Shkruan Prof.dr. Hivzi Muharremi
Studim libri
Prof.dr. Ferid Hudhri: Enciklopedia �Shqiptaret n� artin bot�ror�, botues: Botimet Albanologjike, Tiran�, 2012.
Enciklopedia �Shqiptar�t n� artin Bot�ror�, autorit Prof. Dr. Ferid Hudhri e cila koh� m� par� doli nga shtypi, paraqet nj� kontribut t� jasht�zakonsh�m n� historiografin� e arteve pamore shqiptare. �sht� vep�r monumentale me nj� v�llim t� 479 faqe, me mbi 1250 autor� n� 871 z�ra dhe artikuj, t� ilustruar me 1112 vepra arti.
Nj� nderim i ve�ant� i takon Z Selim Pacollit i cili krijoi mund�sin e dalj�s n� drit� t� Enciklopedis�, si dhe Mabetexin, Banken Ekonomike dhe Interalbanian.
P�r mbarshtrimin e plot� t� k�saj teme mjaft� komplekse dhe v�llimore, autori �sht� dashur t� nd�rmer hulumtime rreth grumbullimit t� materialeve n�p�r muze, galeri, arkiva, bibloteka t� ndryshme n� shum� vende t� bot�s, t� shfryt�zoj koleksionet private brenda dhe jasht� vendit, si dhe t�i ndjek n� m�nyr� t� v�mendshme ankandet nga shitjet e veprave t� artit. Pra, me k�to k�rkime, autori grumbulloi t� dh�na t� bollshme p�r fillimin e p�rpilimit t� nj� Enciklopedie t� artit bot�ror me tema shqiptare. ku i p�rjet�soi imazhet, motivet, portretet e personaliteteve m� t� ndritshme t� kombit ton� t� cil�t me pun�n dhe aktivitet e tyre atdhetare dhan� t�r� at� q� posedonin, shumica nga ata u b�n� prijetar �mb�lematik t� kombit shqiptar, Gjergj Kastrioti Sk�nderbeu, E madhja N�n� Tereze, Mbreti Zog, Fan Noli, Ali Pash� Tepelena, Gjergj Fishta e shum� e shume emra t� tjer� q� jan� realizuar nga peneli i krijues�ve bot�ror e q� jan� p�rfshir� n� Enciklopedin e autorit Hudhri.
Nga materiali i tubuar nga t� gjitha fushat e artit t� cilat preken n� baz� t� kapitujve p�rkat�sisht n� baz� ta alfabetit autori ia arrin� q� t�i sistemoj n� baz� t� drejtimeve q� i p�rkisnin autor�t duke iu theksuar karakteristikat m� qen�sore t� atyre tabllove-veprave, nga gjinit e ndryshme artistike. Gjithnj� duke u sh�rbyer me metodologjin� e pun�s komporative, analitike e sintetike, rreth trajtimit t� krijimtaris� s� autor�ve t� cil�t p�r nj� koh� t� shkurt�r apo m� t� gjat� kan� qendruar dhe vepruar n� qendra t� ndryshme t� etnis� shqiptare. Me qindra e qindra emra t� spikatur t� artit bot�ror jan� t� p�rfshir� n� baz� t� alfabetit enciklopedik ku trajtonin motive, imazhe nga fotografit� artistike t� peizazheve piktoreske, veshjeve- kostumeve t� vendbanimeve te ndryshme shqiptare, vispamjeve t� jashtzakonshme t� lokaliteteve, duke filluar nga ato pleneriste e deri n� ato t� portreteve n� teknika dhe stile t� ndryshme trajtimi. Andaj, ky bosh�ll�k q� ishte evidente n� historiografin� ton� me veprat e autor�ve europian dhe bot�ror gradualisht filloi t� p�rfitoi nj� fizionomi krejt� m� ndryshe, dhe padyshim sot, deri n� nj� mas� e p�rplot�son at�, n� t� cilen dominonte ikonografia kishtare- e ikonave dhe afreskave apo t� arabeskave e ornamenteve floreale t� stilit oriental. Apo si� thot� autori p�r k�t� paraleliz�m n� mes t� artit europian dhe asaj lindor: � Ky bosh�ll�k q� ishte krijuar prej disa shekujsh nga mungesa e artis�ve vendor u plot�sua prej veprave t� tyre, si dhe nga skicimet e udh�tar�ve t� ndrysh�m q� vinin nga P�rendimi�. Pra, i t�r� ky spekter i fushave t� ndryshme kreative �sht� pjes� p�rb�rse e Enciklopedis� �Shqiptar�t n� artin bot�ror� t� autorit dr. Ferid Hudhrit, i cili ka b�r� p�rpjekjet sizifiane jo vet�m n� grumbullimin e materialit t� nduarnduart nga shum� qendra t� krijues�ve t� cil�t u mor�n me ��shtjen e shqiptar�ve n� aspektin e arteve pamore, duke i p�rjet�uar ��shtjet m� kruciale artistike si n� aspektin psikologjik t� karaktereve t� p�rsonaliteteve m� t� shquara q� nga rilindasit e deri n� ato m� t� vonshme t� periudh�s socrealiste n� Shqip�ri.
