Fevziu boton historin� e Shqip�ris�, nga Pavar�sia deri sot.�Ishte tejet i mediatizuar nga shtypi, nj� sht�pi mode pati krijuar nj� parfum q� e quante �Esat Pasha��
Ekskursioni 100-vje�ar i Blendi Fevziut, n� politik�n shqiptare ndalet n� ngjarjet m� kulmore q� e kan� shenjuar at�. Duke dal� nga radh�t e gazetaris�, Fevziu fokusohet edhe n� element�, t� cil�t i b�jn� edhe m� t�rheq�se k�to histori, t� cilat ndonj�her� duket si t� p�rs�ritura. Nj� nd�r to �sht� edhe atentati i famsh�m i Avni Rustemit ndaj Esat Pash� Toptanit. N� librin e tij m� t� fundit �100 vjet (1912 � 2012)- Nj� ekskursion 100 vje�ar n� politik�n shqiptare�, botim i UET Press dhe Klan, na e risjell n� v�mendje k�t� moment. Ku ishte, me k� ishte shoq�ruar, mediatizimi i figur�s s� Esat Pash�s, etj. Nj� tjet�r moment ku ai ndalet jan� edhe marr�dh�niet mes mbretit Zog dhe kund�rshtarit t� tij politik, Fan Nolit. Si u p�rmir�suan ato, takimi i Nolit me princeshat, motrat e Zogut dhe pagesa q� ky i fundit b�ri p�r kurimin e tij. Nd�r t� tjera Fevziu na b�n t� njohur me faktin se Noli ka qen� i ndjekur nga Sigurimi i Shtetit n� vitet �50.
ESAT PASHE TOPTANI
Problemi m� i madh n� Paris mbetej prania e Esat Pash� Toptanit, q� njihej ende si kryetar i qeveris� shqiptare. Esat Pasha kishte mb�rritur n� kryeqytetin francez n� janar 1919 dhe qe vendosur s� bashku me qeverin� dhe ndihm�sit e tij n� hotel �Kontinental�, nj� nd�r m� t� njohurit e qytetit n� rrug�n �Kastilione�. Ai mbante grad�n e gjeneralit, kishte qen� aleat me komandantin francez Sarrail n� Selanik dhe tani pretendonte se p�rfaq�sonte shtetin shqiptar. Ishte tejet i mediatizuar nga shtypi, madje nj� sht�pi mode, duke p�rfituar nga fama e tij ekzotike, pati krijuar edhe nj� parfum q� e quante �Esat Pasha�.
Me k�t� fam� dhe me kart�vizit�n e luft�tarit n� an�n e aleat�ve, ai kishte arritur t� siguronte nj� takim prej 45 minutash me presidentin amerikan Uillson n� prill 1920 n� Paris. N� takim Esat Pasha kishte folur p�r problemet e Shqip�ris�, por vet� Uillson duhet t� ket� pasur dyshime, pasi i ka k�rkuar Departamentit t� Shtetit t� dh�na p�r t� dhe ndikimin q� kishte n� Shqip�ri.
Esat Pasha n� vetvete ishte nj� problem i madh jo vet�m p�r d�rgat�n shqiptare n� Paris, jo vet�m p�r qeverin� e Tiran�s, por me sa duket edhe p�r vet� shtetin francez. Raportet q� vinin nga Shqip�ria, sqaronin se popullata atje nuk e donte dhe se mb�shtet�sit e tij po synonin t� minonin sukseset e qeveris� s� Tiran�s dhe vet� ekzistenc�n e saj.
N� fakt, t� nj�jtat t� dh�na i dinte edhe kryeministri dhe ministri i Brendsh�m n� Tiran�. Ata e dinin se esadist�t e Shqip�ris� s� Mesme qen� organizuar n�n komand�n e Osman Balit dhe n� 15 prill kishin k�rc�nuar kryeqytetin provizor. P�r t� mos hapur luft� n� disa drejtime, qeveria e Tiran�s u kish k�rkuar atyre nj� arm�pushim disajavor, derisa, nj� delegacion i saj, i p�rb�r� nga Fuat bej Toptani, Peshkop Kolezi, major Bajram Fevziu dhe Ymer Deliallisi, t� takohej me pashain n� Paris. Delegacioni mb�rriti v�rtet n� Paris, por ve� nj� lloj qet�simi t� p�rkohsh�m psikologjik, nuk arriti ndonj� p�rfundim tjet�r n� bisedimet me t�. I informuar telegrafikisht p�r d�shtimin e bisedimeve, nd�rsa delegacioni nuk ish kthyer ende, ministri i Brendsh�m Ahmet Zogu ngarkoi Bajram Currin t� drejtonte operacionin p�r shpartallimin e esadist�ve. Sulmi i xhandarm�ris� shqiptare qe i befasish�m dhe esadist�t u t�rhoq�n. Ata tentuan t� organizoheshin p�r t� sulmuar s�rish, por tashm� nuk mund�n m�.
