Eposi i kreshnik�ve (ose Cikli i kreshnik�ve)

Eposi i kreshnik�ve (ose Cikli i kreshnik�ve) �sht� nj� epos legjendar i p�rb�r� nga k�nge t� ndryshme epike, ku k�ng�t kryesisht shoq�rohen me lahut�. Zonat ku eposi k�ndohet jan� t� shumta n� Shqip�rin� e sotme. Mendohet se ai �sht� i pranish�m n� zonat si Mal�sia e Madhe, Dukagjin, Has e shum� rrethe t� tjera. P�rve� territorit t� Shqip�ris�, cikli k�ndohet edhe n� zonat e Kosov�s, si Pej�, Gjakov�, Prizren, De�an, Rahovec e t� tjer�. N� qend�r t� k�tij eposi, q�ndrojn� dy v�llez�rit Muji dhe Halili. N� epos tregohen historit� e t� dy v�llez�rve, si edhe ka edhe nj� k�ng� ku p�rfshihet vajtimi i Ajkun�s p�r birin e saj Omerin (aktualisht k�nga "Ajkuna qan Omerin" ose e njohur ndryshe edhe si "Vaji i Ajkun�s").

Kryesisht trojet veriore t� banuara prej shqiptareve, sidomos mbi lumin Drini : nga bregdeti veriper�ndimor deri n� krahinat verilindore, duke p�rfshire Kraj�n, Mal�sin� e Madhe, Dukagjinin, Nikaj - Merturin, Mal�sin� e Gjakov�s, etj.
K�nge t� k�tij cikli k�ndohen dhe n� jug t� Drinit, sidomos n� Puk�, Lum� e Dib�r. Ndonj� subjekt haset dhe n� Lezh�, Kruj� dhe krahinat veriore t� Elbasanit e t� Librazhdit. N�p�rmjet mal�soreve, t� zbritur q� nga fillimi i k�tij shekulli e k�tej, si edhe te kosovareve t� shp�rngulur, ato kan� ardhur deri n� rrethet Elbasan, Durr�s, Lushnj� e Fier. Per vec ketyre eposi eshe nje histori qe perban hiperbol. N� shkence ai njihet me em�rtimin eposi i kreshnikeve ose cikli i Mujit dhe i Halilit, kurse n� popull - k�ng� kreshnikesh, k�ng� t� Mujit e t� Halilit, k�ng� t� mo�me trimash, k�ng� lahute etj.



Ky epos, q� p�rb�n nj� pjes� t� r�nd�sishme t� epik�s legjendare shqiptare n� p�rgjith�si, jeton jo thjesht si nj� relikt i nderuar dhe i �muar etno - kulturor, por kryesisht p�r mesazhin e madh q� sjell - rezistenc�n n� em�r t� liris�, t� s� drejt�s e t� dinjitetit, - si dhe p�r vlerat e larta artistike. �sht� mjaft elokuente bindja e thelle e malesoreve s� "K�ng�t e kreshnikeve e burojn� nj�rin, e banj� trim, i shtien zem�r t� duroj� plumbin, gjakun luft�rat ku tresin meshkujt". Ja pse, sipas d�shmive t� bart�sve popullore e t� studiuesve, k�to jan� k�nduar tradicionalisht e jan� d�gjuar me k�naq�si e nderim t� ve�ante jo vet�m nder kuvendet e gjera popullore, nder dasma e festa t� tjera apo pran� oxhakut te kullave karakteristike mal�sore net�ve t� gjata t� dimrit, por edhe para fillimit te nj� beteje, madje edhe n� zjarrmin� e luft�s. Ja pse sht�pia pa lahute, sht�pia ku s'k�ndoheshin k�ng� kreshnikesh, konsiderohej si "shtepi e lanun", q� s'meriton respekt.
P�r vete rrethanat e disfavorshme historiko-shoq�rore t� s� kaluar�s (pushtimi osman, niveli i ulet i zhvillimit ekonomik etj.), q� kan� kushtezuar edhe gjendjen e shkencave shqiptare n� at� kohe, interesi p�r eposin e kreshnikeve �sht� i vone. Po t� p�rjashtonim nj� fragment t� shkurt�r q� botoi albanologu i njohur e i nderuar Gustav Majer (G. Mayer) m� 1896 ("Albanesiche Studien" VI), do t� duhet t� thoshim se mbledhja edhe botimi i k�tij eposi realisht filloi n� krye t� shekullit ton�, sidomos n� vitet 20. Nd�r botimet kryesore t� gjertanishme do t� mund t� p�rmendeshin : "Epika legjendare", v�llimi I dhe II (1996, 1983), "Chansonnier �pique albanais" (antologji fr�ngjisht, 1983) "K�ng� kreshnike" (Prishtine, 1974).
Krahas botimeve me materiale faktike, filluan edhe studimet e eposit t� kreshnikeve. N� fillim ato qen� kryesisht sh�nime t� thjeshta e mbresa, q� erdh�n duke u thelluar e u zgjeruar disi gjat� viteve '30, p�r t� arritur sot nj� nivel mjaft t� k�naqsh�m. Kuror�zimi i gjith� k�saj pun� studimore u b� me simpoziumin "Epika heroike shqiptare", (Tirane, 20-22 tetor, 1983), ku mor�n pjese edhe mjaft studiues t� huaj dhe materialet e te cilit u botuan t� plota n� p�rmbledh�sin "��shtje t� folklorit shqiptar", v�ll. II dhe III (1986).


Eposi i kreshnikeve i ka t� gjitha tiparet e zhanrit, por edhe ve�orit� specifike, q� lidhen me klim�n historike-shoq�rore e kulturore ku lindi, u rrit, u maturua e jeton. Se pari, ai ka tri ve�orit� kryesore : epizmin, frym�n heroike dhe legjendaritetin.

Epizmi

Eposi i kreshnikeve e pasqyron jet�n n� forme tablosh t� gjera "objektive". Frym�marrja e gjere �sht� e pranishme n� �do ind t� tij : n� p�rleshjet dhe dyluftimet homerike, n� madh�shtin� e heronjve dhe t� bot�s q� i rrethon, n� p�rmasat e larta dhe tradhtit� trondit�se, n� ndjenjat dhe mendimet e thella (Muji, p.sh., kur mendohet "shikon barin kah po rritet"), n� gjat�sin� e poemave (mesatarisht dalin me 200, por edhe me 500, edhe me 1000 vargje), n� gjat�sin� e vargjeve (p�lqehet m� shum� dhjet�rrok�shi i bardhe - nj� varg me mund�si t� gjera shpreh�se) etj. Por epitetin objektive ne e vum� n� thonj�za, sepse rapsodi shtiret sikur vet�m tregon objektivisht si kan� ndodhur ngjarjet, kurse n� fakt ai mban nj� q�ndrim t� caktuar, qofte edhe duke l�n� at� t� n�nkuptuar. N� t� nj�jt�n koh�, n� epos jan� t� pranishme, do t� thoshim, me shumice, edhe detajet, situatat, trajtimet, personazhet e nj� reference lirike : dashuria midis v�llez�rve e shok�ve, dhimbja e humbjes s� nj� personi t� dashur, g�zimi i takimeve miq�sore, ngjyrat plot shk�lqim t� nj� peizazhi dhe lektisja para tij, portreti i nj� vashe. Nj� shembull p�r shpreh�s lirizmi �sht�, fjala vjen, vajtimi i theksh�m i Ajkunes, gruas s� kryetrimit, mbi trupin pa jet� t� djalit t� saj t� vet�m. Ve�se le t� vihet re q� edhe k�tu gjith�ka p�rthyhet n�p�rmjet prizmit epik, ruan p�rmasat epike - dhembja e thelle e n�n�s, mallkimi i saj i fuqish�m, keqardhja e elementeve t� natyr�s dhe e bishave t� malit : Qyqe vet�m rrug�n paske marre, / Kan� zan� vend yjt� vajin me e ndie !/ Kur ka dal� nder Lugje t�Verdha, / Ather� nana hanen ka mallkue : / - T�u shkri-mt� drita ty, o mori hane, / Qe s� na �ove at� nat� nji fjale, / N� Lugje, t� Verdha shpejt me dal�, / Bashk� me hy n�nji varr me djale !... Kur ka shkue te varri i djalit, / Ka pa hin treqind vje� ; / Ahi ishte rrema - rrema, / Nji ma t�bukurin mbi varr po e shtin. / Mir� po pshtetet p�r deg� t� ahit, / Pikon loti mbi varr te djalit. Kan� lan� kangen zogjt� e malit, / Kan� lan� kangen me veshtrue ! / - Po a s�e din se kush ka ardhe, / Qe nuk �ohesh p�r m�u fale, / More i miri i nanes - o ? / Amanet, o more bir, / Dil nji here ksi burgut t� erret, / Fol me nanen q� t�ka rrite : / S� m� ke lan� kurr� kaq shum� m� prite ! . . . / More Omer i nanes - o! / A thue Gjogun me ta prue ? / Dil nji her� p�r me lodrue, / Bjer nder gurra me u fresku� , / K�rko majat bashk� me zana, / Se ty varrin ta ruen nana, / More i miri i nanes - o !...
Edhe rr�fimi �sht� gjithashtu epik. Ai �sht� plastik, monumental, i gjer�, solemn, shpesh mjaft i holl�sish�m, zakonisht i shtruar, me nj� qet�si sublime, pa ekzaltime, eufori e kuje, me nj� force t� brendshme e t� natyrshme. N� t� z�ne vend t� gjer� p�rs�ritjet e formave t� ndryshme ("Kqyr �ka bani krajli p�r me ba", "Pak u vonue, shum� s� u vonue"), deri n� p�rs�ritjet e gjera epike, intonacioni zakonisht horizontalisht ose me dallg�zime t� lehta. Edhe melodia q� shoq�ron poezin� �sht� e qet�, recitative, disi monotone, por e thelle, si jehone malesh e koh�sh t� lashta. Ajo d�gjohet me endje, sepse plot�sohet nga dramaticiteti i ngjarjes, nga efekti i fjal�s a i figur�s poetike.