Kronologjia prezantuese e teksteve fillon me renditjen alfabetike t� autor�ve e t� artikujve, nga numri impozant i tyre me riprodhime autori �sht� p�rcaktuar vet�m p�r emrat m� t� d�shmuar n� artet pamore europiane dhe bot�rore.
Nj� kapitull i vecant� ku do t� trajtoh�n tema t� nduarnduarta me motive dhe tematik�, padyshim jan� qendrat-vendbanimet ku kan� jetuar dhe krijuar Arvanit�t, t� cil�t q� nga mesjeta, nga shekujt XII-XIV kan� qen� t� vendosur n� Thesali, Peloponez dhe n� vende te tjera t� Greqis�. Pjesa d�rmuese e artist�ve arvanitas p�r shkak t� kushteve dhe rrethanave ekzistuese n� at� koh� jan� detyruar q� nismat e para t� artit t�i p�rvet�sojn� n� vende t� tjera t� Europ�s, p�rkat�sisht jashta Greqis�. Emra k�ta, m� von� jo vet�m q� do t�i trajtonin temat e ndryshme me motive nga Shqip�ria, por nj�herit do jen� edhe pionier t� shum� drejtimeve moderne n� artin bashk�kohor grek. Fjala �sht� p�r Polikron Lebesin dhe Nikola Vokon, dy piktor m� t� m�dhenj� t� artit modern n� Greqi.
Autori n� mes t� tjerash p�r k�t� kapitull thot�: � ... Gjat� shekullit XX artist�t arvanitas vihen n� krye t� rrymave bashk�kohore, krahas krijues�ve vendas. Megjith�se t� larguar nga dheu m�m� n� nj� periudh� edhe m� t� larg�t se arbresh�t, disa prej k�tyre piktor�ve, krahas motiveve t� vjela nga jeta n� dheun e ri, kur nuk hoq�n dor� nga disa motive historike dhe ekzistenciale q� vinin nga Shqip�ria, sic �sht� portreti i Sk�nderbeut, Gjin Bue Shpat�s apo figura t� tjera t� njohura q� ishin pjes� e kujtes�s historike.�
Vepra �Banja turke�, autorit Dominik Eng�r, p�rfaq�suesi m� i r�nd�sish�m, pas Davidit i drejtimit t� neoklasicizmit n� baz� t� autorit Hudh�ri zbulohet si vep�r e koleksionistit shqiptar Halil Bej. Vep�r kjo, e cila padyshim, paraqet manifestin e v�rtet t� artit klasik, dhe hyn� n� historin� e artit bot�ror si kryevep�r e Engrit. Kjo vep�r spikat� n� ambientet e mrekullueshme t� Luvrit.
Peizazhisti m� i madh francez, i cili njihet me tabllo t� mrekullueshme pleneriste, veprat e t� cilit jan� t� ekspozuara n� ambientet e shum� muzeumeve bot�rore. N� mesin e tyre spikasin edhe dy vepra me tematik� shqiptare, e q� ndodh�n n� ambientet e dy muzeve m� t� m�dha europiane e bot�rore, nj�ra n� Muzeun e Luvrit n� Paris dhe tjetra n� Muzeun e Bruklinit n� Nju-Jork. Tabloja �Albanian girl�, e ekspozuar n� muzeun amerikan �sht� vepra m� e mir�. Vepra tjeter e r�nd�sishe e Koros �sht� �Haideja�, e njohur si bija e Ali Pash� Tepel�n�s. Gjithashtu spikasin edhe vizatimet me motive nga Vlora 1688, si dhe �Grua epirote�, 1688.
Nd�rsa vend me r�nd�si autori n� enciklopedi ia p�rkushton Mery Edith Durham, nj� intelektuale e shquar angleze, mikesh� e madhe shqiptare, e cila ishte etnografe, piktore dhe publiciste. Gjat� q�ndrimit t� saj n� Ballkan ka botuar nj� num�r t� madh t� librave, e vecan�risht me nj� theks t� vecant� i �sht� qasur ambienteve t� n�nqiellit shqiptar. N� opusin e saj vecohen nj� num�r i madh i motiveve dhe imazheve shqiptare t� realizuara n� vizatime, akuarele si dhe n� shum� fotografi artistike. Figura mal�soresh, veshje komb�tare, peizazhe etj. �sht� laureate e �Urdh�rit t� Skenderbeut�, nga mbreti Zog.
