Nga Gjek� Marinaj
Legjenda e titulluar �Bjeshk�t e Namuna�, sjell n� qend�r t� v�mendjes s� lexuesit nj� realitet t� hidhur, i cili n� disa krahina t� Shqip�ris� edhe sot e k�saj dite ka di�ka t� p�rbashk�t me p�rmbajtjen e legjend�s. Aty konflikti i brendsh�m arrin kulmin. N� qend�r vihet �ifti n� k�rkim t� nj� djali, pas tet� vajzave. Mir�po edhe n� p�rpjekjen e fundit lindin vajz�n e n�nt�. Aty vihet theksi mbi forc�n e mallkimit, kur shp�rthen me t� drejt� nga zemra e saj e plagosur. Babai i t� porsalindur�s, me �mendurin� m� t� madhe, �ohet heret n� m�ngjes, rr�mben foshnj�n, futet n� thell�si t� Bjeshk�ve t� Namuna dhe kthehet pasdite n� sht�pi pa vog�lushen e tij. Pasi e shoqja informohet p�r fatin e vajz�s, revolta shp�rthen n� shpirtin e saj nga veprimi barbar. Shkon ta k�rkoj� njomzen e saj n� bjeshk� dhe pasi nuk e gjen nj� zem�r n�ne thahet nga d�shp�rimi dhe si rezultat nama esaj bie mbi bjeshk�t, dhe nga bjeshk� me nj� gjall�rim e gjelb�rim t� theksuar kthehen n� ca male t� zhveshura e pa jet�.
Si p�r ta qet�suar lexuesin, pas tragjedis� s� m�sip�rme, vjen nj� tjet�r lloj legjende n� stil dhe p�rb�rje: �E bija e Perandorit t� Bizantit�. N� k�t� legjend� mbizot�ron dashuria e shkodran�ve p�r humorin, si dhe nj�far� naiviteti e adhurimi para bukuris� fem�rore, t� gjitha t� nd�rthura me hijeshin� mahnit�se t� peisazhit natyror q� afron Shiroka e tyre. Gjthmon� sipas legjend�s, shkodran�t mund t� durojn� t� rrin� pa shum� gj�ra, por jo pa t� drejt�n p�r t� b�r� humor. Kjo legjend� �sht� e shkruar me nj� humor t� k�ndsh�m nga autori, i cili ka gjetur m�nyr�n t� sjell� etiologjin� e zajeve n� plazhin e Shirok�s.
Nj�far� huazimi shihet n� legjend�n �Gicat e art� t� Bun�s�. Fshati Zus, sipas autorit, �sht� rr�gjuar sipas ligjeve fonetike t� shqipes nga forma e hershme Zeus. Autori e lidh huazim me pohimin e rilindasit Vaso Pasha, i cili e konsideronte hyjni Ilire Zeusin, duke e shpjeguar me fjal�n shqipe �z�, pra z�ri (rrufet� e gj�mimet) q� l�shonte vet� Zeusi kur zem�rohej me tok�soret. Huazime t� tilla nga grek�t kan� b�r� p�r nj� koh� t� gjat� romak�t, kurse te v�llimi N�na e Diellit, kjo �sht� legjenda e vetme ku citohet huazimi.
N� t� ve�antat q� gjejm� n� legjend�n �Motra k�rkon v�llain�, autori v� n� dukje tiparet themelore t� cil�sive t� shqiptarit; si bujarin�, kur ajo k�rkohet me nder dhe trim�rin� kur ky nder i cenohet atij. Atydelmendimi se jeta po t� mos jetohet me nder �sht� nj�far� vdekjeje. K�tu kemi t� b�jm� edhe me dashurin� e motr�s p�r t� v�llan� e anasjelltas. E gjith� kjo histori �sht� kompozuar m� tep�r se gjith�ka n� form� p�rralle, por ngaq� ka nj� fuqi t� mjaftushme artistike nuk mund t� quhet e till�. Tregimi �sht� transformuar pa kontraste t� r�nda n� nj� legjend� q� ka lidhje t� drejtp�rdrejt� me ralitetin njer�zor.