N� 13 qershor 1920, Esat Pasha i shoq�ruar nga nipi i tij Xhemil bej Vlora dhe nj� balerin� me t� cil�n bashk�jetonte prej disa muajsh, Dyfour Elise, 22-vje�are, po dilte nga hotel �Kontinental� p�r t� ngr�n� drek� n� nj� restorant n� Aveny Montenj�. Ai i k�rkoi portierit q� t� njoftonte shoferin e tij dhe i k�rkoi t� dashur�s dhe nipit q� t� hipnin p�rpara sa t� thyente n� sportel disa franga. Xhemil Vlora q� kishte ardhur nga Nica p�r t� par� daj�n at� m�ngjes dhe e dashura e Esat Pash�s kishin hipur n� makin�, me der�n hapur, kur d�gjuan 2 krisma. Sipas gazet�s �Excelsior�, krismat kishin ngjallur panik te kalimtar�t n� nj� nd�r rrug�t m� t� famshme t� Parisit. Xhemil Vlora kish dal� t� shihte, kur kish d�gjuar njer�zit q� th�rrisnin: kan� vrar� Pashan�! Ai e gjeti Esat Pash�n t� shtrir� n� tok�, me syt� t� hapur tej mase dhe t� vdekur n� vend. Nj� i ri shqiptar, i ardhur nga Vlora, Avni Rustemi, e kish q�lluar me dy plumba nga mbrapa. Sipas Policis� franceze, arma kish 6 plumba, por 4 prej tyre kishin ngecur. Avni Rustemi qe ndaluar pa b�r� rezistenc� dhe qe goditur nga rojet e hotelit.
Avni Rustemi ishte nisur nga Shqip�ria me iden� p�r t� vrar� Esat Pash�n. Nj� d�shmitar i koh�s, Sejfi Vllamasi, rr�fen:
�Avni Rustemi vazhdonte studimet n� Rom�. Nj� dit� shkon n� sht�pin� e Tefik Mborjes, inspektori i student�ve shqiptar� n� Rom� dhe i thot� se kish vendosur t� vriste Esatin p�r t� shp�tuar Shqip�rin�, por i duheshin t� holla p�r shpenzimet e Parisit. Tefik Mbroja takon Bajram Fevziun, i cili ishte me nj� delegacion t� qeveris� q� po shkonte n� Paris dhe i kall�zon vendimin e Avniut p�r Esatin. Bajram Fevziu i jep nj� let�r p�r Xhavit Leskovikun n� Tiran�. Avniu zbret n� Durr�s m� 5 maj 1920 me letr�n e Bajram Fevziut p�r Leskovikun dhe t� Mborjes p�r Qazim Kokoshin. I furnizuar m� mjetet e nevojshme dhe i p�rcjell� nga Tefik Mbroja, Avniu niset p�r Paris�.
Avni Rustemi q�ndroi n� Paris disa dit� n� hotel �Prince Albert� dhe m� pas n� hotel �Tuilerries�. U st�rvit n� nj� shkoll� qitjeje p�r t� q�lluar me pistolete, nj� model amerikan, dhe ndoqi me v�mendje l�vizjet e Pashait. P�rmes sekretarit t� tij Gjergj Goga k�rkoi madje edhe takim me t�. M� 13 qershor 1920, vendosi ta q�lloj�. At� dit�, Avni Rustemi u ngrit nga dreka 45 minuta m� par�, q� ta ndeshte pashain n� shkall�t e hotelit kur dilte p�r drek� me t� dashur�n e tij.
N� nj� gjyq q� t�rhoqi v�mendjen e madhe t� mediave, Avni Rustemi e pranoi vrasjen, shtoi se e kish b�r� at� p�r atdheun e tij, por se nuk kishte qen� nj� vrasje e paramenduar. N� d�shmin� para gjyqit ai u shpreh se kish shkuar aty t� takonte sekretarin e Esat Pash�s, Gjergj Gogon, q� e kishte mik:
�Un� shkova e ardha dy her� p�rpara port�s s� rrug�s �Kastilione�, kur pash� q� doli Esat Pasha t� cilin e njihja mir� n� t� par�. Esat Pasha ecte ngadal� e me fodull�k. Me t� par� at�, e gjith� historia e Shqip�ris� p�rshkoi mendjen time dhe m� mbushi me nj� turbullim t� madh. Kapa n� xhep t� djatht� t� rrobave t� mia revolverin e mbushur me 6 fishek� q� mbaja me vete dhe q�llova disa her� mbi Esat Pash�n, q� ishte dy hapa larg meje. Esat Pasha u rr�zua gati menj�her� e un� e hodha shpejt n� tok� revolverin. Them t� drejt�n se akti im ka qen� krejt i rast�sish�m e se nuk ka qen� i paramenduar�.
Gjyqi ndaj Avni Rustemit zgjati deri m� 1 dhjetor 1924, kur ai mori pafaj�sin�. Deri at� dit� me mij�ra telegrame nga Shqip�ria, por edhe shqiptar�t jasht� atdheut iu d�rguan Gjykat�s s� Parisit p�r t� mos e d�nuar at�. Akti i tij quhej nj� akt patriotik dhe q� i sh�rbente Shqip�ris� m� shum� se �do gj� tjet�r. Afro 900 dollar�, nj� shum� marramend�se p�r koh�n, u dhurua nga Shqiptar�t e Amerik�s p�r shpenzimet e avokat�ve. M� 24 dhjetor 1920, Avni Rustemi mb�rriti n� Vlor� ku u prit si hero.