Fryma heroike

Eposi shqiptar i kreshnikeve, si� del edhe nga kuptimi q� ka marre fjala kreshnik , �sht� nj� epos heroik. Fryma heroike e p�rshkon at� fund e krye ; me brum� heroik �sht� ngjizur �do struktur� e mikrostruktur� e tij.
Ve�se k�tu heroizmi nuk del si di�ka e jashtme, si vet�mburrjes a si mjet p�r t� t�rhequr simpatin� e dikujt. Ai �sht� krejt spontan, genuin, i brendsh�m, buron nga domosdoshm�ria e rezistenc�s dhe e p�rballimit t� rreziqeve e t� v�shtir�sive. Eposi e paraqet heroizmin si m�nyre mendimi, sjelljeje a veprimi, q� ve n� qend�r t� sistemit t� t� gjith� vlerave trim�rin�, vet�mohimin, q� i quan ato atribute t� pandara te nj� mjedisi shoq�ror t� p�rcaktuar etnikisht, t� nj� m�nyre t� ve�ante organizimi shoq�ror. Ai e trajton heroizmin si nj� tradite t� lashte, si nj� kult t� v�rtete, si nj� model etnokultur� t� kristalizuar, madje t� sakralizuar, gjat� shekujve : Zoti t� vraft, bre Krajle Kapidani, / Pes� dekika liri me t� dha -ne. / Tjet�r t� mir� n� t� paret s�na kan� lane, / Kurrnja n�sh ve� mos me dek� n� t� shkrue -me, / Por me shpata m� u pre tue kendue.

Legjendariteti

K�t� ve�ori ia jep eposit t� kreshnikeve tipi i mendimit poetik mbi baz�n e t� cilit ai �sht� ngjizur e q� m�shiron. E ky �sht� mendimi poetik legjendar, nj� tip mendimi poetik karakteristik p�r nj� shkalle t� caktuar t� zhvillimit shoq�ror e q�, si� dihet, i paraprin mendimit poetik historik.
Ky tip mendimi p�rben themelin specifik t� eposit t� kreshnikeve si zhan�r me vete, p�rcakton m�nyr�n e p�rvet�simit t� realitetit prej k�tij eposi, m�nyr�n e raportit midis s� v�rtet�s artistike dhe s� v�rtet�s historike, natyr�n dhe tere sistemin e mjeteve shpreh�se. Thelbin e k�tij mendimi e p�rben fondi i gjer� i elementeve mitike, p�rrallore, fantastike, q� e shpreh realitetin n� m�nyre t� legjendarizuar, jo sipas parimeve t� ngasjes a t� mund�sis�, por, n� radhe t� pare dhe kryesisht, sipas parimeve t� s� mrekullueshmes.
Nj� nder shprehjet e k�tij tip mendimi n� eposin e kreshnikeve �sht� prania n� t� e nj� lende t� gjer� poetike q�, p�r nga origjina, lidhet drejtp�rdrejt ose t�rthorazi me mitologjin�, kryesisht me poetiken mitologjike. Midis moris� s� elementeve t� k�saj lende do t� mund t� p�rmendeshin : nj� varg figurash mitike, tipike shqiptare, q� veprojn� n� epos me cil�sin� e personazheve artistike (zanat, t� lumet e nat�s, or�t, /shtojzovallet, gjarp�rinjt� q� u japin force kreshnikeve ose u shterojn� plag�t) ; zogjt� q� paralajm�rojn� ngjarjet ose marrin e shpien amanete ; vende t� kulteve pagane (Mrizet e M�dha, Lugjet e Verdha, krojet, pyjet, shpellat) ; trupat qiellore q� komunikojn� me njer�zit ose "marrin ndore" (Dielli, h�na, yjet) ; "shpjegimet" e origjin�s mitologjike t� kreshnikeve (Muji u b� i tille, p.sh., nga q� piu "tamel gjini nga zanat) ; lindjet dhe rritjet e mrekullueshme (p.sh. maturimi si kreshnik q� n� mosh�n shtat�vje�ar�) ; ngurosjet dhe �ngurosjet e heronjve ; vdekjet dhe ringjalljet ; metamorfozat e lloj - llojshme fantastike (p.sh. kthimi i njeriut n� qyqe) ; mjetet ndihmese t� mrekullueshme ose, si� jan� quajtur ndryshe, mjetet magjike (unaza magjike, qum�shti i gjirit t� n�n�s, l�ngu i luleve, uji q� sh�ron syt�, molla e arte) ; kund�rshtaret p�rbind�sha (Arapi i zi, Bajlozi) ; etj. Mbi themelet e poetikes mitike, �sht� sajuar edhe gjith� ai sistem figurash hiperbolizuese ose personifikuese.
Duhet th�ne ve�se e gjith� kjo lende mitologjike n� epos e humbet karakterin sakral, deri- diku zhvishet nga besimi n� t� si realitet dhe kthehet n� lende estetike, n� lende q� ndihmon njohjen dhe pikturimin e realitetit sipas ligjeve artistike q� ndihmon p�r t� theksuar ide t� caktuara e p�r t� karakterizuar personazhet e situatat. Kuptohet at�her� s� eposi nuk mund t� identifikohet me mitologjin�.
Si shprehje tjet�r e mendimit poetik q� p�rmend�m, i cili p�rforcon karakterin legjendar t� eposit, do t� mund t� kuptohej edhe poetika p�rrallore, e zhveshur nga vet�dija e mir�fillte historike dhe mbi baz�n e s� cil�s jan� krijuar me nj� bukuri t� rralle figurat e motivet imagjinare fantastike.
Ne fakt edhe pse n� epos historia ndihet qart� e bu�et pas �do situat� a personazhi, jepet jo aq me detaje konkrete, reale, por n� m�nyre globale, n� trajte ideali, si l�ng historik ; edhe pse �sht� e pranishme, mjegullohet, err�sohet nga hija e personazheve dhe situatave madh�shtore. Prandaj k�tu si n� baladat legjendare, p�rrallat legjendare, koordinatave historike t� koh�s e t� hap�sir�s u mungon sakt�sia e plot�, ka di�ka t� p�rcaktuar. Me sakte do t� mund t� thuhej se k�tu historia p�rthyhet n�n prizmin e poetikes legjendare, koha dhe hap�sira jan� koh� dhe hap�sire epike, jo identike me koh�n dhe hap�sir�n reale.
N� eposin e kreshnikeve nuk kemi l�vizje lineare t� koh�s historike. K�tu zot�ron p�rfytyrimi i nj� koh� konvencionale, q� nuk i n�nshtrohet datimit, q� nuk e p�rfill kronologjin�, q� rrjedh ndryshe nga rrjedha reale dhe historike e saj. N� epos koha mund t� ndalet, t� kthehet prapa, t� ngadal�sohet a t� p�rshpejtohet (jo rralle, p.sh., dielli e ndal vrapin e tij, nata zgjatet, pranvera vjen me shpejt). Kjo b�n q� edhe ngjarjet t� mos vijn� gjithmon� nj�ra pas tjetr�s, sipas nj� rendi real kohor, por t� mund t� nderojn� vendet ose t� ecin paralelisht. Nga ana tjet�r, koha �sht� thuajse gjithmon� e shkuar e larg�t, gj� q� duket edhe t� shprehjet : "Nj� here e nj� koh�", "K�shtu m�kan� than� se � ba moti" etj.
N� eposin shqiptar t� kreshnikeve karakterit konvencional, epik t� koh�s i p�rqaset edhe karakteri konvencional i p�rfytyrimeve p�r hap�sir�n. Edhe k�tu kemi di�ka t� p�rcaktuar. Hap�sira, si t� thuash, jepet n� vija t� trasha e ndahet po k�shtu n� bot� t� heronjve e n� bot� t� huaj. Rrjedhimisht koncepti i eposit p�r hap�sir�n nuk p�rkon plot�sisht me vendbanimet reale historike, edhe kur aktivizohen toponimet e tyre. N� t� nj�jt�n koh�, sipas poetikes legjendare, n� nj� bote t� pap�rcaktuar, sidomos kur ajo �sht� e larg�t, ashtu si n� koh�n e larg�t, mund t� ndodhin lloj-lloj �udirash, t� hasen t� papritura dhe v�shtir�si q� p�rballohen vet�m nga guximi dhe forca e kreshnikeve. K�shtu q� pap�rcaktueshm�ria dhe larg�sia relative kohore dhe hap�sinore nuk jan� vet�m rezultat e legjendaritetit, por edhe mjaft p�r ta rritur at�, p�r t� rritur karakterin e jasht�zakonsh�m dhe prestigjin epik t� ngjarjeve.


Di�ka e till� vihet re edhe tek antroponimia e t� vlera e numrave. P�r eposin ka rend�si jo emri i personazheve, por qen�sia, p�rmbajtja, karakteri, profili artistik, bot�kuptimi dhe psikologjia e tyre. Prandaj emrat edhe mund t� nd�rrohen. N� fakt n� eposin shqiptar t� kreshnikeve nj� pjes� e mir� e personazheve mbajn� emra myslimane. Ky �sht� rezultat i koh�s s� sundimit osman (fundi i shekullit XV-1912) e ka ndodhur edhe me krijime t� tjera t� lashta poetike shqiptare, t� cilat tek arb�reshet e Italis�, si dhe n� mjaft krahina t� vendit, ruajn� edhe sot e k�saj dit� personazhe me emra m� t� hershme t� krishtere : Kostandini i Vogelith, p.sh. (heroi q� rikthehet dit�n e martes�s s� gruas), �sht� riem�ruar Ymer Aga, Kostandini tjet�r (v�llai i vdekur q� ringjallet p�r t� plot�suar fjal�n e dh�ne, - t� �oje pran� gjinis� motr�n e martuar larg) �sht� kthyer n� Halil Garria, Hyseni i vog�l etj. Madje n� ndonj� rast procesi i islamizimit ka mbetur n� mes : n� nj� variant t� balad�s s� rinjohjes mot�r-v�lla, v�llai quhet Gjon Pretrika (em�r i krishter�), kurse motra Fasilet (em�r mysliman) ; tek emri i nj� kreshniku Gjergj Elez Alia - pjes�n e par� e kemi t� krishtere, kurse t� tjerat myslimane. Edhe nj� varg numrash (p�rdorim me t� gjer� kan� : 3, 7, 9, 12, 30, 40, 300) nuk kan� vlere reale, matematike, por jan� kryesisht konvencionale, numra epike klishe (p�rdoren, p.sh. p�r t� dh�ne iden� e shumic�s e t� madh�sis�).