�Kushnuk e ka provuar dashurin� e motr�s, ka humbur nj� nga ndjenjat m� t� ngrohta t� zemr�s njer�zore�, shkruhet n� k�t� legjend�.
Mjeshtria q� p�rdor Naum Prifti n� legjend�n �Dy v�llezer dashurojn� nj� vajz� b�n q� me leht�si lexuesi t�i �pranoj� si human� malin e Tomorit dhe t� Shpiragut, t� cil�t kan� r�n� n� dashuri me bukuroshen e Mangalemit. Dukurit� interesante q� gjejm� n� bot�n e njeriut t� lasht� shqiptar, bien si nj� komet� n� nj� hap�sir� t� njohur realitetesh njer�zore. N� kontrast me artist�t e periudh�s s� renesanc�s, Prifti, n� pun�n me karakteret, e krijon femr�n ideale t� koh�s t� holl�, elegante dhe jo t� dhjamosur apo t� trash� nga ana trupore. K�tu alternativa �sht� zgjedhje me vend. N� t� nj�jt�n legjend� dallojm� edhe nj� tjet�r k�ndv�shtrim n� lidhje me vajzat q� edhe sot e k�saj dit� mbetet i preferuar nga shumica e shqiptar�ve. N� kultur�n etike shqiptare, q� vajza t� konsiderohej e sjellshme duhej t� ecte me �kok� posht�. Por, mbi t� gjitha, pik�t m� t� m�dha do t�ia jepja gjetjes dhe injektimit t� legjend�s me nj� art t� filtruar. Nuk ke si t� mos dashurohesh me pikturimin q� autori transplanton nga natyra dhe imagjinata e tij personale n� nj� p�rshkrim kaq t� �mb�l proze:
�Hyjnit� i kthyen v�llezrit n� male dhe Tet�n n� lum�. Ja tek �sht� Tomori i lart� me gropat q� ka l�n� mbi shtatin e tij topuzi i t� v�llait, ja dhe Shpiragu p�r karshi me t� prerat e shpat�s mbi t�. Mes tyre Teta e bukur, lumi argjendor Osum, duke shkuar mes lugin�s takon me krahun e majt� Tomorin dhe me krahun e djatht� Shpiragun, se t� dy i deshi dhe vazhdon t�i doj� akoma pa ditur se cilin t� zgjedh�.
Autori shpesh p�rpiqet t�u kthej� toponomive shqiptare emrat q� kan� patur para pushtimit sllav, sikurse k�tu ku Osumi quhet Teta, Dobrenji Miras, etj. Nj� prirje tjet�r �sht� pasurimi i panteonit t� hyjnive ilire.
Si p�r t� l�n� �mb�lsir�n n� fund, Naum Prifti e mbyll ciklin me legjend�n m� t� bukur ��ezma e Floririt�. �sht� ndoshta punimi m� i arrir� artistik n� proz�n e Naum Priftit. Aty shpaloset nj� spontanitet i ve�ant� n� rrjedhshm�rin� e ngjarjes. P�r k�t� ai e ka patur materialin, i cili vetem nga p�rmbajtja e jashtme e legjend�s do t� ishte nj� sukses n� ecurin� e tij si shkrimtar. Pra kemi t� b�jm� me nj� vajz� t� zgjuar e pafund�sisht e bukur, e cila bie n� dashuri me nj� ka�akmali. Ajo �sht� tep�r e ndjeshme, por nj�koh�sisht edhe krenare. Dashuria e kthen zemr�n e saj n� nj� det t� mbushur me pasuri ndjenjash t� panjohura m� par�. Dashuria a tyre p�rfundon n� nj� tragjedi shum� t� dhimbshme: Ka�aku vritet n� nj� betej� dhe Bukuroshja mbytet n� uj� p�r dashurin� e saj t� par� dhe t� fundit. Pra si