Pak minuta pas atentatit, trupi i Esat Pash�s u vendos n� dhom�n num�r 179 t� Hotelit, aty ku banonte n� 18 muajt e fundit. Shtypi francez i kushtoi vrasjes s� tij titujt kryesor� me titullin: �Presidenti i qeveris� shqiptare u vra dje n� Paris�! Ai u varros n� Tie t� Parisit. 41 vjet m� pas, p�r nj� rast�si t� pabesueshme, pak metra larg tij, n� nj� tjet�r parcel� q� mban shenjat e flamurit mbret�ror shqiptar, u varros edhe Ahmet Zogu, �nipi� i tij. Thuajse fati i kish bashkuar k�ta armiq n� gjallje, mij�ra kilometra larg Shqip�ris�. Sepse si� d�shmon Eqrem Bej Vlora, n� gjallje e kishin v�shtir� q� t� q�ndronin t� dy bashk�. Ai kujton nj� takim mes Esat Pash�s dhe Ahmet Zogut n� prill 1914, n� Durr�sin e drejtuar nga Princ Vidi. Nat�n von�, kujton Eqrem Vlora, kur i riu 19-vje�ar doli nga sht�pia e Pash�s, ky m� tha:
�A e vure re mir� k�t� djalosh? Do t� vij� nj� dit� kur ai do t� shkoj� shum� larg dhe do t� na m�njanoj� t� gjith�ve, po t� jet� se ne nuk ia shkurtojm� k�mb�t n� koh�n e duhur�.
M� 13 qershor 1920 n� mbr�mje, kur telegrami q� njoftonte vrasjen e Esat Pash�s mb�rriti mbi tavolin�n e ministrit t� Brendsh�m, pa dyshim q� ai u ndje i leht�suar. L�vizja esadiste q� k�rc�nonte qeverin� nuk ekzistonte m� dhe djaloshi q� s�kish mbushur ende 25 vje�, ishte pa dyshim njeriu m� i fuqish�m politik n� vend.
***
Fan Noli
�Organizimi i sulmeve diversive t� fuqive t� Zogut n� Shqip�ri i kushtonte qeveris� jugosllave afro 30.000 napolona ari�.
M� 9 dhjetor paradite, Ahmet Zogu dhe shpura e tij doli nga hotel �Moska� dhe u nis drejt Dibr�s. Ai kishte me vete edhe 60 rus� t� bardh� me dy bateri topash �Skoda�.
Operacioni p�r rikthimin e qeveris� legale, ose �Triumfi i legalitetit�, si� u njoh p�r shum� koh�, nisi n� dat�n 20 dhjetor 1914. Trupat e Ahmet Zogut hyn� nga 7 drejtime n� Shqip�ri. M� k�rc�nuese qen� trupat q� hyn� t� komanduara nga vet� Zogu n� Dib�r dhe kolona e Myfit Libohov�s nga Greqia, n� Kakavij�. Nga Kapshtica nd�rkoh� sulmoi Ko�o Kota, nd�rsa vet� Vrioni hyri nga Italia. E paralajm�ruar p�r l�vizjet, qeveria e Nolit nuk b�ri asnj� reagim. Pak forca ushtarake q� u dol�n para u shpartalluan n� fare pak or� nga Zogu, nd�rsa ministri i Mbrojtjes, Kas�m Qaf�zezi, nuk gjendej gjith� dit�n n� detyr�. P�r shum� vite, n� kujtime �sht� hapur nj� legjend� sipas s� cil�s, kur shkuan t�i thon� se Zogu po vinte, kryeministrin Noli e gjet�n duke i r�n� flautit apo violin�s. Nuk dihet sa reale �sht� kjo histori. Me gjas� �sht� pjes� e thashethemeve denigruese q� hapen sa her� dikush bie nga pushteti. E sigurt �sht� se Noli nuk ia doli dot as ta ndalte dhe as t�i b�nte rezistenc� Ahmet Zogut. Ai, qeveria e tij dhe rreth 350 veta u larguan p�r n� Itali me anije. Gjesti i fundit i qeveris� ishte nj� shkres� q� urdh�ronte t� paguheshin rrogat e ministrave dhe deputet�ve n� avanc�.