Karakteri polistadial

Vete l�nda poetike e eposit shqiptar t� kreshnikeve d�shmon se ai nuk �sht� krijuar nj�her�sh. Si �do fenomen tjet�r artistik ai ka pasur lindjen, veterritjen, maturitetin dhe pleq�rin� e tij me nj� shtrirje t� gjat� n� koh�. Gjat� k�saj koh� �do periudh� historik� i ka dh�ne eposit nj� lende t� caktuar historiko-shoq�rore e poetike, ka l�n� vul�n e saj n� t�. Prandaj eposi, ashtu si� na erdhi q� kur filluam ta njohim, u ngjan d�borave alpine ku shtresa z� shtres�n, ose nj� pikture t� vjet�r mbi t� cil�n jan� hedhur shtresime t� reja. Kjo i jep atij karakt�r t� spikatur polistadial. Sigurisht, vete poetika legjendare q� zot�ron n� epos, fakti q� ai, si form� artistike, disi e "tjet�rson" realitetin e mund t� aktivizoje edhe n� koh� t� vona, lende me origjine poetike t� st�rlashte, p�rzierja n� ndonj� drejtim i lendes s� shtresave t� tij, b�n q� k�to t� fundit t� mos dallohen lehte ; por folkloristika shqiptare ka dalluar tashme qarte mjaft prej k�tyre shtresave.
Gjithsesi, jan� krejt t� dallueshme dy shtresa, ajo paraosmane dhe ajo pas pushtimit osman. N� t� v�rtete shtresa pas pushtimit osman �sht� tep�r e holl� n� krahasim me t� paren. Ajo p�rbehet kryesisht nga emrat myslimane t� disa kreshnikeve, nga arm�t e reja q� hasen ndonj�her� (arm�t e zjarrit), nga ndonj� element t� leksikut me prejardhje osmane, nga ndonj� incident i rralle11 ose k�ng� (si t� till� kemi vet�m nj�), q� i b�n jehon� konfliktit shqiptaro-osman. Kjo �sht� nj� shtres� q� i �sht� hedhur eposit ton� si nj� far� pelerine e lehte e plot t� �ara, t� cil�n eposi mund ta rrezoje vet�m me nj� l�vizje t� shpatullave t� tij t� fuqishme.
Shtresa tjet�r, paraosmane, �sht� shtresa baz� e eposit, q� i jep atij fizionomin� ideoartistike si nj� form� e ve�ante folklorike. Ajo �sht� pakrahasimisht m� "e trash�", e plot� dhe e r�nd�sishme sa shtresa pasosmane. �sht� pik�risht kjo q� zbulon dhe e p�rcakton eposin si zhan�r, si form� t� ve�ante folklorike, si monument artistik, me volumin, struktur�n dhe form�n e tij. Ajo p�rb�het nga gjith� ato elemente q� u p�rmenden m� lart, kur u fol p�r karakterin legjendar t� eposit, si dhe nga gjith� problematika themelore, l�nda baze historiko- shoq�rore, etnografike, muzikore etj., p�r t� cilat do t� flitet m� posht�. Por edhe brenda k�saj shtres� dallohen n�nshtresa t� ndryshme. Kuptohet se, p�r arsyet q� u p�rmenden, dallimi i tyre �sht� disi me i v�shtir� dhe kufijt� m� pak t� p�rcaktuara. K�shtu, n� epos gjejm� elemente t� matriarkatit (vendi i ve�ante i n�n�s, n� nj� koh� kur babai i kryekreshnikeve mungon krejt, elemente t� respektimit t� "vij�s s� tamlit", vendi i ve�ante i daj�s-avunkulati etj.), por edhe t� tilla (dhe ato p�rb�jn� shumic�n) t� patriarkatit ; zana diku paraqitet n� faz�n e saj m� lasht�, "t� eger", si forc� armiq�sor� p�r kreshniket (p.sh. t� k�nga "Martesa e Mujit"), por me tej njerizohet (humbet virgjinitet-in, fiton nj� konstitucion psikologjik si t� malesoreve, - mban bes�n, behet v�llam me kreshniket, - i ndihmon ata dhe u k�rkon ndihme, p�rzihet n� pun�t e tyre), ashtu, madje n� nj� mase m� t� madhe, si per�ndite e "Iliades" ; ndonj� figur� tjet�r, edhe pse ruan thelbin e vet t� origjin�s mitologjike, n� ndonj� drejtim thith lende historike relativisht t� von�. Bajlozi �sht� nj� p�rbind�sh, q� vjen nga deti, por mban emrin e njohur nga hierarkia evropiane mesjetare - Bajulus - dhe k�rkon taksen karakteristike feudale bizantine "tym p�r tym", (ishte shkruar di�ka q� un� s�e kuptoja).
Nj� gjendje e till� na lejon ta p�rfytyrojm� rrug�n e eposit shqiptar t� kreshnikeve si at� t� nj� topi d�bore q� e nis rrukullimen nga maja e malit, rritet gjat� saj, p�r t� ndaluar diku, p�r t�u shkrire disi duke humbur pjes� t� tera e duke "fituar" ndonj� shtrese t� re. Por b�rthama kryesore e k�tij masivi mbeti q� mbeti e paprekur. Kjo i ka ndihmuar folkloristet shqiptare t� p�rcaktojn� nj� varg k�ng�sh (rapsodish) q� i p�rkasin k�saj b�rthame e q�, bashke me rapsodi t� tjera, p�rb�jn� fondin e lasht� a m� t� vone, por, sidoqoft�, paraosman t� eposit. Prej tyre po p�rmendim sa p�r shembull : "Martesa e Mujit", "Fuqia e Mujit", "Martesa e Halilit", "Gjergj Elez Alia", "Deka (= vdekja) e Halilit", "Omeri prej Mujit", "Muji i varruem (= i plagosur)", "Ajkuna qan Omerin".

Mir�fillt�sia popullore (karakteri fshatarak)

Teoria e p�rgjithshme e eposit ka provuar se ai lind n� at� koh�, n� ato vende, n� ato krahina t� nj� vendi, n� at� komb, popull a shtrese t� popullit ku ka probleme t� m�dha, shqet�sime t� m�dha, ballafaqime t� m�dha. Eposi shqiptar i kreshnikeve i ka gjetur problemet e tilla t� populli shqiptar, me sakte t� pjesa fshatare e tij. Ishte pik�risht kjo pjes�, q� ishte e interesuar m� shum� se kushdo tjet�r p�r problemet madhore q� trajton eposi. Jo vet�m kaq, por edhe zgjidhja e k�tyre problemeve n� epos behet nga pozitat psikologjike e bot�kuptimore, kryesisht t� fshatar�sis� s� thjesht�, q� �sht� m�suar t� jetoje me pune t� ndershme, me zem�r e duar t� pastra. Ja pse n� epos zgjidhja e problemeve q� shtrohen behet p�rgjith�sisht nga pozita e jo nga sulmi p�r t� p�rfituar nga ajo q� u takon t� tjer�ve ; nga trajtimi me dinjitet i t� huajve e jo nga mendjemadh�sia (n� epos flitet me respekt edhe p�r armiqt�, vler�sohet trim�ria e tyre ; ata mund t� urrehen, t� d�nohen e t� vriten, por nuk mposhten).
N� epos jepen me plot ngjyra e sakt�si mjediset fshatare, kryesisht malore (ku dielli "shum�" po shndrit e pak po "nxeh"), natyra q� i rrethon, m�nyra e jetes�s s� njer�zve q� jan� m�suar t� p�rballojn� ashp�rsin� e terrenit e t� klim�s, rreziqet dhe v�shtir�sit�. Aty nuk ka as edhe nj� gjurm� nga mjediset e molepsura, "shk�lqimi" i jet�s, mir�qenia dhe orgjit� feudale. Por ndryshon puna kur jepet, t� themi, jeta e antagonisteve, t� cil�t notojn� n� luks, ndonj�her� edhe n� ves. Ja nj� p�rgjigje plot interes q� i jep Kralevi� Markut kreshniku Musa Arbanasi, pasi kujton lindjen e t� parit n� saraje t� m�dha e shtroje t� buta : Mue shqiptarja e ashp�r me lindi / Atje t� dhente, n� gurre t� ftohte, / Me plaf t� zi me mb�shtolli, / Me fije ferrash me lidhi, / Me qull tershere me ushqejti.
Edhe mjetet artistike me t� cilat trajtohen problemet, jan� tipike p�r folklorin fshatar ; sigurimi i gjith� arsenalit t� figuracionit nga mjediset blegtorale, bujq�sore e nga natyra.
Karakterin e mir�fillte popullor, folklorik ia jep eposit edhe tipi i rapsodit, i bart�sit dhe ekzekutuesit t� tij. K�ta kan� qene t�r�sisht blegtore, bujq e fshatare t� thjesht�, q� kan� k�nduar p�r qejf t� tyre. Pra, s�ka pasur rapsod� oborresh, rapsod� profesioniste e q� t� ken� k�nduar p�r hesap t� t� "m�dhenjve", duke i lavd�ruar ata, kundrejt nj� shp�rblimi.
Mir�fillt�sin� popullore, folklorike e d�shmon edhe mungesa n� epos i ndikimeve t� artit t� kultivuar.