t� thuash ��ezma e Floririt�, titulli i t� cilin vjen nga nj� �ezm� q� i ati i vajz�s nd�rtoi p�r t� si kujtim te vendi i ngjarjes, �sht� shkruar heret n� mosh�n e Priftit si shkrimtar. K�shtu, duke jetuar vet� zjarrin djaloshar, nj� tregim i till� ka fituar jo vet�m perceptimin personal t� ndjenj�s s� t� dashuruarve, por edhe pasionet e para p�r let�rsin� t� autorit. Ndryshe nuk mund t� shkruhet nj� tregim kaq i bukur, i cili lundron me t� gjitha ngjyrat e ndezuara t� ndjenj�s n�p�r rrug�t arteriale t� lexuesve, p�r t� mbetur m� gjat� n� zemr�n e tyre. �sht� pothuajse e pamundur, p�r mua si shkrimtar i k�tij shkrimi, t� kaloj te nj� tjet�r paragraf pa e cituar p�r ju p�rshkrimin q� n� hapjen e legjend�s autori i b�n Tr�ndafiles s� bukur:
�Aq e bukur sa �ishte vet�, po aq t� bukur e kishte edhe emrin. E quanin Tr�ndafile dhe em�r m� t� p�rshtatsh�m nuk mund t� gjendej p�r t�, sepse faqet qen� si pet�la trandafili. Kur kthehej vajza nga kroi, ngarkuar me k�na�e e bucela, pikat e imta t� djers�s mbi pushin e faqeve dukeshin si ves� m�ngjesi mbi flet� lulesh. Gush�n e bardh� tulipan ia stoliste nj� gjerdan floriri, nd�rsa nga cepi i lahuris� qendisur me xhixha e tenima, i derdheshin deri te beli dy g�rsheta, t� cilat kur ecte luanin e hidhnin valle si dy gjarp�rushe. Gjoksi i saj � sikur mbante fshehur dy sheg� n� gji�.
N� librin �N�na e Diellit�, edhe p�rrallat ashtu si mitet jan� n� an�n minore p�r nga numri. Pes� p�rralla, t� cilat padyshim jan� m� t�p�r se gjith�ka me karakter d�fryes, por q� mund t� sh�rbejn� edhe si nj�far� barometri p�r t� dalluar veprimet e mira nga ato t� k�qiat. Natyra e qet� e vet shkrimtarit ka len� gjurm� edhe n� m�nyr�n e t� shkruarit n� k�to pes� p�rralla. Secila prej tyre, q� nga �E bija e H�n�s dhe e Diellit�, �Djali Gjarp�r� e deri te p�rralla e fundit �Mullisi q� u b� ortak me djallin�, kan� n� vetvete di�ka interesante dhe t� lexueshme p�r t� gjith� lexuesit pavar�sisht nga mosha. �sht� befasues mesazhi q� sjellin k�to p�rralla; ato kan� at� fuqi frym�zuese, t� cilat nganj�her� p�rrallat popullore nuk ta afrojn� dot. Kjo jo p�r t� th�n� se p�rrallat e shkrimtarit ton� Naum Prifti, jan� n� gjendje ta nd�rrojn� personalitetin ton�, por m� tep�r p�r t� v�n� n� dukje aft�sit� e tij si shkrimtar p�r t� hyr� n� bot�n ton� si regullator dhe jo si nj� precipitat i paduksh�m pluh�ror q� nuk t� pritet ta nxjerr�sh jasht� sistemit.
Lidhje t� drejtp�rdrejt� me k�t� ide ka edhe p�rralla �Mullisi q� u b� ortak me djallin�, t� cilin do e ve�oja si p�rrall�n m� t� bukur. N� fakt ajo �sht� m� t�p�r se nj� p�rrall�, �sht� gati tregim nga m�nyra se si �sht� shkruar dhe poezi nga mesazhi q� sjell.