T� ikurit mb�rrit�n n� Brindisi, ku zhvilluan nj� mbledhje n� hotel �International�. Nj�ri prej ikanak�ve, Sejfi Vllamasi, e kujton k�shtu at� takim:
�N� at� mbledhje historike, Noli, nd�r t� tjera, duke iu drejtuar Gurakuqit, tha: Gurakuq, ne kemi b�r� shum� gabime� Me gjith� t� metat e tij, Noli pati guximin e me plot sinqeritet pranoi gabimin e b�r녔
S�rish sipas Vllamasit:
�Noli rrojti mustaqet dhe mjekr�n e tij madh�shtore, duke th�n�: �K�t� borxh q� ia pata Shqip�ris�, po ia laj dhe nuk ia vlen barra qiran� p�r p�rpjekjet p�r nj� popull nj�milion�sh��
N� nj� far� m�nyr�, kjo mbledhje ishte angazhimi i fundit i Nolit n� politik�. P�r disa vite ai u b� themelues i nj� organizate antizogiste, majtiste t� quajtur �KONARE�, udh�toi p�r n� Mosk�, u vendos n� Amerik�, ku nd�rkoh�, miku i tij m� i af�rt, Faik Konica, ishte b�r� ambasador i Shqip�ris�, i em�ruar personalisht nga Ahmet Zogu. Marr�dh�niet mes Zogut dhe peshkop Nolit mbet�n problematike, por m�ria mes tyre filloi t� zbehet. N� mes t� viteve �30 Zogu i d�rgoi atij 890 USD sipas nj� k�rkese q� i kish b�r� p�r t� paguar shpenzimet e mjekimit. M� pas, ata vendos�n nj� raport normal, si� d�shmon edhe ky reportazh i nj� prej gazetave m� prestigjioze amerikane gjat� vizit�s s� motrave t� Zogut n� SHBA, n� mars 1938:
�New York Post�, 14 mars 1938
Ekskursioni 100-vje�ar i Blendi Fevziut, n� politik�n shqiptare ndalet n� ngjarjet m� kulmore q� e kan� shenjuar at�. Duke dal� nga radh�t e gazetaris�, Fevziu fokusohet edhe n� element�, t� cil�t i b�jn� edhe m� t�rheq�se k�to histori, t� cilat ndonj�her� duket si t� p�rs�ritura. Nj� nd�r to �sht� edhe atentati i famsh�m i Avni Rustemit ndaj Esat Pash� Toptanit. N� librin e tij m� t� fundit �100 vjet (1912 � 2012)- Nj� ekskursion 100 vje�ar n� politik�n shqiptare�, botim i UET Press dhe Klan, na e risjell n� v�mendje k�t� moment. Ku ishte, me k� ishte shoq�ruar, mediatizimi i figur�s s� Esat Pash�s, etj. Nj� tjet�r moment ku ai ndalet jan� edhe marr�dh�niet mes mbretit Zog dhe kund�rshtarit t� tij politik, Fan Nolit. Si u p�rmir�suan ato, takimi i Nolit me princeshat, motrat e Zogut dhe pagesa q� ky i fundit b�ri p�r kurimin e tij. Nd�r t� tjera Fevziu na b�n t� njohur me faktin se Noli ka qen� i ndjekur nga Sigurimi i Shtetit n� vitet �50.
ESAT PASHE TOPTANI
Problemi m� i madh n� Paris mbetej prania e Esat Pash� Toptanit, q� njihej ende si kryetar i qeveris� shqiptare. Esat Pasha kishte mb�rritur n� kryeqytetin francez n� janar 1919 dhe qe vendosur s� bashku me qeverin� dhe ndihm�sit e tij n� hotel �Kontinental�, nj� nd�r m� t� njohurit e qytetit n� rrug�n �Kastilione�. Ai mbante grad�n e gjeneralit, kishte qen� aleat me komandantin francez Sarrail n� Selanik dhe tani pretendonte se p�rfaq�sonte shtetin shqiptar. Ishte tejet i mediatizuar nga shtypi, madje nj� sht�pi mode, duke p�rfituar nga fama e tij ekzotike, pati krijuar edhe nj� parfum q� e quante �Esat Pasha�.
Me k�t� fam� dhe me kart�vizit�n e luft�tarit n� an�n e aleat�ve, ai kishte arritur t� siguronte nj� takim prej 45 minutash me presidentin amerikan Uillson n� prill 1920 n� Paris. N� takim Esat Pasha kishte folur p�r problemet e Shqip�ris�, por vet� Uillson duhet t� ket� pasur dyshime, pasi i ka k�rkuar Departamentit t� Shtetit t� dh�na p�r t� dhe ndikimin q� kishte n� Shqip�ri.
Esat Pasha n� vetvete ishte nj� problem i madh jo vet�m p�r d�rgat�n shqiptare n� Paris, jo vet�m p�r qeverin� e Tiran�s, por me sa duket edhe p�r vet� shtetin francez. Raportet q� vinin nga Shqip�ria, sqaronin se popullata atje nuk e donte dhe se mb�shtet�sit e tij po synonin t� minonin sukseset e qeveris� s� Tiran�s dhe vet� ekzistenc�n e saj.
N� fakt, t� nj�jtat t� dh�na i dinte edhe kryeministri dhe ministri i Brendsh�m n� Tiran�. Ata e dinin se esadist�t e Shqip�ris� s� Mesme qen� organizuar n�n komand�n e Osman Balit dhe n� 15 prill kishin k�rc�nuar kryeqytetin provizor. P�r t� mos hapur luft� n� disa drejtime, qeveria e Tiran�s u kish k�rkuar atyre nj� arm�pushim disajavor, derisa, nj� delegacion i saj, i p�rb�r� nga Fuat bej Toptani, Peshkop Kolezi, major Bajram Fevziu dhe Ymer Deliallisi, t� takohej me pashain n� Paris. Delegacioni mb�rriti v�rtet n� Paris, por ve� nj� lloj qet�simi t� p�rkohsh�m psikologjik, nuk arriti ndonj� p�rfundim tjet�r n� bisedimet me t�. I informuar telegrafikisht p�r d�shtimin e bisedimeve, nd�rsa delegacioni nuk ish kthyer ende, ministri i Brendsh�m Ahmet Zogu ngarkoi Bajram Currin t� drejtonte operacionin p�r shpartallimin e esadist�ve. Sulmi i xhandarm�ris� shqiptare qe i befasish�m dhe esadist�t u t�rhoq�n. Ata tentuan t� organizoheshin p�r t� sulmuar s�rish, por tashm� nuk mund�n m�.