Forma (m�nyra) e ekzistenc�s

Dihet se eposet njihen n� dy forma : si unitete integrale, t� plota, t� nd�rtuara si t�r�si me nj� logjike artistike dhe kohore t� caktuar, dhe n� form� k�ng�sh (rapsodish) t� ve�anta. Dihet gjithashtu se forma e par� �sht� fryt i iniciativ�s krijuese t� individ�ve t� ve�ante, q� bashkojn� pjes�t n� nj� t� tere. Eposi shqiptar i kreshnikeve jetoi dhe vazhdon t� jetoje n� form�n e dyte. Secila prej k�ng�ve t� tij trajton nj� problem t� ve�ante, nj� ��shtje, q� n� lindje, n� rritje e gjer n� zgjidhje t� saj ; prandaj �donj�ra paraqitet si nj�si e plot� e me vete artistike. P�r k�t� arsye ato jan� quajtur edhe epe, edhe poema. Por t� gjitha ato formojn� nj� mase kompakte e koherente poetike.
Ato i bashkon tematika, fryma e p�rgjithshme, personazhet e kristalizuara q� l�vizin n� t� gjith� hap�sir�n e eposit, format kompozicionale dhe strukturat, mjediset e zhvillimit t� ngjarjeve, mjetet shpreh�se stilistiko-figurative dhe intonativo-melodike. Kuptohet se poemat, duke jetuar si nj�si artistike t� m�vet�sishme edhe pse ruajn� far� mir� thelbin, b�rtham�n kryesore e me t� gjer�, kan� p�suar edhe ndryshime nga koha n� koh�, nga krahina n� krahine apo nga rapsodi n� rapsod ; pra, ato i jan� n�nshtruar variacionit kohor a hap�sinor, fenomen ky i njohur p�r t� gjitha format folklorike. K�shtu q� eposi, edhe nga pik�pamja e form�s s� ekzistenc�s, mbeti si nj� zhan�r i paprekur, i natyrsh�m dhe i mir�fillte folklorik.

Tematika Rezistenca

Tema kryesore e eposit shqiptar t� kreshnikeve �sht� rezistenca : rezistenca p�r ruajtjen e trojeve, bjeshk�ve, kullotave, sht�pive, nderit e dinjitetit t� bot�s s� kreshnikeve, t� fisit, t� familjes dhe individit ; rezistenca, konflikti dhe lufta kund�r forcave t� natyr�s, t� p�rfaq�suara nga zanat n� faz�n e tyre t� "eg�r" (k�nga "Martesa e Mujit"). N� t� gjitha rastet e tjera rezistenca e kreshnikeve lidhet me forca t� p�rcaktuara etnikisht. Vet�m n� nj� ose dy k�ng� si forc� e till� dalin osmanet (k�nga e dyluftimit t� Musa Arbanasit me Kralevi� Markun dhe k�nga "Muji dhe Halili t� mbreti", p�r t� cilat u fol). Vet�n n� fare pak k�ng� (ato mund t� num�rohen me gishtat e nj�r�s dore) si forca t� tilla dalin "Krajli i Talirit" (mbreti i Italis�), maxharet, gumatet, venedikasit (Bajlozi i eposit �sht� Bajlusi - i d�rguari i Venedikut). N� te gjitha k�ng�t e tjera si forca t� huaja, me te cilat lidhet rezistenca e kreshnikeve, jan� shqete (shkjete) - sllavet.

Tema te tjera

Mund t� thuhet se tem�s baz�, rezistenc�s ndaj shqeve, i n�nshtrohen te gjitha temat e tjera, si : lindja e mbinatyrshme e heronjve, mosmarr�veshjet e keqkuptimet e p�rkohshme midis vete kreshnikeve, marr�dh�niet familjare, rr�mbimet e nd�rsjelleta t� kuajve, t� grave etj. K�shtu, forca e jasht�zakonshme q� fiton kryekreshniku Muje me ndihmen e zanave, konsumohet p�r t�u rezistuar shkieve ; mosmarr�veshja midis v�llez�rve Muje e Halil, q� gati sa nuk arrin n� dyluftim (k�nga "Halili i qet bejleg Mujit"), gjykohet nga n�na e tyre si di�ka q� do ta uronin shkiet. N� k�t� m�nyre ter� eposin e p�rshkon fryma e rezistenc�s kund�r shqeve, fryma e alarmit te vazhduesh�m p�r shkak t� tyre, fryma e pasigurte dhe e nevoj�s s� vigjilenc�s s� p�rhershme p�r t� ruajtur bot�n kreshnike "mos m� hy as korbi".
N� vargun e gjat� t� poemave q� p�rb�jn� eposin, situatat ku zb�rthehen temat jan� nga m� t� larmishmet, m� fantastiket, m� t�rheq�set, m� madhoret, gati marramend�se. Kemi aty kulla hijer�nda, ku gdhijn� e ngrysin dit�t e arm�pushimeve heronjt� ; marr�dh�nie midis v�llez�rve, kunatave, v�llam�ve ; zjarre alarmesh q� paralajm�rojn� rrezikun ; zana q� i afrohen kull�s s� kreshnikut n� muzg p�r t�u ankuar p�r di�ka ; festa q� nd�rpriten nga nj� kushtrim rr�nqethes ; marshime t� gjata, ndeshje t� egra n� bjeshke, dyluftime, pas mbarimit te t� cilave toka mbetet djerre nga zhg�rryeja e k�mbeve t� njer�zve e t� kuajve ; ndjekje homerike midis pamjeve madh�shtore t� natyr�s ; karvan� dasmoresh q� l�vizin drejt dasmash t� rrezikshme ; krushq t� ngrir� a t� cop�tuar ; endje si n� ankth kreshnikesh t� qorruar ; motra q� k�rkojn� rrug�n e kthimit t� v�llait t� plagosur me an�n e njollave t� gjakut ; turma korbash q� kakarisin mbi kufomat ; kronj q� skuqen kur n�nat lajn� rrobat e djemve t� kthyer nga lufta ; varre t� vetmuara e burgje t� err�ta ; r�nkime t� vdekurish q� s�mund t� ngrihen te nd�shkojn� fyerjet ; vajtime t� madh�rishme e mallkime me p�rmasa t� p�rbindshme. Shkurt, si� jan� shprehur me t� drejt studiuesit, nj� aksion t� ethsh�m, q� vazhdon qindra dit� apo qindra vjet, e q� p�rb�n materien poetike t� eposit.
Se fundi, lidhur me tematiken e eposit t� kreshnikeve vlen t� p�rmendet se n� asnj� rast nuk kemi konflikte fetare. Nj� argument plus n� k�t� drejtim �sht� edhe fakti se eposi ka jetuar e jeton n� m�nyre t� gjall� e gjith� respekt dhe n� elementin katolik.

Bota dhe jeta e kreshnikeve

Jeta dhe veprimtaria e kreshnikeve zhvillohen rreth Jutbin�s, qytet i vog�l n� Kroaci. Teatri kryesor i ngjarjeve shtrihet n� viset veriper�ndimore t� Gadishullit Ballkanik (Zader, Senj�, Kotorret e reja etj). Por n� epos rrethi i veprimeve zgjerohet dhe shkon nga Shqip�ria n� Brigjet e Tun�s (Danubit). Gjeografia e eposit p�rfshin, ve� toponimeve t� m�sip�rme, edhe t� tilla si Vlora, Shkodra, Tetova, Budini (Budapesti), Bosnja, Rumelia, Maxharia, Toliri (Italia), Venediku, Turqia ; madje, n� raste t� rralla, edhe Moskovi e Bagdadi. Ve� k�saj, p�rmenden dendur edhe toponime t� paidentifikuara gjeografikisht si Bjeshk�t e Nalta, Lugjet e Verdha, Klysyrat e Zeza, q� m� shum� ting�llojn� si legjendare. Si� mund t� vihet re, toponimia e eposit nuk p�rkon plot�sisht me territorin e p�rhapjes s� tij, si� e njohim q� n� fillim t� shekullit, q� kur eposi nisi te mbidhej prej studiuesve. Nj� dukuri t� till� shkencat shqiptare e shpjegojn� me dy shkaqe, q� nd�rthuren midis tyre. Nj�ri �sht� i natyr�s historike, tjetri i natyr�s artistike.
Dihet se Iliret, t� par�t e shqiptareve, dikur shtriheshin n� v�ri deri n� brigjet e Danubit. Dyndjet n� mas� t� sllaveve dhe p�rpjekjet p�r t�u stabilizuar n� Ballkan (intensiteti i tyre m� i madh i hershem u p�rket shekujve VI-VIII), b�n� q� elementi ilir e m� von� iliro-arb�ror, t� t�rhiqet gjithnj� e m� shum� n� drejtimet jugper�ndim, pjes�risht t� asimilohet, diku-diku te mbetet edhe si ishull. Pra, kufiri i shtrirjes s� elementit t� shtyr� e n� t�rheqje, ishte gjithmon� n� l�vizje. At�her� nuk �sht� krejt pa kuptim t� supozohet, merret vesh, me nj� siguri mjaft relative, se b�rthama e eposit shqiptar t� kreshnikeve sjell jehon�n e nj� stadi t� hershem t� caktuar t� k�saj l�vizjeje.
N� t� nj�jt�n kohe, si� u tha, hap�sira dhe koha e eposit, si zhan�r q� ka n� themel legjendaritetin, jan� hap�sire dhe kohe epike. P�r m� tep�r, ky zhan�r i lejon vetes q�, si koh�n dhe hap�sir�n e larg�t, t�i p�rdore p�r t� rritur legjendaritetin, prestigjin epik. N� k�t� kuptim gjeografia e eposit, nga ana artistike, �sht� plot�sisht e p�rligjur.
Shoq�risht kreshniket dhe ajo shtrese e popullit q� ata p�rfaq�sojn� jan� t� organizuar n� bashk�si te lira fshatare : nuk i paguajn� detyrime askujt, kan� si preokupacion t� p�rhersh�m "mos me u ba raja", udh�hiqen nga prij�s t� zgjedhur midis me trimave e me te virtytshmeve sipas moralit t� tyre, nuk njohin asnj� zot ve� prij�sit, vendimet e r�nd�sishme i marrin bashk�risht n� kuvendet e mbledhjet e gjera.
K�to bashk�si t� lira jetonin n� vendbanime te ngulura, q� thirreshin katunde. Ndonj�her� n� epos p�rmenden edhe lagje t� ve�anta, p.sh. lagjja Potureshe.
Ekonomia e tyre ishte kryesisht blegtorale. N� shum� poema p�rmenden grigjet me dhen e dhi ose gjedhe, p�rmenden kullota e t�banat e tyre (stanet verore). N� poema t� tjera tregohet se edhe vete kreshniket shpesh merreshin me gjueti (nj� sken� madhore gjuetie kolektive e kemi te "Martesa e Mujit"). N� poema t� tjera akoma ka mjaft t� dh�na q� d�shmojn� se bashk�sit� e lira fshatare, ku b�nin pjes� kreshniket, merreshin edhe me bujq�si (figuracioni i marre nga mjedise bujq�sore, - "Po a t� kan� plasun syt� e ballit, / K�shtu me i shkrepe demat e kularit", - tregime si ai p�r Mujin q�, kur �sht� duke l�ruar me qete e mbrehur n� parmend� dhe nj� kalimtar e pyet se ku i ka kullat Muji, i tregon drejtimin duke ngritur parmend�n me gjith� q�, etj.) Pra kreshniket nuk njohin vet�m zanatin e luft�s. Ata dalin k�shtu si reparte t� armatosura t� bashk�sive t� lira fshatare q� vigjilojn� buze kufirit, por edhe, sa her� kan� mund�si, e nderojn� shpat�n me k�rrab�n a parmend�n.
Kreshniket banojn� n� kulla tipike shqiptare, kulla t� nd�rtuara jo vet�m p�r banim, por edhe p�r mbrojtje (me mure te trasha e fr�ngji) ; ushqehen me produkte blegtorale - bujq�sore t� p�rpunuara n� m�nyre etnikisht tradicionale (p.sh. han� nga nj� dash t� pjekur, pin� ver� a raki) ; vishen e mbathen mal�sor�e (n� epos kemi nj� rekuizite t� ter� veshmbathjeje dhe orendish sht�piake karakteristike : l�kur�et, tirqit, opingat dhe kapu�i i bardhe gjysm�sferik, fustanella- "fistani" -, jakucja, shtret�rit prej druri, �erep�t p�r pjekjen e buk�s, mjelcet prej druri, kungujt e ver�s) ; ata luftojn� me topuz�, mizdrake, heshta, shigjeta, shpata, gur� (m� von� hyjn� n� epos arm�t e zjarrit).
Eposi e jep bot�n e kreshnikeve si nj� bot� etnikisht t� ve�ante, t� ndryshme nga ajo e t� huajve, edhe n� pik�pamje t� ve�orive kulturore ose traditave etnike, te gjith� konstitucionit etno-psikologjik.

