� e saj gjenuine (gjinikuese), jo vet�m p�r shqip�rimin mjesht�ror t� V. Buharas�, por, para s� gjithash, p�r af�rsit� e befasishme dhe gati-gati t� �uditshme t� motiveve t� saj me vlerat tradicionale shqiptare, pik� s� pari t� eposit t� veriut, por edhe me epe t� popujve t� tjer� t� Ballkanit dhe t� popujve europian�. K�to paralele e af�ri mund ta ken� shpjegimin: 1. Prej burimit t� p�rbashk�t indoeuropian t� dy popujve dhe mend�sis� s� prejardhjes; 2. Prej ligj�sive t� p�rgjithshme t� zhvillimit t� epopes� n� nj� shkall� t� caktuar t� mend�sis� njer�zore; 3. Prej shtegtimit t� motiveve lindore drejt bot�s europiane dhe lidhjes s� drejtp�rdrejt� kulturore shqiptaro-perse.
N� �Shah-name� kreshniku Feridun ka p�r totem nj� lop� t� shk�lqimt�, me emrin Bermaja, sikurse n� eposin shqiptar Muji dhe Halili kan� mbrojtjen e tri dhive brir�-arta. N� �Shah-name� kreshnik�t maturohen para kohe dhe b�hen rishtar� t� trim�ris� duke qen� ende f�mij�, sikurse Omeri n� ciklin heroik t� veriut.
N� �Shah-name� heronjt� kalojn� prova t� r�nda - t� themi, t� kreshnik�ris� (pers. �behadir�) - t� dor�zimit n� urdhrin e heronjve, sikurse ndodh me �shtat� b�mat e Rustemit�, ndaj t� cilave ekzistojn� analogji t� qarta n� eposin shqiptar. N� �Shah-name�, sikurse n� ciklin grek t� periudh�s bizantine, nj� nga personazhet - Rustemi q� sapo u p�rmend - �sht� nj�far� digenis-i (fjal� p�r fjal� nga gr.: �dyrac�sh�), sepse �sht� fryt i bashkimit t� dy etnive, perse dhe arabe; sikurse akrit�t tek grek�t (t� mbiquajtur �digenis� pik�risht se kryeheroi ishte bashkim i dy gjinive, dy racave: helene dhe arabe-siriane). N� eposin pers ka at�vras�s e m�m�vras�s, si dhe anasjelltas, sikurse n� shumic�n e epeve t� popujve ballkanas, duke p�rfshir� edhe at� shqiptar.
N� �Shah-name� ka po aq tragjedi p�r ��shtjen e fronit e t� kuror�s, sa thuajse n� gjith� let�rsin� e kalor�sve dhe heronjve europian�, deri tek tragjedit� e Shekspirit. Heronjt� mitologjik� iranian�, sikurse kreshnik�t shqiptar�, b�jn� n� fillim dyluftimin e goj�taris�, i d�shmojn� nj�ri-tjetrit b�mat p�r t� cilat jan� shquar, para se t� provojn� fuqin� e krahut. Ata gjenden shpesh para t� nj�jtave dilema p�r t� zgjedhur e p�r t� vepruar: fuqis� apo dijes, pasuris� a ndjenjave e pasioneve t� forta. Ekziston madje nj� ngjashm�ri q� nuk mund t� jet� e shpjegueshme vet�m me ligj�sit� e p�rgjithshme t� epopes� deri p�r holl�si t� tilla t� im�ta, si: Feriduni i k�rkon s� �m�s t�i tregoj� se �zanat kan� pasur t� par�t e tij - nj�soj si� pyet Omeri Ajkun�n n� eposin shqiptar; djali lufton me baban� dhe vet�m n� �astin e frym�s s� fundit nj� talisman b�n t� rinjohin nj�ri-tjetrin - sikurse n� dyluftimin e v�llez�rve trimosh� n� epik�n shqiptare.
N� �Shah-name� ka b�ma dhe gj�ma t� m�dha, sikurse n� shumic�n e epeve ballkanas e europian�; ka pasione shkat�rrimtar� dhe vlime shp�rthyes (mbret Kavusi nuk druan t� �oj� n� zjarr Sijavushin, t� birin, p�r hir t� s� shoqes, sikurse Agamemnoni nuk druan t� flijoj� Ifigjenin� p�r hir t� fushat�s; Suhrabi vritet nga i ati, Rustemi, n� dyluftim, dhe vet�m n� fundin e tmerrsh�m m�sohet tmerri i v�rtet� i vrasjes s� djalit prej babait), ka djem q� martohen me njerkat p�r hir t� trash�gimit t� pasuris� dhe hasm�ri q� pushojn� s� gjymtuari njer�zin� p�r hir t� dashurive t� pap�rmbajtura, ka braktisje, tradhti dhe kurthe t� p�rbindshme: Destani i Samit rritet prej shpend�ve n� pyll, sepse i ati nuk e duronte pse kishte lindur i thinjur si plak. Nj�soj si Edipin, q� prind�rit me mallkimin fatal ua hedhin eg�rsirave posa q� kishte lindur, p�r t�i shp�tuar nd�shkimit t� fatth�nies, po ashtu Sami hedh tutje t� birin p�r hir t� ruajtjes s� nderit fisnik. Madje dhe let�rk�mbimi, q� shpesh �sht� quajtur cil�si europiane e epopeve, �sht� po aq i pranish�m n� �Shah-name�, n� komunikimin e kreshnik�ve me kund�rshtar�t e tyre, sa edhe n� epik�n legjendare t� popujve t� Europ�s.
�Shah-name-ja�, n� p�rputhje me ligjet e brendshme t� epopes�, nuk �sht� krijuar p�r t� tashmen. Objekt i epopes� �sht� e kaluara epike etnike, �e kaluara absolute� - sipas terminologjis� s� preferuar nga G�te dhe Shiler. Burim i epopes� �sht� nd�rgjegjja dhe kujtesa e bashk�sis�, �goj�dh�na komb�tare�, jo p�rvoja individuale e subjekteve t� marr� ve�mas. Epopeja �sht� kulti i t� par�ve t� fisit, n� kuptimin e burimit etnik t� nj� populli. I till� �sht� p�r shqiptar�t cikli verior, e till� �sht� p�r pers�t e hersh�m dhe iranian�t e sot�m �Shah-name-ja�.
Pik�takim kryesor midis eposit shqiptar dhe epit klasik pers �sht� raporti midis vetes dhe tjetrit (kund�rshtarit). Kuptimi p�r �veten� dhe �tjetrin� qysh n� antikitet ka qen� nj� referenc� vler�simi p�r shkall�n e zhvillimit t� nj� kulture. Por n� dekadat e fundit kjo lidhje ka ardhur duke marr� shkall� pas shkalle cil�sin� e nj� kriteri p�r t� p�rcaktuar jerarkin� e qytet�rimeve. Nisur prej k�tij kriteri mund t� gjykohet n�se nj� kultur� e sundojn� �muret� apo �urat�, fobia apo mania, kompleksi i p�ruljes apo ai i ep�rsis�.