N� k�t� p�rrall� kemi t� b�jm� me pozit�n e v�shtir� t� nj� fshatari. Dilema �sht� se ai duhet t� zgjedh� djallin si ortak ose t� humbas� djers�n dhe parat� q� ka investuar p�r nd�rtimin e mullirit. Zgjuar�sia e djallit fiton ep�rsi mbi mullisin, fal� d�shir�s s� tij p�r t� mbajtur at� q� kishte nd�rtuar me djers�, si dhe p�r t� nxjerr� disa fitime, ngaq� nuk kishte tjet�r rrug�zgjidhje. Prifti b�n nj� pun� t� mir� p�r t� arrir� misionin e tij. Gjat� gjith� p�rrall�s, q� m� jepet ta quaj tregim, ai p�rpiqet t� na kumtoj� se sado q� t� nxitesh nga d�shira p�r sukses n� jet�, kurr� mos ia jep bes�n t� ligut, mos u mundo t� vjedh�sh pasurine e t� tjer�ve, dhe ��sht� m� e r�nd�sishmja asnj�her� mos b�n nj� krim p�r t� mbuluar nj� gabim, si� e udh�zoi djalli mullixhiun t� vriste dhe ta hidhte n� p�rrua plak�n kureshtare. P�rralla mund t� mos jet� produkt i Priftit, por nuk �sht� p�rmbajtja ajo q� e b�n t� ve�ant� k�t� p�rrall�, sa stili i t� shkruarit dhe dometh�nia q� e p�rcjell at�.
Ndonse jemi m�suar me form�n poetike t� tyre, rapsodit� jan� po aq t� fuqishme edhe n� proz�, kur ajo ka nivel. Kon�iziteti me t� cil�n dallohet krijimtaria popullore e zonave t� veriut, bjeshkeve t� Jutbin�s nuk humb asgj� nga nj� ripunim konstruktiv q� aplikon autori n� pun�n e tij me rapsodit�. Prap� se prap�, edhe t� paraqitura n� proz�, k�ng�t e kreshnik�ve e ruajn� at� imazhin e par� t� humanizimit t� nj� bjeshke t� t�r�, q� flet p�r q�ndres�n e popullit ton�.
T� dala nga duart e nj� autori me nj� diapozon t� gj�r� kulturor, n� librin �N�na e Diellit� rapsodit� sjellin freski te lexuesi. Qart�sia �sht� �el�s imperativ p�r suksesin e �do let�rsie. Ndaj Naum Prifti ka preferuar q� versioni i rapsodive t� tij t� q�ndroj� larg nga dialektalizmat gjuh�sore. Kjo, jo se ai nuk e ka pranuar v�rtet�sin� se idiomat e shqipes dhe t� dialekteve t� saj jan� t� ve�anta dhe t� paz�vend�sueshme n� llojin e k�saj let�rsie tek rapsodit�, por, ngaq� ka patur konfidenc� t� plot� n� vetvete se shkrimet e tij edhe n� gjuh�n ton� letrare do t� ting�llojn� po aq bukur, ai ka vendosur t�i ritregoj�. Dhe ia ka arritur qellimit. Ka fituar nj� num�r m� t� madh lexuesish, nga nj�ra an� dhe ka provuar se rapsodit� tona jan� po aq t� p�lqyeshme p�r pjes�n tjet�r t� Shqiperis� sa �jan� p�r Veriun.
K�t� e kam v�n� re sidomos tek rapsodia �Omeri liron t� atin�. Ndon�se n� platform�n treguese t� poetik�s origjinale, aft�sit� e krijimit t� popullit shprehin nj� reliev poetik t� fuqish�m, Prifti ka gjetur forma q� munges�n e k�saj natyre ta kompensoj� me gjetjen e spikatur t� trajtimit t� ngjarjes. Duke iu larguar me zgjuar�si linj�s p�rcjell�se t� episodeve, ai e ka transformuar sipas interesave t� tij rapsodin� e tipit t� par�. Ekuilibri legjendar shtrohet i p�raf�rt me ato t� legjendave greke, ku heronjt� edhe humbin. Me nj� z� t� fuqish�m shtrohet nevoja e nj� besimi m� t� madh t� prind�rve ndaj men�uris� dhe trim�ris� s� f�mij�ve t� tyre. Ai e konkludon legjend�n e tij me fitoren e kreshnik�ve, ndon�se p�r ta, duke p�rfshir� edhe Mujin, humbja e betej�s me Gani� Galanin ishte e konfirmuar. Fitorja, natyrisht nxjerr n� pah meritat e luft�tarit t� ri Omeri, mosha e t� cilit e shtyu t� atin t� mos e miratoj� si luft�tar.