Mosha e eposit

Nj� varg arsyesh na bindin se eposi heroik i kreshnikeve e nisi rrug�n e vet artistike mjaft her�t.
Se pari, do t� rikujtojm� l�nd�n e gjer� me origjine mitologjike e p�rrallore, mendimin poetik legjendar, reminishencat e matriarkatit, q� u p�rmenden. N� k�t� fond t� lasht� do t� duhej t� shtoheshin edhe elemente t� hershme muzikore (forca e madhe p�rgjith�suese dhe karakteri i q�ndruesh�m intonativ, prania e nj� "fjalie" muzikore t� vetme q� p�rs�ritet e ndryshuar gjate k�ng�ve, modet e gjymte dy - re - kat�r tingullore, karakteri i ndieshem recitativ), si dhe disa fjale e forma gjithashtu t� hershme gjuh�sore q� jan� ruajtur t� ngurosura, t� fosilizuara (fjala gjegjem me kuptimin d�gjoj, folja djerg me kuptim vepror kalimtar - d�rgoj, �oj, zbres di�ka a dike, forma foljore nderin n� vend te nderojn� ose nderonjen, p�rmbysja e gjymtyr�ve t� koh�s s� kryer - pshtue kam, dal� kan� - n� vend t� kam pshtue, kan� dal� etj.) Jan� pik�risht k�to elemente q� i kan� b�r� studiuesit objektive t� pranojn� gati nj�z�ri lasht�sin� e eposit shqiptar t� kreshnikeve. Le t� citojm� nj� konstatim t� M. Lambercit : "Elementet shqiptaro - ilire, figurat e besimit popullor shqiptar, q� jan� t� gjalla, si edhe arm�t e vjetra jan� d�shmi kujtimesh t� nj� dat� fort t� lashte".
Shkencat shqiptare marrin n� konsiderate teorin� e p�rgjithshme t� eposit, e cila ka pranuar tashme se �do epos me p�rmbajtje t� till� epiko - legjendare �sht� fryt i periudhave historike, kur kap�rcehet faza e bashk�sis� primitive, e shoq�ris� thjesht fisnore dhe kur bashk�si t� tjera popullsish m� tipare t� nj�jta etnike hyjn� n� rrug�n e kristalizimit t� komb�sis�. P�r historin� shqiptare kjo faze p�rkon me periudh�n e kalimit nga bashk�sit� e gjera etniko-politike ilire (shek. V-VI) drejt formimit t� komb�sis� shqiptare (shek. X-XIV). Shekulli i XIV �sht� kufiri kohor kur kap�rcehet historikisht ai tip mendimi poetik q� plazmonte eposin heroik legjendar, kur shter procesi i mir�fillte i k�saj poezie dhe zhduket domosdoshm�ria historike q� lind k�t� poezi. N� prag t� pushtimit osman kishin ndodhur procese t� tilla (zhvillimi ekonomiko-shoq�ror e politik - kalimi n� faz�n e zhvillimit t� plot� t� feudalizmit), te cilat po z�vend�sonin brenda folklorit mendimin poetik legjendar me mendimin poetik historik, i cili nisi t� krijoje epiken historike. Q� eposi shqiptar i kreshnikeve e mbylli qerthullin e vet krijues n� shekullin XIV, d�shmon edhe vete folklori shqiptar : sipas nj� legjende, kur Muji ndeshi nj� bari m� pushk� dhe provoi n� p�ll�mb�n e vet s� plumbi i pushk�s, i k�tij "teshi" (sendi) t� vog�l, t� shpoka, e kuptoi se mbaroi epoka q� kishte nevoje p�r ta, p�r heroizmin e forc�n e madhe fizike, prandaj, bashke me kreshniket e tjer�, u fut n� nj� shpell� t� thell� p�r t� mos dal� kurr� m�.
Ky proces provohet edhe nga vete tematika e eposit t� kreshnikeve. U tha se tema e tij kryesore �sht� rezistenca kund�r trysnis� s� t� huajve, kryesisht t� sllaveve. Historikisht dihet q� kjo trysni e rezistenc�s filloi q� n� dyndjet e para t� sllaveve n� Ballkan n� shek. VI-VII, p�r t� vazhduar edhe m� von�, sidomos n� shek. XII-XIV, n� koh�n e shtrirjes s� sllaveve drejt jugut, per�ndimit e juglindjes s� Ballkanit (koha e N�manjideve). Sigurisht rezistenca kund�r trysnis� s� t� huajve, n� nj� faz� t� caktuar, u g�rshetua me rezistenc�n e fshatar�sis� s� lir� kund�r dep�rtimit feudal. Por n� rrethanat e Shqip�ris� feudalet ishin m� tep�r t� huaj. Ndofta pik�risht p�r k�t� arsye n� epos nuk gjejm� asnj� rast rezistenc� kund�r feudaleve vendas.
Si rrjedhim do t� mund t� thuhej se eposi shqiptar i kreshnikeve e nisi rrug�n e vet artistike q� me fillimin e rezistenc�s kund�r dyndjeve sllave, p�r t�u maturuar n� shek. XII - XIV e p�r t�ia l�n� vendin pas k�saj eposit historik shqiptar. Me tej ai do t� vazhdoj� t� jetoj�, madje do ta theksoje karakterin e vet polistadial, por si nj� form� artistik� me fytyr�n e kryer kryesisht nga e kaluara, cil�sin� e nj� zhanri folklorik paraosman.

Gjykime

Mendohet se eposi e ka origjin�n e tij n� para dyndjeve sllave n� territorin e Ballkanit. Teksti i k�ng�ve t� ndryshme tregon p�r betejat e dy v�llez�rve me grupe sllave, duke e b�r� k�t� cik�l m� shum� nj� rr�fim t� rezistenc�s s� popullsis� etnike aty, kundrejt fiseve sllave. N� k�to luftime, Muji dhe Ajkuna humbasin Omerin. Ky epos epik ngjason shum� n� formimin e tij epik, me "Iliada" dhe "Odisea" dhe �sht� Eposi i kreshnik�ve nj� epos me vlera etnokulturore. Mendohet se k�ng�t, n� shumic�n e rasteve k�ndoheshin p�r "miqt� e ardhur" si nj� m�nyr� d�frimi. Pa dyshim k�to k�ng� nuk mund t� mungonin n� festat e ndryshme t� mal�sor�ve, edhe pse �sht� e dyshimt� ideja se k�ng�tar�t nuk merrnin asnj� shp�rblim p�r t� ekzekutuar k�ng�t e k�nduara.
Jo shpesh her� dhe jo radh� her�, studiuesit debatojn� mbi k�t� epos. Nj� mendim se Ajkuna �sht� n� t� v�rtet� gruaja e Omerit, dhe jo n�na, nuk �sht� shum� i p�rhapur, edhe pse nj� mendim i till� ekziston. Sa do i pabazuar t� jet� ky mendim, do t� duhej nj� analiz� e thell� nga persona t� specializuar n� k�t� fush� p�r t� mb�shtetur k�t� mendim. P�r momentin ideja m� e sakt� �sht� se Ajkuna ishte n�na e Omerit dhe gruaja e Mujit duke u mb�shtetur te k�nga elegji "Ajkuna qan Omerin", q� �sht� nj� vajtim tipik i nj� n�ne p�r t� birin e saj. Nj� debat tjet�r jo shum� i p�rhapur �sht� origjina e eposit. Pak persona shprehen se Muji dhe Halili jan� Boshnjak�. Megjithat� nj� mendim i till� do t� ishte pa baz�, sepse cikli vet� flet p�r luft�rat e popullit etnik shqiptar� kundra t� ardhurve sllav�. Megjithat� k�to jan� debate q� nuk kan� shkaktuar trazira n� aspektin kulturor.