N� 13 qershor 1920, Esat Pasha i shoq�ruar nga nipi i tij Xhemil bej Vlora dhe nj� balerin� me t� cil�n bashk�jetonte prej disa muajsh, Dyfour Elise, 22-vje�are, po dilte nga hotel �Kontinental� p�r t� ngr�n� drek� n� nj� restorant n� Aveny Montenj�. Ai i k�rkoi portierit q� t� njoftonte shoferin e tij dhe i k�rkoi t� dashur�s dhe nipit q� t� hipnin p�rpara sa t� thyente n� sportel disa franga. Xhemil Vlora q� kishte ardhur nga Nica p�r t� par� daj�n at� m�ngjes dhe e dashura e Esat Pash�s kishin hipur n� makin�, me der�n hapur, kur d�gjuan 2 krisma. Sipas gazet�s �Excelsior�, krismat kishin ngjallur panik te kalimtar�t n� nj� nd�r rrug�t m� t� famshme t� Parisit. Xhemil Vlora kish dal� t� shihte, kur kish d�gjuar njer�zit q� th�rrisnin: kan� vrar� Pashan�! Ai e gjeti Esat Pash�n t� shtrir� n� tok�, me syt� t� hapur tej mase dhe t� vdekur n� vend. Nj� i ri shqiptar, i ardhur nga Vlora, Avni Rustemi, e kish q�lluar me dy plumba nga mbrapa. Sipas Policis� franceze, arma kish 6 plumba, por 4 prej tyre kishin ngecur. Avni Rustemi qe ndaluar pa b�r� rezistenc� dhe qe goditur nga rojet e hotelit.
Avni Rustemi ishte nisur nga Shqip�ria me iden� p�r t� vrar� Esat Pash�n. Nj� d�shmitar i koh�s, Sejfi Vllamasi, rr�fen:
�Avni Rustemi vazhdonte studimet n� Rom�. Nj� dit� shkon n� sht�pin� e Tefik Mborjes, inspektori i student�ve shqiptar� n� Rom� dhe i thot� se kish vendosur t� vriste Esatin p�r t� shp�tuar Shqip�rin�, por i duheshin t� holla p�r shpenzimet e Parisit. Tefik Mbroja takon Bajram Fevziun, i cili ishte me nj� delegacion t� qeveris� q� po shkonte n� Paris dhe i kall�zon vendimin e Avniut p�r Esatin. Bajram Fevziu i jep nj� let�r p�r Xhavit Leskovikun n� Tiran�. Avniu zbret n� Durr�s m� 5 maj 1920 me letr�n e Bajram Fevziut p�r Leskovikun dhe t� Mborjes p�r Qazim Kokoshin. I furnizuar m� mjetet e nevojshme dhe i p�rcjell� nga Tefik Mbroja, Avniu niset p�r Paris�.
Avni Rustemi q�ndroi n� Paris disa dit� n� hotel �Prince Albert� dhe m� pas n� hotel �Tuilerries�. U st�rvit n� nj� shkoll� qitjeje p�r t� q�lluar me pistolete, nj� model amerikan, dhe ndoqi me v�mendje l�vizjet e Pashait. P�rmes sekretarit t� tij Gjergj Goga k�rkoi madje edhe takim me t�. M� 13 qershor 1920, vendosi ta q�lloj�. At� dit�, Avni Rustemi u ngrit nga dreka 45 minuta m� par�, q� ta ndeshte pashain n� shkall�t e hotelit kur dilte p�r drek� me t� dashur�n e tij.
N� nj� gjyq q� t�rhoqi v�mendjen e madhe t� mediave, Avni Rustemi e pranoi vrasjen, shtoi se e kish b�r� at� p�r atdheun e tij, por se nuk kishte qen� nj� vrasje e paramenduar. N� d�shmin� para gjyqit ai u shpreh se kish shkuar aty t� takonte sekretarin e Esat Pash�s, Gjergj Gogon, q� e kishte mik:
�Un� shkova e ardha dy her� p�rpara port�s s� rrug�s �Kastilione�, kur pash� q� doli Esat Pasha t� cilin e njihja mir� n� t� par�. Esat Pasha ecte ngadal� e me fodull�k. Me t� par� at�, e gjith� historia e Shqip�ris� p�rshkoi mendjen time dhe m� mbushi me nj� turbullim t� madh. Kapa n� xhep t� djatht� t� rrobave t� mia revolverin e mbushur me 6 fishek� q� mbaja me vete dhe q�llova disa her� mbi Esat Pash�n, q� ishte dy hapa larg meje. Esat Pasha u rr�zua gati menj�her� e un� e hodha shpejt n� tok� revolverin. Them t� drejt�n se akti im ka qen� krejt i rast�sish�m e se nuk ka qen� i paramenduar�.
Gjyqi ndaj Avni Rustemit zgjati deri m� 1 dhjetor 1924, kur ai mori pafaj�sin�. Deri at� dit� me mij�ra telegrame nga Shqip�ria, por edhe shqiptar�t jasht� atdheut iu d�rguan Gjykat�s s� Parisit p�r t� mos e d�nuar at�. Akti i tij quhej nj� akt patriotik dhe q� i sh�rbente Shqip�ris� m� shum� se �do gj� tjet�r. Afro 900 dollar�, nj� shum� marramend�se p�r koh�n, u dhurua nga Shqiptar�t e Amerik�s p�r shpenzimet e avokat�ve. M� 24 dhjetor 1920, Avni Rustemi mb�rriti n� Vlor� ku u prit si hero.