Nj� merit� e madhe e autorit �sht� zbulimi i materialeve t� shumta me motive shqiptare q� padyshim, pjes�n m� t� madhe t� jet�s ia ka p�rkushtuar piktori Paja Jovonoviq, vecmas me tema: �Vallja e shpatave�, � �M�simi i ciftelis�, 1890, �Luft�tar shqiptar� 1890, �Shqiptari me shqiponj� 1890, (koleksion privat), �Roja shqiptare� (koleksion privat), �Shqiptari duke pir� duhan, �Lufta e gjelave� 1897, (Muzeu Popullor-Beograd), �Dueli� (Kolekcioni privat), e shum� e shum� vepra t� tjera. Jovanoviqi ka pas rast n� Shkod�r t� takohet me piktorin shqiptar Kol� Indromenon, e at� gjat� udh�timit t� tij n� zonat e veriut t� shqip�ris�, ku lindin me dhjet�ra e dhjet�ra kompozime me kostume dhe personalitete shqiptare.
Nj� krijues tjet�r me fam� bot�rore, p�rfaq�suesi i denj� i ekspresionizmit, piktori austriak Oskar Kokoshka ka pas rast t� njihet me artin shqiptar, e vecmas n� Lond�r kur �sht� shoq�ruar dhe bashkarisht kan� pikturuar me piktorin Castin Saraci, i cili kishte sh�rbyer si konsull i Mbret�ris� Shqiptare n� Britani. Kokoshka e pikturon portretin e Saracit n� vitin 1958 n� Lond�r, dhe t� njejtin e ekspozon. Portreti �sht� pikturuar n� frym�n e introduktit ekspresiv. (�sht� pron� e nj� koleksionisti nga Londra).
Me nj� theks t� vecant� autori i trajton udh�timet e Eduard Lear-it n�p�r Shqip�ri, at� spekter t� peizazheve autori e p�rcjell� edhe me shkrime n� ditarin e tij, q� rregullisht me p�rpik�ri shenonte momente m� interesante q� p�rjetonte n� nj� ambient krejt m� ndryshe dhe m� t� vecant� p�r shpirtin e tij. �sht� piktor unikat me nj� nd�rmarje t� till� studimore, ku nga num�r i madh i tablove spikat� �Mali i Tomorit�.
Nj� anglez tjet�r i cili e vazhdon rrug�n e autor�ve m� t� hersh�m t� shtetasve t� tij, n� trajtim t� motiveve, portreteve apo vispamjeve shqiptare, p�rkat�sisht veshjeve me kostume shqiptare, vecohet emri i Thomas Fhillips-it. Fam�n e vet m� t� madhe si piktor e arrin me kompozicionin �Bajroni me kostum shqiptar�.
Nj� krijues tjet�r me fam� bot�rore, piktori m� i madh i piktur�s franceze t� shekullit XVII Nikolla Pousen me admirim t� madh e ka realizuar kompozicionin �Shpetimi i Pirros s� vog�l�, Muzeu i Luvrit Paris, si dhe vizatimi me t� njejtin motiv , vep�r pron� e Koleksionit Mbret�or t� Mbret�resh�s Elizabeta II, n� Angli.
Nga shkrimet e shumta t� Enciklopedis�, padyshim dominojn� autor�t e t� gjitha fushave dhe gjinive artistike q� burim frym�zimi e kan� pas personalitetin m� t� shquar t� historis� son� komb�tare, sh�mb�lltyr�n e Sk�nderbeut, apo sic thot� autori: ... imazhi i Gjergj Kastriotit Sk�nderbeut �sht� p�rjet�suar n� qindra vizatime, gravura, litografi, tablo, statuja dhe monumente q� ndodhen n� muze, k�shtjella, galeri, sheshe qytetesh apo koleksione t� ndryshme private.
Gjithashtu edhe nj� p�rsonalitete tjet�r e Madhe Shqiptare ka z�n� vend n� tablot� dhe krijimet e shumta t� krijues�ve pamor si t� atyre vendor, po ashtu edhe t� atyre europian, Figura e humanistes s� madhe Gonxhe Bojaxhiut- N�na Tereze.
Gjithashtu edhe kapitulli Veshjet shqiptare n� studiot e artist�ve z� nj� vend t� r�nd�sish�m n� z�rat e Enciklopedis� Shqiptar�t n� artin bot�ror t� autorit Hudhri.
Enciklopedia p�rfundon me indeksin e autor�ve q� pasqyrohen n� artikuj apo z�rat e autor�ve t� tjer� dhe me Listen e veprave t� artit.
N� fund do th�n� autori, studiusi Prof.dr. Ferid Hudhri n� m�nyr� brilante e ka kuror�zuar pun�n e tij dyzetvjeqare duke na sjell� nj� vep�r q� lirisht mund ta quajm vep�r shekullore, antologjike, q� me devocion dhe n� m�nyr� pasionante ka punuar pand�rprer� deri n� zbardhjen p�rfundimtare t� k�saj enciklopedie. N� aspektin shkencor autori ka shfryt�zuar metodat analitike, komporative dhe sintetike, por gjithnj� mendimet e tija kan� qen� p�rfundimtare dhe t� prera p�r �do kapitull t� trajtuar n� enciklopedin Shqiptar�t n� artin bot�ror.