K�ng�t m� t� njohura t� eposit

N� t� v�rtet� Eposi i kreshnik�ve �sht� nj� epos i pasur me k�ng� t� shumta. M� posht� paraqiten disa nga k�ng�t m� t� njohura t� k�tij eposi :
Martesa e Mujit
Fuqia e Mujit
Or�t e Mujit
Ajkuna qan Omerin
Martesa e Halilit
Muji e tri zanat e malit
Halili pret Pajo Harambashin

Literatur�

Ky material duhet bartur tek projekti i Librave


�Vajtimi i Ajkun�s�
Drita a dale e drite s�po ban,
ka le dielli e nuk po nxeh :
�a ka ba Gjeto Basho Muji ;
Djalin n�dhe Muji e ka shti...
A dredhe Muji e n� shpi ka shkue,
nana e djalit po e pyet ;
- Mujo, djalin �ma ka gjete ?
N�Lugjet t�Verdha, a thue ka mbete ?
Qyqe vet�m rrug�n paska marre,
kane zane vend yjt� vajin me e ndie !
Kur ka dale nder Lugjet t�Verdha,
at�her� nana hanen ka mallkue :
- T�u shkimte (shoft�) drita ty, o mori hane,
qe s�ma �ove at� nat� nji fjal�,
n�Lugje t�Verdha, shpejt m� dal�
bashk� me hy n�nji varr me djal� !
Kur ka shkue te varri i djalit,
ka pa ahin treqind vje�,
ahi ishte rrema-rrema,
nji ma t�bukrin mbi varr po e shtin
Mire po pshtetet p�r deg� t�ahit
pikon loti mbi varr te djalit
Kane lan� kangen zogjt� e malit,
kane lan� kangen me veshtrue !
- Po a s�e din se kush ka ardhe,
qe nuk cohesh p�r m�u fale,
more i miri i nanes-o ?
Amanet, o more bir,
dil nji here ksi burgut t�erret,
fol me nanen q� t�ka rrite
s�m�ke lan� kurr� kaq shume me prite !
More Omer i nanes-o ;
A thue gjokun me ta prue ?
Dil nji here p�r me lodrue
bjer nder gurra me u freskue
k�rko majat bashke me zana
se ty varrin ta ruen nana,
mori i miri i nanes-o !

"Fuqia e Mujit"

Lum e lum p�r t�lumin Zot,
Nu�jem kan� e Zoti na ka dhan� !
Kurr ish�kan� Muja djal� i ri,
M�a kish cue baba n�rroge tu njizotni ;
Coban lopesh zotnija e ka ba,
P�r gjith dit� bjeshket Muja tu�i kerkue ;
P�r gjith dit� nder gurra t�u u freskue,
P�r gjith dit� nder mriza tuj pushue
Rruge as shtek pa njofte nuk ka lan�
M�i �on lop�t gjithhere ku s�i�n kan�
�I nate lop�t cobanit i paskan hupe
E tu shpija nu�ka mujte me dredhe
Buze nji shkambit m�u ndal� asht ngushtue
Asht ule djali aty p�r me fjete
Paj dy djepa aty ki�n qillue ;
E kan marre brimen e tuj kjajte
M�asht avite Muja me i shikjue
Po i pajton tuj i pekunde
E t�dy djepat ika vun n� gjum�
Bardhe si drita dy Zana at�her� kan� ardhe
- Ty, qysh t� thon� � Mujon e kan pvete-
Zo� ! c�te ka pru n�ket vend e shka t�ka trete !-
Muja at�her� shka u ka than�
Rrogtar lopesh un kam qillue
P�r gjith dite kto bjeshke i kam kerkue
Mue rreziku sot ka ardhe me me ndeshe
M�kan hupe lop�t, e askund s�kam mujte m� i gjete
Ktu m�xu nata e u ngja p�r me fjete
S�mylla sy prej vajit, qi kam ndie
Ishin kan� tuj kajte keta dy fmi
Kurrkund carje fmia nu�m�kan lan�
M�u kan dhimte e jam hudhe me i pajtue
I pajtova e sa grima n�gjume i kam vdue
Po Zo� ! shka jeni me gjith� ket drite ?-
- Zana jemi, Mujo, tuj shetite,
- Tuj u sjelle na nj�rzvet me u ndihmue,
Ti c�far� ndere, Mujo, po na lype ?
Qi dy djepat na ike vu n� gjum� ?
A don force, Mujo, me qindrue ?
A don lufte, Mujo, me luftue ?
A don gja, Mujo, a don mall ?
A don,dije, Mujo a don gjuhe ?
Lyp shka te duesh Mujos te i kan than�
Kqyr Muji at�her� c�ka qite e ka than� :
- Shpesh po m�ngucin cobanija
Shum inad cobajt si me kan�
Paj me force me ja u kalue un due
Njana shoqes Zanat at�her� i kan than� :
- Tamel gjiut Mujit p�r me i dhan�
Tamel gjiut i kan dhan� me pi
Me tri pika djalin m�a kan ngri
E ika fale Zoti kaq fuqi
Sa me e luejte shkambin ma t�madhin
- Kape gurin ! - Zanat i kan than�
Njimi okesh e ma guri ish�kan�
E ka kap gurin njimi okesh
Badihava peshue me duer e ka ;
Der n�nye t�kames vec e n�mujt ma
Njana shoqes Zanat at�her� i kan� than� :
- Edhe do tamel Mujos me i a dhan�
E ka marre tamlin Muji e e ka pi
E ka kape gurin me e peshue
Deri n� gju ai gurin e ka cue
E ka ugje prap n�toke e ka pushue
Kqyre Zana sa mire ka than� :
- Edhe pak gji Mujo me i a dhan�
I ka dhan� prap gji p�r me pi
Sa don Zoti t�i ka dhan� fuqi
E e ka marre gurin me e peshue
Deri n� shoge (brez) gurin e ka cue
E kan pa Zanat e kan kqyre
Njana tjetr�s prap te i kan than� :
- Opet (p�rs�ri) Mujit gji lypet me i dhan�
E ka marre Muji gji me pi
O ! se c�po i ep edhe Zoti fuqi
Kenka ba si me kan� drangue
Ka marre gurin me e peshue
N�cep te krahit Muji e ka vdue
Njimi okesh gurit i ka qindrue
Nj�na shoqes Zana c�ka i ka than� :
- Tjet�r gji Mujit mos me i dhan� :
Pse tjet�r gji Mujit p�r me i dhan�
E batis dyrnjan ana-m�ane,
At�her� Zanat Mujin po e zhgjertojne
Se sa t�vog�l qi po flasin :
P�rmbi krye hana tuj i shikjue
P�rmbas shkambit hija tu�u zgjatue
Sa miqsisht me te kan kuvendue
Kqyre Zanat, Mujit, shka i kan than� :
- Probatin na, Mujo, duem me te xane :
Fol ti, Mujo tash qysh po thue ?-
- Tu t�jem ngusht, Zanat, me m�ndihmue !-
E ka fale Zoti sabahin
Ferk e ferk Muji kanka cue
I ka gjet lop�t e n� shpi ka shkue
N�fush� t�Jutbines Muji kur a ra
Bytym shoket e mbledhun i ka pa
Se me Mujin aty i�n ken� msue
Me i a mujte Mujit tuj ladrue
Kqyre seri Muji shka ka ba :
I a ka nise me cobaj me ladrue
Send ma t�fortin me dore e ka kape
Pese konope perpjete i ka dhan�
As kurrkush me fole nuk po flet
Se me thue kur po i bjen
Dekun n�toke gjinden po i q�te
Prej zotnis � tha � Mujit asht largue
Prej zotnis � burri kur asht da
Ka dredhe n�shpi - tha � nanen p�r me e pa
*Tha � I a ka nise Muji tuj punue
*Tha � I a ka nise Muji tuj luftue !
E n�sa lufta Muji si po bjen
Ai gjith here me ndere si po del