Pak minuta pas atentatit, trupi i Esat Pash�s u vendos n� dhom�n num�r 179 t� Hotelit, aty ku banonte n� 18 muajt e fundit. Shtypi francez i kushtoi vrasjes s� tij titujt kryesor� me titullin: �Presidenti i qeveris� shqiptare u vra dje n� Paris�! Ai u varros n� Tie t� Parisit. 41 vjet m� pas, p�r nj� rast�si t� pabesueshme, pak metra larg tij, n� nj� tjet�r parcel� q� mban shenjat e flamurit mbret�ror shqiptar, u varros edhe Ahmet Zogu, �nipi� i tij. Thuajse fati i kish bashkuar k�ta armiq n� gjallje, mij�ra kilometra larg Shqip�ris�. Sepse si� d�shmon Eqrem Bej Vlora, n� gjallje e kishin v�shtir� q� t� q�ndronin t� dy bashk�. Ai kujton nj� takim mes Esat Pash�s dhe Ahmet Zogut n� prill 1914, n� Durr�sin e drejtuar nga Princ Vidi. Nat�n von�, kujton Eqrem Vlora, kur i riu 19-vje�ar doli nga sht�pia e Pash�s, ky m� tha:
�A e vure re mir� k�t� djalosh? Do t� vij� nj� dit� kur ai do t� shkoj� shum� larg dhe do t� na m�njanoj� t� gjith�ve, po t� jet� se ne nuk ia shkurtojm� k�mb�t n� koh�n e duhur�.
M� 13 qershor 1920 n� mbr�mje, kur telegrami q� njoftonte vrasjen e Esat Pash�s mb�rriti mbi tavolin�n e ministrit t� Brendsh�m, pa dyshim q� ai u ndje i leht�suar. L�vizja esadiste q� k�rc�nonte qeverin� nuk ekzistonte m� dhe djaloshi q� s�kish mbushur ende 25 vje�, ishte pa dyshim njeriu m� i fuqish�m politik n� vend.
***
Fan Noli
�Organizimi i sulmeve diversive t� fuqive t� Zogut n� Shqip�ri i kushtonte qeveris� jugosllave afro 30.000 napolona ari�.
M� 9 dhjetor paradite, Ahmet Zogu dhe shpura e tij doli nga hotel �Moska� dhe u nis drejt Dibr�s. Ai kishte me vete edhe 60 rus� t� bardh� me dy bateri topash �Skoda�.
Operacioni p�r rikthimin e qeveris� legale, ose �Triumfi i legalitetit�, si� u njoh p�r shum� koh�, nisi n� dat�n 20 dhjetor 1914. Trupat e Ahmet Zogut hyn� nga 7 drejtime n� Shqip�ri. M� k�rc�nuese qen� trupat q� hyn� t� komanduara nga vet� Zogu n� Dib�r dhe kolona e Myfit Libohov�s nga Greqia, n� Kakavij�. Nga Kapshtica nd�rkoh� sulmoi Ko�o Kota, nd�rsa vet� Vrioni hyri nga Italia. E paralajm�ruar p�r l�vizjet, qeveria e Nolit nuk b�ri asnj� reagim. Pak forca ushtarake q� u dol�n para u shpartalluan n� fare pak or� nga Zogu, nd�rsa ministri i Mbrojtjes, Kas�m Qaf�zezi, nuk gjendej gjith� dit�n n� detyr�. P�r shum� vite, n� kujtime �sht� hapur nj� legjend� sipas s� cil�s, kur shkuan t�i thon� se Zogu po vinte, kryeministrin Noli e gjet�n duke i r�n� flautit apo violin�s. Nuk dihet sa reale �sht� kjo histori. Me gjas� �sht� pjes� e thashethemeve denigruese q� hapen sa her� dikush bie nga pushteti. E sigurt �sht� se Noli nuk ia doli dot as ta ndalte dhe as t�i b�nte rezistenc� Ahmet Zogut. Ai, qeveria e tij dhe rreth 350 veta u larguan p�r n� Itali me anije. Gjesti i fundit i qeveris� ishte nj� shkres� q� urdh�ronte t� paguheshin rrogat e ministrave dhe deputet�ve n� avanc�.
T� ikurit mb�rrit�n n� Brindisi, ku zhvilluan nj� mbledhje n� hotel �International�. Nj�ri prej ikanak�ve, Sejfi Vllamasi, e kujton k�shtu at� takim:
�N� at� mbledhje historike, Noli, nd�r t� tjera, duke iu drejtuar Gurakuqit, tha: Gurakuq, ne kemi b�r� shum� gabime� Me gjith� t� metat e tij, Noli pati guximin e me plot sinqeritet pranoi gabimin e b�r녔
S�rish sipas Vllamasit:
�Noli rrojti mustaqet dhe mjekr�n e tij madh�shtore, duke th�n�: �K�t� borxh q� ia pata Shqip�ris�, po ia laj dhe nuk ia vlen barra qiran� p�r p�rpjekjet p�r nj� popull nj�milion�sh��
N� nj� far� m�nyr�, kjo mbledhje ishte angazhimi i fundit i Nolit n� politik�. P�r disa vite ai u b� themelues i nj� organizate antizogiste, majtiste t� quajtur �KONARE�, udh�toi p�r n� Mosk�, u vendos n� Amerik�, ku nd�rkoh�, miku i tij m� i af�rt, Faik Konica, ishte b�r� ambasador i Shqip�ris�, i em�ruar personalisht nga Ahmet Zogu. Marr�dh�niet mes Zogut dhe peshkop Nolit mbet�n problematike, por m�ria mes tyre filloi t� zbehet. N� mes t� viteve �30 Zogu i d�rgoi atij 890 USD sipas nj� k�rkese q� i kish b�r� p�r t� paguar shpenzimet e mjekimit. M� pas, ata vendos�n nj� raport normal, si� d�shmon edhe ky reportazh i nj� prej gazetave m� prestigjioze amerikane gjat� vizit�s s� motrave t� Zogut n� SHBA, n� mars 1938:
�New York Post�, 14 mars 1938
Pas qet�simit t� konfliktit nd�rmjet Mbretit Zog dhe Nolit
Boston, 14 mars. Mesa duket, pas qet�simit t� nj� konflikti t� gjat� midis v�llait t� tyre, Mbretit Zog t� Shqiptarve dhe peshkopit Fan Noli, dikur Kryeminist�r i v�ndit dhe tani kryetar i Kish�s Amerikane t� Shqiptarve t� krishter�, tre motrat princesha t� Mbretit dol�n sot n� publik.