Q� n� fjalin� e hapjes s� rapsodis� �Muji dhe Halili te Sultani� t� bie n� sy nj� far� poetizimi n� proz�n e Priftit:
�K�rrusur nga mendimet, si �etinat n�n d�bor�, rrinin Muji dhe Halili pas leximit t� letr�s q� kishte sjell� tartari, korrieri perandorak, prej Stambollit�.
Nj� krahasim i bukur poetik ky q� �sht� aq i nevojsh�m n� proz�n bashk�kohore. Futja q� heret e artit poetik n� tregimet e Priftit, ka ndihmuar n� rritjen e mir�njohjes mbar�shqiptare t� tij si shkrimtar. Shkatht�sia e p�rdorimit t� mjeteve artistike, dh�nia me mjesht�ri e roleve t� kreshnikve n� shoq�rin� e at�hershme dhe nj� humor me art q� fllad�ron �mb�l gjat� momenteve interaktive t� tyre me Sultanin e b�jn� k�t� rapsodi t� jet� superiore ndaj gjasht� rapsodive t� ciklit n� fjal�. Megjithat�, secila rapsodi ka bukurin� e vet n� zinxhirin e eposit t� kreshnik�ve. N� secil�n prej tyre vihet re iniciativa e autorit q� n�p�rmes p�rdorimit t� hap�sir�s materiale t� zgjeroj� sfer�n e mund�sis� s� kuptimit sa m� t� drejt� t� rolit t� kreshnik�ve� Qart�simi i vizionit dhe i manovrimeve t� kreshnik�ve n� ruajtjen e profilit t� tyre, indirekt, hedh nj� drit� t� re mbi aspektet historike t� kultur�s dhe t� origjinalietit ton� popullor. Jo pa qellim autori u jep atyre nj� zgjerim me t� madh epik, diku m� t� lidhura e diku tjet�r m� organike. ǒ�sht� m� e r�nd�sishmja ai e arrin k�t� pothuajse pa u shk�putur nga ve�orit� e caktuara kompozicionale, stilistike e gjuh�sore t� tradit�s. Karateristikat e brendshme t� form�s artistike t� l�n� nj� shije t� emb�l edhe tek lexon rapsodin� �Rr�fimi trim�ror i Dezdar Ag�s� dhe �Takimi i fundit me kreshnik�t�, t� cilat mbyllin at� cik�l sa inspirues aq edhe arg�tues.Rr�fimet Popullore � Fabulat jan� vendosur n� fund t� librit. Autori i p�rvishet nj� pune serioze q� fabulat e dalura nga pena e tij t� jen� di�ka m� tep�r se �thjesht� rr�fime t� shkurtra. K�t� e b�n t� mundur imagjinata dhe fantazia e hap�sir�s q� fabulat Priftiane paraqesin. Ja nj� shembull i shk�putur nga rr�fimi popullor ��obani te mbreti�:
�Qent�, me t� par� nj� t� panjohur q� po i afrohej kopes�, u sul�n drejt tij, duke lehur eg�rsisht. N� nj� rast tjet�r ai [mbreti], do t� kishte qeshur me qent� q� e kishin marr� mbretin p�r hajdut bag�tish, po tani q� ata po i afroheshin t� eg�rsuar me dh�mb� jasht�, e zuri frika se do t�i shkulnin ndonj� llokm� nga prapanica mbretrore��
Megjithat�, Naum Prifti nuk ndalet me kaq. N� tentim p�r t� p�r�uar nj� t� vertet� morale, nj� m�sim apo ide, atij i vjen n� ndihm� integrimi i p�rvoj�s estetike q� zot�ron, si dhe eksperienca jet�sore q� ka si njeri dhe shkrimtar. Madje edhe n� fabulat q� jan� mbledhur prej tij, nga ku do t� ve�oja at� me titull �Merimaga dhe S�mundja�, kriteri tematik konkretizohet n� aksione t� besueshme, t� cilat ting�llojn� aq t� nevojshme p�r koh�n, sa ��sht� Naum Prifti p�r let�rsin� ton� t� re.