Martesa e Halilit

Fort po shndrit njaj diell e pak po nxeh !
C�po e merr fryma rrapin e Jutbines !
Bore e madhe paska ra :
Randojne ahet p�r me u thye
Kan� cetinat vet�m kreshtat
Ushtojne lugjet prej orteqesh
Prej orteqesh kah po bijne nder gropa
Kan� ra vashat me gja n� lume
Kan� gjete lumin ngri akull
Kan� nise vashat me lype krojet
Kan� gjete krojet tane ngri hej !
Ka dal� Muji me kreshnike
A thue ndeshet me ndoj gja malit
Sa shpejt diellin ma zu reja !
Shpejt ma endi nj�i pelhure t�gjane e t�gjate
E ia ka veshun majat rreth e rrotull
Qe kur jane kap trimat-o te lumi
Kaq perzi i ka fryma e plajm e re
Askurrnji shoshojne trimat s�po e njohin
Ngrine trimat, u sharruen
Por n�breg t�lumit � kulla e Mujit
T�tane p�r darke Muji i ka ndal�
Kqyr cka bani Gjeto Basho Muji
E ka vu nj� barre dru t�vog�l n� zjarr
Treqind vete prihere m�u nxeh�
Sa shpejt fryma burrave u ka ardhe
Sa shpejt gjaku trimave po u nxehet !
Kan� marre llafin e po llafiten
Kan� marre gazin e po gazmojne
Kan� nise trimat Mujin, po pyesin
- N�vater tande, Muje, kemi q�llue
mos na ki rande p�r nji fjale�
Qysh Halilin s�e martove ?�
Jane martue krejt mosha e tij�
Djemt�e tyne n�loje te tane kan� dal�
A t�u dhimbsen paret p�r me i dhan� ?
A t�u dhimben dasmat p�r me i ba ?
Tutna djalin dikush po na e rre
Shpesh e shpesh po bie n�Kotorre t�Reja
Rob te gjalle djalin po e zane
Le konakun, Muje, po ta fikin
Ma zi fisin, Muje, po na koritin�
- Faqebardhe, more shoke,ju qofshi
Se mire hallin po ma ditki, burra !�
Ju t�pavllazen shoke s�keni q�llue
Kujt po i dhembe dasmat p�r vlla t�vet ?
Ky edhe s�asht or burra cub flligshish
Mire e njihni se asht daji trimnish-
At�her� djali ka nise me fole
- Kah kam vlla e kah kam moter
vdeksha para n�u martofsha
se gjith� grat� e Krahines ku jane
se gjith� vashat e Jutbines ku jane
bash si motra q� po m�duken
dheu m�ka mblue e fat s�i qita vedit
po s�e mora Tanushen e kralit
E une Tanushen vete e kam pa
Gja ma t�mire s�sheh nj�ri n�n kete diell
Vetulla e saj e drejte si fiskaja
Shtegu i ballit si shtegu i malit
Kur merr hana me prendue
Syni i saj si kokrra e q�rshis
E ka q�rpikun si krahu i dallendeyshes
Fytyra e saj si kuqet molla n�dege
Hunda e drejt-o si kalemi i Tushes
Goja e vog�l si lulja q� shperthen
Dhambet e bardhe si gurezit e lumit
Fill mbas shiut, kur po i shndrit dielli
Qafa e saj si qafa e pellumbit
Shtati i saj porsi shtat cetine
Mishi i dores posi rremi i shemshirit (lloj druri)
Por n�qafe m�paci mor Bjeshket e Nalta
Kurrrkund nji shteg q� nuk me late
P�r me dal� deri n� Krajli !-
Sa mire nama bjeshket m�i paska gjue !
Sa shpejt deti ka ndigjue !
E e ka cue nji fryme te forte
E e ka cue nj� fryme te nxehte
Bijne orteqet n�per gropa
Ushtojne malet si prej motit !
Por tri dite e ma s�ka zgjate
A shkri bora e ka ra n�lume
Por tri jave e ma s�ka zgjate
Cka e ka ba lumi ate te bardhe ?
T�bardhet e bjeshkeve krejt e ka mbyte n�det
Cpo kendojne bilbilat n�mal
c�po lodrojne femija n�fush�
- Shpejt m� dal� te t�bani (stan n� bjeshke)
se ka shperthye ahi ! �
At�her� djali Mujit i ka thene :
- Qetash gjokun , Muje, ti me ma dhan�
At�her� djali i ka kcye gjokut n�shpine :
- T�mire u pafshim ! � Mujit i ka than�
Ka marre rrugen p�r krali
Dy here djalin kurkush s�e ka pa
Kalojne male e kalojne lugje
Kalojne br�sht� (pyll me bredha) e kalojne ashte (pyll me ahe)
Kal ojne dite e kalojne n�t�
- C �ka ka hana q� s�po del ?
Kan e pyet bilbilat e malit
Pritni pak more zogjt e malit
Ju me kndue tjet�r pune s�keni
Hana sonte ka ndodhe zane
Ka nji ndore (ne mbrojtje) me p�rcjelle�-
Qat�her� djali sa kish ra n�breg t�lumit
Ka lidhe gjokun brenda n� nji imshte (ahishte me drure te rinj)
Imshta ishte tane ahishte
Vete shatorret n�per muzg te nates po i lyp
Kur ta mbrrite t� cadra e kuqe�
Ka zane vend p�rmbas nji lisi
Rranj�t e lisit shpernda n� lume �
Sa urtisht djali q� po e msyn (sulmon)
Ma ka nxjerr thike ma te mprehten
Kamba-doras asht avite�
- Po ket fytyre ku e ka pa
qe po me gjet me te Halilit ?-
Ma gjate djali s�ka durue :
- Po je a nj�ri q� ke bese ?
- Te thafshin krahet more djale i ri
se fort thelle q� paske hy !�
Hajde brenda, kopil (djale i shkathet) ; - po i thote
Se ja vdesim te dy pernjihere
Ja te dy kemi shpetue !-
At�her� djali brenda ka hy
E ka marre vasha p�r dore
Shpejt e shpejt te nj�ode i prin�
I ka zgjedhe nji pale petka ma te mirat�
Krejt si cike djali po ngjan�
N�breg te detit, p�rmbi shkamb
Dymbedhjete katesh kulla e nalte
Kurrkund shoqen nuk e kishte
Treqind hapash kulla e gjane
Te tana ballet guri te lemue
Anash krejt guri te latue
Latue shkambi prej mermeri
Aty gurrat me flladite
Aty kopshti me u mahite (p�r te kaluar kohen)
Aty velat me valzue (p�r te lundruar)
Me valzue p�r shpine te detit�
Me Halilin brenda kan� hy�
Sa fort shpejt kralica gati asht ba !�
Kur ka pa sokol Halilin
A dredhe mbrapsht si dridhet gjarpni�
Edhe deren e ka shkrepe (ka hapur me force)
Fill te krali paska shkue�
- Te kan� ardhe cubat e Jutbines
e ty kullat t�i kan� zaptue
erzin marre, cikat cnj�rezue ! -
Krali shpejt q�nka shtrengue
t�dy prej krahu krajli i ka kape�
n�burgje t�thella Halilin e ka ndrye
rrugen e madhe Tanushes ia ka dhan�
Mire po e ndal Jovani (nj� mik) e po e pyet :
- C�asht ky vaj Tanushe lum motra ? � i thote-
Se kso britme kure nuk kemi ndi !
- Rob kan� zane Halilin e Mujit
e mue rruget tata m�i ka dhan�
ma p�r t�gjalle te shpia mos me kthye !�
Nji fjale Mujit te dera me ia cue
Me i ra mbrapa Halilit sa ma pare
Ndryshe djali n�tburgje t�u ka kalbe ! �
E ka gjete nji nj�ri te beses
Menjihere Mujit naten ia ka nisun
N�nestret nadje djali asht kape te kulla
Nji ka nji punet ia kallzon Mujit
T�madhe burri paska nise me q�she :
- A t�kam than� taraku (dem, mezat) i Kotorrit
se Kotorret kan� me ta hanger kryet ?�
Ka dal� trimi n� beden te kulles
Me nji kushtrim ka thirre Jutbine e Krahine
- S�kam cka u them more aget e mi
vec me koriti sokol Halili
Me u shtrengue burra si te mundni
Se dita e vdekjes ma e veshtire nuk vjen ! �
Kan� ba ashtat trimat me ushtue
Kan� ba lumin trimat mu turbullue
Kan� ba gjoket trimat me fluturue
E t�jane kape te Kotorret e Reja�
Neper rane t�detit Muji i ka shpernda :
- Ver me goje mos guzoje kush me ba�
Se shume nj�rez q�nkan mbledhe n�Kotorre !
Me kushtrim krali i ka thirre �
Midis logut asht nji djale i ri
Hekrat duersh bugagite (prangat) kambesh
Ai asht Halil aga i ri
Mbare Kotorret me ate po q�shin :
- A po e sheh Halil, vdekjen me sy ?
Kurre ma ngushte, Halil, a thue ke q�n ?
Kuvend burrash djali paka shtrue�
- S�asht ngushte nj�riu deri n�dite te vdekjes
- Fjalen e mbrame n� pac me e fole
se ty jeta m�at hu t�u ka sose !�
- Pese dekika (minuta) liri me me dhan� :
Tjet�r t�mire n� t�paret nuk na kan� lan�
Kurrnji n�sh mos me vdeke n� shtrat
Por me shpate m�u pre tuj kendue�-
Edhe duert mire ia shpengojne
Ia kan� dhan� lahuten n� dore
Kurrkush djaloshin vesh s�e ka marre
Krejt po e kendon kangen n� gjue te pareve
Qaty Muji n�per fush� ka dal�
E e ka ba nji piskame te madhe
Jane shembe kullat gjer n� themele
U trand deti me hy brenda
Kan� gjemue malet si p�r mot t�lig !
Kurrnji trimat nuk po e lan� me ike
Lufte e rrepte aty q� po bahet
Me dhambe trimat duen shoshojne me shkye
Me dhambe gjoket duen shoshojne me e marre
Notojne kurmat thelle n� det
Notojne trupat n�per gjak
Hic s�po lodhet Gjeto Basho Mujei
Sa thelle trimi me paska hy !�
Muji djalin e ka shpengue
A turre djali si i terbue
Gjalle me dore kralin e ka zane
Me shpin n� hu ditet i mbaroi
Qat�her� burrat kan� rroke unat (urat e zjarrit)
Shpejt qyteti ka marr zjarr
Ka marre zjarr krejt n� fund e n� maje
Sa fort Muji m�asht terbue !
Aspak dhimbe trimi s�po ka
As p�r kulla q� rrenohen
As p�r t�vdekun q� shkrumbohen !�
Tri here dielli ka prandue
Tri here hana ka ague
Kurrkund zjarri me pushue

Kreshniket dhe lufta e tyre


Pak histori


Sikur t� flas�sh p�r nj� sip�rfaqe qindra-mij�ra kilometra�, lufta b�het nga tre grupe etnografike t� m�dha. Larg historis� s� eposit, ajo b�het thjesht p�r mbijetes�, nd�rsa kudo gjaku vulos gjith�ka. Shqiptar�t duket se rrojn� vet�m me ajrin, nderin dhe barin. Mal�sia e Madhe (Hoti, Gruda, Kelmendi, Shkreli, Kastrati, Rjolli, Re�i, Loheja, Kopliku); Dukagjini ( Shala, Shoshi, Nikaj, M�rturi, Kiri, Plani, Xhani, Temali, Tolana, dhe Shllaku); Mal�sia e Gjakov�s (Gashi, Krasniqja dhe Byty�i)�jan� n� luft� t� parreshtur p�r vet�m�nj� rrip kullot�. Kush guxon t� kaloj� n� kullot�n e tjet�rkujt, qoft� dhe kot, e pret pushka, pastaj varda gjaku.