Princeshat Shqiptare Ruhije, Myzejen dhe Maxhide mor�n pjes� n� Mesh�n e s� Diel�s n� Kish�n Ortodokse Shqiptare t� Sh�n Jorgos. Duke q�ndruar t� heshtura p�rpara Altarit, princeshat � myslymane si v�llai i tyre � d�gjuan lutjen e Peshkopit Noli p�r monarkun e mbret�ris� ballkanase, ai q� e detyroi p�r t�u larguar nga v�ndi.
M� pas Peshkopi vizitoi Princeshat n� suit�n e tyre n� hotel dhe i p�rshkroi ato si �shum� t�rheq�se�.
Faik Konica, Ministri Shqiptar n� SHBA dhe shoq�ruesi i princeshave tha se Peshkopi ka shprehur d�shir�n e tij p�r t�u rikthyer n� atdhe, p�r t� hapur nj� kolegj p�r edukimin e popullit.�
Pas shp�rthimit t� luft�s, edhe Zogu u largua n� emigracion. Mes tyre pati nj� komunikim normal. Nj� nd�r figurat m� t� r�nd�sishme t� kultur�s shqiptare n� historin� e saj, p�rkthyes brilant dhe poet fshikullues, Fan Noli vdiq n� vitin 1965 n� Forida, n� sht�pin� e pushimit t� dhuruar nga shqiptar�t e Amerik�s. Ai refuzoi t� kthehej n� Shqip�ri si kryetar i Asambles� Kushtetuese q� rr�zoi Mbretin Zog n� vitin 1946. Dukej se zhg�njimi i Fan Nolit me Shqip�rin� ishte i madh. N� nj� takim t� fundit me Eqrem bej Vlor�n, si� d�shmon ky i fundit, ai i tha:
�Ky vend i �uditsh�m nuk ka shok n� bot�. K�tu shpesh bej mund t� jet� nj� fshatar, fshatari nj� patric, t� gjith�ve n�n ato gunat e lyp�sit u duket vetja kalor�s, i barabart� dhe madh�shtor sa edhe tjetri. K�tu ndryshimi midis t� pasurit dhe t� varfrit; midis t� madhit dhe t� voglit; midis t� fortit dhe t� dob�tit, fshihet, nga ndjesia e dinjitetit t� barabart� apo edhe e p�rshtatjes. K�tu �sht� sinori midis m�nyr�s Evropiane dhe asaj aziatike t� jetes�s, midis koncepteve sociale gjermane dhe latine, midis etik�s s� krishter� dhe asaj myslimane. K�tu �sht� paleta ku ng�rthehen t� gjitha ngjyrat dhe drit�hijet, t� gjitha reflekset e s� kaluar�s dhe s� tashmes�.
Zyrtarisht, Noli pati raporte t� mira me regjimin e Tiran�s, por ai nuk e m�soi kurr�, derisa vdiq, se edhe n� SHBA ai kish qen� n�n v�zhgimin e Sigurimit t� Shtetit, si� d�shmon ky dokument:
�3 n�ntor 1957
Un� pun�tori operativ i Drejtoris� s� Zbulimit Politik kap.II, Kleanthi Gjini, mbasi shqyrtova materialet e Fan S. Nolit nga Kor�a me banim t� p�rhersh�m n� SHBA me arsim t� lart�, fetar, rrjedh nga nj� shtres� e mesme qytetare, ish-kryeminist�r n� qeverin� demokratike shqiptare n� qershor te vitit 1924, gjeta:
Fan Stilian Noli, mbasi Zogu me an�n e forc�s dhe t� ndihm�s s� jashtme erdhi n� fuqi, u largua n� m�rgim dhe u vendos n� SHBA. K�tu me an�n e shoq�ris� �Vatra� ka luftuar kundra qeveris� s� Zogut. Mbas �lirimit t� Shqip�ris�, shkruante mir� p�r pushtetin ton� popullor, nd�rsa q�ndrimi koh�t e fundit ka qen� i l�kundur dhe �sht� mb�shtet�s kryesor i agjentit t� zbulimit amerikan, Qerim Panariti, i cili n�n udh�zimet e amerikan�ve ka shfryt�zuar dhe shfryt�zon gazet�n �Dielli� duke shkruar artikuj me p�rmbajtje reaksionare dhe shpif kundra qeveris� dhe regjimit t� demokracis� popullore n� vendin ton�. Duke marr� parasysh q�ndrimet e tij t� koh�ve t� fundit, vendosa t� �el k�t� dosje formular p�r t� ndjekur p�rpunimin e tij t� rregullt�.
Boston, 14 mars. Mesa duket, pas qet�simit t� nj� konflikti t� gjat� midis v�llait t� tyre, Mbretit Zog t� Shqiptarve dhe peshkopit Fan Noli, dikur Kryeminist�r i v�ndit dhe tani kryetar i Kish�s Amerikane t� Shqiptarve t� krishter�, tre motrat princesha t� Mbretit dol�n sot n� publik.
Princeshat Shqiptare Ruhije, Myzejen dhe Maxhide mor�n pjes� n� Mesh�n e s� Diel�s n� Kish�n Ortodokse Shqiptare t� Sh�n Jorgos. Duke q�ndruar t� heshtura p�rpara Altarit, princeshat � myslymane si v�llai i tyre � d�gjuan lutjen e Peshkopit Noli p�r monarkun e mbret�ris� ballkanase, ai q� e detyroi p�r t�u larguar nga v�ndi.
M� pas Peshkopi vizitoi Princeshat n� suit�n e tyre n� hotel dhe i p�rshkroi ato si �shum� t�rheq�se�.
Faik Konica, Ministri Shqiptar n� SHBA dhe shoq�ruesi i princeshave tha se Peshkopi ka shprehur d�shir�n e tij p�r t�u rikthyer n� atdhe, p�r t� hapur nj� kolegj p�r edukimin e popullit.�
Pas shp�rthimit t� luft�s, edhe Zogu u largua n� emigracion. Mes tyre pati nj� komunikim normal. Nj� nd�r figurat m� t� r�nd�sishme t� kultur�s shqiptare n� historin� e saj, p�rkthyes brilant dhe poet fshikullues, Fan Noli vdiq n� vitin 1965 n� Forida, n� sht�pin� e pushimit t� dhuruar nga shqiptar�t e Amerik�s. Ai refuzoi t� kthehej n� Shqip�ri si kryetar i Asambles� Kushtetuese q� rr�zoi Mbretin Zog n� vitin 1946. Dukej se zhg�njimi i Fan Nolit me Shqip�rin� ishte i madh. N� nj� takim t� fundit me Eqrem bej Vlor�n, si� d�shmon ky i fundit, ai i tha:
�Ky vend i �uditsh�m nuk ka shok n� bot�. K�tu shpesh bej mund t� jet� nj� fshatar, fshatari nj� patric, t� gjith�ve n�n ato gunat e lyp�sit u duket vetja kalor�s, i barabart� dhe madh�shtor sa edhe tjetri. K�tu ndryshimi midis t� pasurit dhe t� varfrit; midis t� madhit dhe t� voglit; midis t� fortit dhe t� dob�tit, fshihet, nga ndjesia e dinjitetit t� barabart� apo edhe e p�rshtatjes. K�tu �sht� sinori midis m�nyr�s Evropiane dhe asaj aziatike t� jetes�s, midis koncepteve sociale gjermane dhe latine, midis etik�s s� krishter� dhe asaj myslimane. K�tu �sht� paleta ku ng�rthehen t� gjitha ngjyrat dhe drit�hijet, t� gjitha reflekset e s� kaluar�s dhe s� tashmes�.
Zyrtarisht, Noli pati raporte t� mira me regjimin e Tiran�s, por ai nuk e m�soi kurr�, derisa vdiq, se edhe n� SHBA ai kish qen� n�n v�zhgimin e Sigurimit t� Shtetit, si� d�shmon ky dokument:
�3 n�ntor 1957
Un� pun�tori operativ i Drejtoris� s� Zbulimit Politik kap.II, Kleanthi Gjini, mbasi shqyrtova materialet e Fan S. Nolit nga Kor�a me banim t� p�rhersh�m n� SHBA me arsim t� lart�, fetar, rrjedh nga nj� shtres� e mesme qytetare, ish-kryeminist�r n� qeverin� demokratike shqiptare n� qershor te vitit 1924, gjeta:
Fan Stilian Noli, mbasi Zogu me an�n e forc�s dhe t� ndihm�s s� jashtme erdhi n� fuqi, u largua n� m�rgim dhe u vendos n� SHBA. K�tu me an�n e shoq�ris� �Vatra� ka luftuar kundra qeveris� s� Zogut. Mbas �lirimit t� Shqip�ris�, shkruante mir� p�r pushtetin ton� popullor, nd�rsa q�ndrimi koh�t e fundit ka qen� i l�kundur dhe �sht� mb�shtet�s kryesor i agjentit t� zbulimit amerikan, Qerim Panariti, i cili n�n udh�zimet e amerikan�ve ka shfryt�zuar dhe shfryt�zon gazet�n �Dielli� duke shkruar artikuj me p�rmbajtje reaksionare dhe shpif kundra qeveris� dhe regjimit t� demokracis� popullore n� vendin ton�. Duke marr� parasysh q�ndrimet e tij t� koh�ve t� fundit, vendosa t� �el k�t� dosje formular p�r t� ndjekur p�rpunimin e tij t� rregullt�.