Kreshnik�t dhe lufta e tyre
Cikli i Kreshnik�ve �sht� i lokalizuar n� Jutbin�. Flitet p�r dikur shekullin e IX, X, XI. N� variantet e ndryshme, v�llez�rit e p�rbashk�t Mujo e Halil, q� veprojn� bashk� me nj� tuf� kreshnik�sh t� tjer� si Zuku Bajraktar, Omirin e plot t� tjer� me emra islamik�, q� t� kujtojn� okupacionin turk� Muji dhe Halili me 300 agot (titull fisnik�rije n� mesjet�n e lasht�) b�jn� rr�muj� pa fund?! Me qend�r Jutbin�n, lufta shtrihet mandej me rradh� me Klladush�n, Lugjet e Verdha dhe m� posht� n� bjeshk� e kullota t� pasura, ku mij�ra bag�ti e qindra barinj e stane, �onin jet�n si blegtor� t� zot� dhe trima, shkruan Kol� Jakova. Por, k�ta njer�z kan� nj� vend me Pazar dhe kuptohet me artizanat. Kishte berber, nallban�, sara��, rrobaqep�s. Njer�zit merreshin me blegtori por punonin dhe tok�n me drithin. Kishte vreshta, blet� dhe pem�. Punonin leshin e lirin. Sip�r tyre, lufta e v�rtet� heroike e agove dhe pasardh�sve t� Mujit dhe Halilit, b�het p�r nj� gj� krejt tjet�r. Ajo �sht� thjesht p�r kullotat. N� vendin e tyre kan� ardhur sllav�t. N� fillim t� dy pal�t shkonin mir�. Bashk�jetonin pa grindje e ndihmonin nj�ri-tjetrin, derisa erdh�n luftrat dhe pllakosi zija e ushqimit. Vendasit grihen me sllav�t, nd�rsa simbioza pak nga pak humbet. Arbanasi, si i th�rrasin sllav�t, jan� tashm� ishuj etnije, q� luftojn� kund�r shkjeve dhe mbrojn� me guxim tokat, bjeshk�t dhe nuk pranonin t� b�heshin skllav� e n�nstroheshin kraljave. Por kaq. Digjet Jutbina dhe pas humbjes s� gjuh�s s� fes�, vendasit u sllavizuan n� m�nyr�n e tyre�N� rapsodit� e ciklit t� sllavizuar Muji hyn n� sh�rbim t� Kraljave�Veiz Sejko, q� e ka sh�titur m� k�mb� Bosnjen, Kroacin� dhe Dalmacin� v�rteton ndryshimet pas pushtimit turk, ku Muji u quajt Mustafa�Por Hani, s�rish, na zbret n� tok�: �nj� pjes� e tyre e siguronte jetes�n n�p�rmjet grabitjeve, nd�rsa pjesa tjet�r n� k�t� drejtim ishte n� pozicionin e fillestarit. T� krishter�t dhe muhamedan�t bashkoheshin kur ishte puna dhe formonin banda prej 10-40 frym�sh t� cil�t nd�rmerrnin grabitje duke zbritur thell� n� fush�n bregdetare deri n� viset p�rreth Durr�sit. N� keto raste, v�mendjen ia kushtonin bag�tis�, por nuk mungojn� q� t� marrin me vete gjith�ka�.

Lufta e kullotave


Ndaj, �do kullot� e veriut n� Shqip�ri, ka nj� histori. Ipeni, ish-konsulli i perandoris� Austro-hungareze, u mundua i pari t� hedh� drit� mbi to: �Me bjeshk�t e fshatit Vunsaj takohen n� lindje kullotat malor� t� fiseve muhamedane Krasniqi dhe Gashi, fshatrat e t� cil�ve ndodhen n� shpatet jugore t� mal�sis� s� qarkut Gjakov�. Nga koha ka mbetur si d�shmitar n� Gash, mali i lart� Shk�lzen, q� sot vigj�lon mbi Bajram Curr. N� ver�, n� pjes�n jugore t� Vunsajt, afrohen t� dy fiset muhamedane t� Gashit dhe Krasniqes. Disa kullota i takojn� edhe fisit katolik t� Shal�s. Mes tij dhe Krasniqes n� koh�n e Hahnit, ka nj� konflikt p�r pron�sin� mbi kullotat, k�shtu q� �do ver� mal�sia ushton nga t� sht�nat e pal�ve nd�rluftuese� N� bjeshk�t e Rogamit dhe t� Dragobil�s banor�t e Thethit ishin fqinj� me Krasniq�t, q� kan� aty sip�r edhe sot e k�saj dite nj� katund me emrin Selimas. Ata jan� fqinj edhe me Gash�t, �me t� cil�t prej moti kan� konflikte p�r ��shtje kullotash, �ka sjell p�r vit luftime�. Jo shum� larg, Komuna e Pllav�s i jep me qera fiseve shqiptare nga krahinat e Shkodr�s, kullotat e saj. Fiset e Shkrelit, Bog�s, Lohjes dhe Re�it kan� shum� pak kullota veriore n� malet e tyre, ndaj vijn� n� bjeshk�t e larta t� Pllav�s me kopet� e tyre. Duke ikur m� n� jug, prej shum� koh�sh, thot� Ippen, -sundon nj� grindje e gjat� mes fisit malazes Ku�i dhe fisit shqiptar Kelmendi p�r shkak t� kullotave t� Velipoj�s, �far� ka shp�n� n� p�rplasje t� armatosura. S�rish Malazest�. N� nj� vend tjet�r i akuzojn� guciasit si keqb�r�s fanatik�, mizor� e t� pabes�. N� fakt, Gucia n� at� koh� ishte nj� avanpost pararoje muhamedane p�rball� fiseve serbe t� Malit t� Zi . N� lugin�n e Limit (?) n� shpatet veriore t� Alpeve t� Shqip�ris� veriore kalonte kufiri gjuh�sor midis fiseve shqiptare dhe serbe. Lufta ishte e p�rligjur, sepse kullotat e k�tyre maleve m� par� i takonin fisit malazes t� Ku�it, t� cilit iu mor�n n� shekullin e 18-t� prej familjes s� Bushatllinj�ve. �Edhe sot k�to jan� prona t� tyre?!�- thot� Ipen. Katundet malazeze t� Vasojevicit, Konjuh�s, dhe Cecunit, n� kronikat e koh�s- k�rkojn� me ngulm ti marrin k�to kullota, q� do t�i kishin ndan� sht�pive t� tyre, por kjo sjell shum� sherr mes pal�ve. Shqiptar�t e kan� t� pamundur t� heqin dor� nga k�to kullota, se s�kan� si t�i mbajn� pa to kopet� e tyre. M� keq akoma, n� vargun e Prokletis� (Bjeshk�t e Namuna) �sht� i v�shtir� kalimi i mal�sor�ve n� an�n lindore ku jan� fiset muhamedane, Vunsajt, Krasniq�t, Gash�t dhe Rugova�
Krasniq�t dhe Gash�t ishin n� luft� vazhdimisht p�r hegjemoni. Krasniq�t mb�shtesnin familjen e Currajve, q� kishte t� trash�guar ofiqin e vojvod�s s� Krasniqit, M�rturit dhe Nikajt, kurse Gash�t ishin m� af�r familjes s� bejler�ve trash�gimtar�, feudal�ve zot�rinj t� dikursh�m t� Gjakov�s, shpjegon diplomati. M� t� ashp�rit nga t� gjith� ishin hotjan�t. Ata kishin pak blegtori p�r shkak t� kullotave dhe t� ujit, ndaj edhe popullsia e Hotit ishte m� e varfra, por edhe m� agresivja. Hotjan�t q�ndronin n� krye t� t� gjith� fiseve n� rrethinat e Shkodr�s. Ky vend nderi ishte i ardhur nga q�moti. Hotjan�t e mtojn� dhe t� tjer�t e njihnin�At� i respektonin pa asnj� fjal� dhe Kelmend�t, Kastrat�t, etj. Por nuk ndodhte me fisin katolik shqiptar t� Triep�it, q� pretendonin lugin�n e Cemit n� shpatin verior t� malit Bukovik. V�rtet, pushka nuk pushonte n� mes t� dy pal�ve. Banor�t e Plantit kan� probleme me Shkrel�t p�r lugin�n e P�rroit t� That�. Nuk mungonin z�nkat, t� sht�nat e pushk�ve dhe gjakmarrja. Kurse kulmi ishin Shala dhe Shoshi tep�r foklorik� dhe kok�fort�. Kryelart�sia e kok�fort�sia i mban shaljan�t dhe shoshjan�t n� nj� dyluftim t� p�rjetsh�m me dy fiset e Nikajt dhe M�rturit, q� ndodhen n� lugin�n lindore. �Ky dyluftim zhvillohet me aq rrept�si sa q� t� mos ndodht� t� takojn� banor� t� dy fiseve njer�z t� k�tyre t� fundit se menj�her� do t� hapet zjarr mbi tjetrin, duke par� se kush e kush do t� vras�, edhe kur nuk ka ndonj� gjak p�r t� marr� ose ndonj� armiq�si personale��, thot� Hahn. Po ashtu Nikajt me M�rturajt. Nikajt jan� n� bregun e djatht� dhe M�rturajt n� bregun e majt� �Nikajt mbeten nj� shembull tipik i organizimit fisnor t� mal�sor�ve shqiptar�. Ata ishin v�llez�r t� fisit Krasniq, por k�ta t� fundit i mbanin inat pse nuk u kthyen n� musliman�. Vet� Krasniq�t dhe Gash�t kishin problemin e Lugin�s s� Valbon�s. E nj�jta gj� n� Mal�sin� e Puk�s. T�rbuni kishte kullota t� mira q� i sh�rbenin fshatit K�ira si kullota veriore meq� k�to kullota nuk ishin larg nga vendbanimi i Puk�s. K�tu musliman�t pukian� ishin n� luft� me fshatar�t katolik� t� Kcir�s.